Yoluğuw
Yazbaş gelip tabiat türlene turağanda, birden yelli-boranlı qara suwuqlar bolup getdi. Awlaq işler de zamanlıqğa toqtaldı.
Ataları bulan birçe Qazaq, Atabay, dağı da bir neçe cahil yaş şo günlerde qotanda sabanda edi. Çaq buzulğanda, xarçların yartı qoyup sabanların tuwarıp, ögüzlerin aranlağa giyirdiler, özler de qotanğa qaytdılar.
Yalqıwlu yaşaw başlandı. Esde bar çaqı yomaq bulan xabar bir günden aytılıp bitdi. Soñ bajarğanlar oyundan çığarmağa, yalğan qoşmağa başladı.
On eki gişi bir üyge tığılğan. Olar hali, zamannı yiberme küy busa, aytılağan yalğanmı-gertimi, oğar qulaq asmay. Üynü içi deseñ daim alaşa bulut basğanday: ullular arasın bölmegen halda degenley papiros tarta. Tamakü deseñ, üç sorsañ, başıñnı aylandırağan taypası. Tütünü özünden de yaman.
Yurt yıraq tügül busa, bayağanoq üyge qaytajaq ediler. Ne etersen, yolda geçe qalmasa, yetişip bolmay.
Şulaylıq bulan cuma getdi, çaq heç açılmay. Bu işge Qazaqnı atası Tatarxannı ayroq da bek içi buşa. Ol işge yügürüklü, har zatnı özünü zamanında etip qutulmağa süyegen gişi. Gündüzleni sanamay, ol har geçe üç-dört keren turup qırğa çığıp qaray. Çaqğa göz tiygen dep, hatta bir neçe keren tükürüp de tura.
Bir keren gündüz Atabaynı atası Mahmut qırğa çıqğanda arandan astaraq yırlayğan tawuşlar eşitdi. Barıp, eşikni açıp qarasa: Qazaq da, Atabay da böttöben salınğan çetende olturğan, Qazaq qolundağı senekni tişlerin de xıntırlatıp yırlay. Eki de cahil munu görmedi, ol da, uyaltmayım dep, eşikni astaraq yabıp qoydu.
Axşam aşdan soñ Mahmut:
– Ulanlanı birisi yaxşı yırlap bile eken. Köp şaylı tawuşu bar, – dedi.
– Kimdir ol? – dep soradı birew.
– Qazaq, – dedi Mahmut.
– Bah! Alaysa yırlasın, biz eşitme yaramaymı? Hali şunda bizge yırdan tarıq zat barmı? – degen tawuşlar boldu.
Qazaq indemey tura edi. «Yırlasın!» – degen tawuşlar dağı da çıqğanda, ol burulup atasına qaradı, şonu sebebin añlağan Mahmut da:
– Atañ qoya. Oğar men boyunluman, – dep, Tatarxanğa buruldu.
– Bilegeniñ bar busa, ayt, qulum, xalq da eşitsin, – dedi Tatarxan da.
Qazaq bir zat izlep ari-beri qarağanda, qırıyındağı Atabay oğar otbaş aldan alıp maşa berdi. Qazaq da, şoğar çerte turup, şulay yırladı:
Biz çıqğanbız Saparali qotanğa Pastan-xarbuz uçun yerler sürmege. Canıbız qaldı bizin hasiret Yel tınıp, ariw günler görmege. Yel tınmadı, kökden bulut taymadı, Genenip bir iş etmege qoymadı. İşleribiz işge bizin oşamay, Ögüzler biçen salsaq, aşamay, Gözü göre, gökge awzun tiydirmey. «Hey!» – degen bulan saban yürümey… Sorasağız, qıyınıbız suwuqdan, Üyge qaytma yol tüşmedi yuwuqdan.
– MaşaLlah! MaşaLlah! Hay aman, qomuz bolasan ökürtüp soqmağa, – dedi Mahmut.
– Qomuzsuz qotan bolamı? Bizinki yoq busa da, xonşulanıki bar, – dep, üy yessi Ataw çığıp getdi.
Uzaq qalmay ol üç qıllı tal qarınnı qoltuğuna qısdırıp geldi. Qoluna qomuznu tutdurğanda Qazaq:
– Men soğup bajarmayman, – dep, özü bir zatğa ayıplı gişini yimik irjaydı.
– Hay aman, – dep, Ataw başın çayqap:
– Qayırmas. Yırlap bilgen soñ qomuzğa üyrenmege bir zat da tügül. Wa amma köp şaylı yır. Har sözü kitaplağa salır yimik. Yazıp almağa yaxşı, – dedi.
Üy tolğañ xalqnı içinde yazıp bilegeni çıqmadı.
– Unutulup qalmağay edi. Heç hali bolğunça men eşitgen yır tügül, – dep qıynaldı Ataw.
– Neçik unutula. Onu çu Qazaq özü göñünden çığarğan, – dedi Atabay.
Hali bolğunça aldına qarap turağan Tatarxan birden başın göterse de, bir zat da aytmay qoydu.
Qazaq şo geçoq qomuzğa üyrenmege girişdi.
Artındağı gün çaq açıq boldu, xalq da yartı qalğan yerlerin sürmege başladı. Tunçığıp turağan yürekler açıldı. Saban boylardan adamlanı «Harra qaşğanı!», «Wörre xarç!», «Aylan gel!»… degen, hatta göñürew etegen tawuşları eşitile edi.
Şo awazlağa qatışdırıp birew: «Qazaq yırlasın, qardaş, bayağı yırın!» – dep qıçırdı. Artı «Yırlasın!», «Yırlasın! bolup getdi. «Hı, qulum, xalqnı qaratma», – dedi atası da.
Saban boynu yañırta turup, Qazaq ögüzlerin hayday yürüdü…
Ol ortalaşıp barağanda tarlawnu qırıyından ötegen ullu arba yol bulan gelegen köp atlılar göründü.
Mazallı aq atğa mingen birisi, özgelerden ayrılıp, aldan yürüy. Ol geng yawrunlu dört san gelgen gişi. Ayağında gürjü maçiyleri, üstünde atı yimik aq çepkeni, başında xırından salınğan gök buxari börkü, qısıp baylanğan belinde mahi saplı xınjalı, yandawurunda da qunnağı altın saplı tapançası. Belbawunu sanawsuz köp gümüş tağımçaqlarına, çepkenini hazirlerini başlarına sama ayawsuzdan altın soyaw berilgen. Oñ qolundağı bazıq qara yörmesin ol seyirlikge silley yürüy. Bulay qarağan gişi, ayroqda qaytğan qara biz mıyıqların es etse, oğar elli yıl da bola-bolmaydır dep qoyajaq. Haqıqatda busa altmış da bola. Ol şawxal Abumuslim.
Bir zamanlarda şawxallar bütün Dağıstannı yelegen bolğan. Haligi şawxal Giççi Boynaqdan Solaq suwğa urup deñizi-nesi bulan Qumuq tüznü tutğan. Tek güçü az bolsa da, öktemligi qalğan.
Abumuslimni artından, on-on beş abatlar aralıqdan, ekew yanaşa gele. Olanı atları da, çepkenleri de, buxari börkleri de bir yimik gök. Bellerinde mahi saplı xınjalları, yandawurlarında tapançaları. Olanı uzunsuw cahili – şawxalnı ulanı Şamsutdin, orta yaşındağı alaşası busa – onu uzuqarisi Muhammatxan. Beş-altı abat aralıq qoyup, bulanı emçek ağa-inileri, mahtuli, bammatuli biyler, soñ çankalar ciyren atlağa minip geleler.
Muna şulay yurtğa barağanda, hawğa yada gezemege çığağanda, şawxalnıki yimik atğa dağı gişi minmege yaramay. Bu zat adat bolup gelgen.
Atlılar tuwrağa yetişgende, Qazaq yırlap bite tura edi. Şawxal atın toqtatdı, şossahat özgeler de yerli-yerinde qatıp qaldı. Şulaylıq bulan olar barı da yırnı art baytına tıñladı.
Qazaq yırlap bitgende, şawxal, ulanın çaqırıp, bir zatlar söyledi. Şamsutdin sabannı üstüne yeldey bolup yetişdi, atın haran toqtata turup, yörmesi bulan oram etip Qazaqğa:
– Hey! Qaysı yurtlusan? – dep qıçırdı.
Ata da, ulan da oğar börklerin alıp ikram etdi. Qazaqnı söyleme qoymay, Tatarxan:
– Muselemawullarbız, – dedi.
Yörmesi bulan birdağı da oram etip, Şamsutdin Qazaqğa:
– Kimlenikisen? – dep soradı.
– Awruwuñnu alayım, biyim, meni ulanım. Tatarxannı awleti Qazaq, – dep, bu gezik de ulanı uçun atası cawap berdi.
Şamsutdin dağı söylemey getdi, barıp, şawxalğa bir zatlar aytdı. Astaraq başın enkeytip, Abumuslim atın terbetdi.
Atlılar arek çıqğanda, xalq Qazaqlanı yağına cıyıldı.
– Ne iş bar eken, Tatarxan? Bu zat tegin etilmedi. Neçik esiñe gele? – dedi Mahmut.
– Ne bolsa da yaxşılıqğa bolsun, wa amma canım bir tamaşa uşatmadı, – dedi Tatarxan.
Qotandan yañı qaytıp turağan günlerde bir keren quşluqda Mañuş Ali gelip qıçırdı. «Oh» – dep küstünüp, Tatarxan qırğa çıqdı. Ali ayğızdan abzarğa girgen yerde qolundağı ullu tayağına tayanıp toqtağan edi. Onu adatı şo: üyge girmes, şawxalnı buyruğun muna şulay abzarğa girgen yerde toqtap bildirer. Şawxal şolay buyurğan dep aytalar.
Abzarda Tatarxandan qayrı gişi yoq busa da, Ali hamanğı küyü bulan:
– Añlağız şawxal biyni buyruğun: Tatarxannı ulanı Qazaq bugün qalada bolma tarıq! – dep qıçırdı.
– Şawxal biyimni buyruğu – tengirimni purmanıdır, – dep ikram etip, Tatarxan üyge girdi.
Mañuş Alige neger çaqıra, ne iş bar dep soramaqnı maʼnası yoq edi: ol bir zamanda da şolay sorawlağa cawap bermey, gelgende bilersiz dep qoya.
Birazdan Qazaqnı oçardan çaqırıp, atası oğar şawxalnı buyruğun añlatdı.
Xalimbekawuldan bir çaqırım, Şuradan da, Muselemawuldan da eki çaqırım arekde Qumuq degen ullu yurt yerleşgen. Har yurtdan oğar arba yol bar. Şura yol bulan getseñ, Çirkeyden taba Solaq suwdan ötüp, Endirey biyleni topurağına çığasan. Birdağı bir arba yol Qumuqdan qıblağa – şawxalnı aldınğı qalası Tarğuğa, onu qırıyındağı Kaxulayğa, Albörügentge, Xazar deñizni yağasındağı Petrowsk degen portğa elte. Üçünçü yol, Xalimbekawuldan ötüp, Qapçuğaydan taba Çiryurtğa çığıp gete.
Qumuqğa bir-birde Käpirqumuq dep de aytalar. Sebebi de şulay. Haliden yüz yıldan da qolay alda Qırımnı xanını İrannı şahı bulan dawu bolğan. Şo dawda xannı birgine-bir ulanı şahğa yesir tüşgen. Arada elçiler yürütüp, xan ulanın qırq tüye malğa alışdırajaqğa şahnı razi etgen. Tek şo arada Qırımnı xanı geçinip, qırq tüye bulan mal da alıp, qatını terbengen. Şo keriwan Qumuqnu aldındağı maydanda yal almağa toqtağanda, yamanlılar geçeletip onu talağan. Şahnı üstüne sawğatlarsız barmağa küy yoqğa xannı qatını qaytıp getgen. Tek şo namart iş sayalı ol Qumuqğa Qapirqumuq dep at qoyğan. Sawğat geltirmegende, iran şahı da, qızğan temir çişler basdırıp, xannı ulanını gözlerin çığartğan.
Şu işde tük çaqı ayıbı yoq busa da, yurtnu xalqı ne etsin, şo tağılğan atğa razi bolup qalğan. Xannı qatını da o atnı bilmey taqğan, nege tügül ol özünü malın qumuqlular talağan dep tura bolğan.
Özler taqsırlı ekeñemi yada öktemliginden-qoçuluğundanmı, tek şawxallar hali Qumuqğa Käpirqumuq degenni süymey. Olar süymeygenni de kim etmege bola!
Şo zamanlarda şawxallar Tarğuda tura bolğan, muqdağı haligi qalasına olar soñ-soñ, Şurada asger toqtayğan bolğanda göçgenler.
Şawxalnı qalası biyik taş yarnı üstünde. Yarnı tübünden busa Petrowskige barağan arba yol öte. Ari-beri barağanlar qalağa qarap tamaşa bolalar. Üstündegi eki qat üyler de bulan yar bek biyik görüne. Yurtğa baqğan yağı busa alaşa. Şo sayalı qalağa giregen yol barğan sayın göterile gete.
Qazaq şo yol bulan yürüdü. Qalanı biyik gümez qapuları da, olanı açağan-yabağan Baduw degen qapuçusu da bar. Baduw şo işni yürütegenli qırq yıllar bola dep aytalar.
Qazaq gelgende Baduw qapu aldağı xasi taşda olturup tura edi. Salam da berip, Qazaq:
– Şawxalnı buyruğu bulan gelgenmen. Yaraymı girmege? – dep soradı.
– Buyruq bolğan soñ, yaramay ne amal. Qaysı yurtlusan, qulum? – dedi Baduw.
– Muselemawulluman.
Qazaq bulan içine de girip, Baduw oğar qaysılay barmağa tüşegenni de aytıp berdi.
Ulannı qalağa giregeni birinçi keren. Şo sayalı ol eki yağına qaray yürüdü.
Qapudan girgendoq oñda da, solda da balçıq qalqılı eki qabat üyler. Biraz yürügende oñ yaqda uzun at aranlar, sol yaqda bir qat üyler. Şo üylerde qul-qarawaş tura. Ullu abzarnı qapportasında ullu at gözen. Eki at oğar biri-birine baş berip baylanğan. Şolanı mazallı ağın Qazaq şossahat tanıdı. O bayağıda özler saban süregende şawxal minip barağan at edi. At gözenden biraz aride üç-dört qatın ullu çarada dügü tazalay. Sol yaqda, tam tüpde, birewler mazallı eki irkni sıdırıp tura.
Abzarnı ari başında qapulağa bet berip etilgen balçıq qalqılı üyler de eki qabat. Tek eki qabat olar abzardan qarasa görüne. Qır yaqdan qarağan gişi bir qabat dep qoyajaq, nege tügül yar biyik bola gelegeni sayalı birinçi qatnı iç tamları oğar urunup toqtağan. Şolaylıqda, ekinçi qabatnı doğaları birinçi qabatnı üstünde busa, üyleri yarnı üstünde.
Şo üylerde şawxal ahlü yaşayğanı bilinip tura. Üstge çığağan taş känziler eki yerden ekenge, qaysından minegenni bilmey, Qazaq toqtadı. Şonu añlağandır dağı, yuwuğundan ötüp barağan bir qız, oram etip, oğar oñ yaqdağı känzileni görsetdi.
Qazaq şo qıznı gogan gözlerin de, kiş qara qaşların da tügül es etip bolmadı. Onu betini qalğan yerin qara yawluğu yaşırğan edi. «Ne ariw qızdır! Biykemi eken dağı? Amalsız, kim busa da tilsizge oşay», – dep oylaşa turup, ulan känzilerden göterildi. Ekinçi qabatğa çıqğandoq, bir qara qaptallı cahil ulan gelip, munu doğanı oñ başındağı eşikge baqdırdı. Onu gelgeni de yaxşı boldu: doğağa baqğan eşikler köp ekenge, ulan olanı qaysından giregenni bilmejek edi.
Qazaq biyik xonçal eşikleni astaraq açdı. Ol içine girgendoq, oñ yaqdağı zuxnu xasisinde olturğan cahil ulan, turup, buğar içindegi üyge gir dep oram etdi. Cabarğa da, tamlağa da ariw oyuwlu ullu xaliler yayılğan edi. Çarıqları bulan basmağa yaraymı eken-yaramaymı eken dep, Qazaq ekyansınlı boldu. Şonu añlap, ulan oğar: «Bas getsin! Yaray!» – dep, qolun silledi.
Bir basa-eki basa turup, Qazaq içindegi üynü posağasına yetişdi. Onuki de, birinçi üynüki yimik, ullu xonçal eşikler edi. Olanı astaraq açıp, Qazaq içine girdi. Eşik artda ereturup qatıp turağan, birisi yimik cahil ulan, buğar «toqta» – dep oram da etip, dağı da içindegi üyge girip getdi. Qazaq eki yağına qaradı: cabarda da, tamlarda da bayağı oyuwlu ullu xaliler. Üyler özler de biri-birine oşay: tübü cabar, purxası qamuş, terezeleri de bir yaqğa – Xalimbekawulğa, awlaqlağa, bawlağa baqğan.
Qulluqçu ulan, birazdan çığıp gelip, Qazaqğa «bar» – dep oram etip, eşikleni görsetdi. Qazaq, astaraq içine girip, börkün de çeçip, «Awruwuñnu alayım, biyim, buyur», – dep, başın enkeytip toqtadı.
Üynü içine Qazaq bir mühletge tügül göz qaratıp bolmadı. Ne barnı, ne yoqnu bilmek uçun oğar şo da tamanlıq etdi. Üynü tör yağındağı taxnı ortasında birew butların buwup olturğan. Üstünde aq atlas qaptalı, ayağında masileri, başında da gök buxari börkü. «Şawxal şu bolmağa gerek», – dep oylaşdı Qazaq. Onu oñunda da, solunda da – eki gişi olturğan. Olanı qaptalları gök atlasdan, börkleri baltüs, ayağında xonçmaçiyleri. Şawxalnı oñ yağındağı ulannı Qazaq şossahat tanıdı: Şamsutdin. Ol bayağıda qotanda at bulan üstüne gelip söylegen edi. Sol yaqdağı gişini tanımadı. Ol Muhammatxan edi.
Qazaq tör tamnı da esledi. Onda oyuwlu ullu xalini üstünden giççi aq şarşaw yayılıp, oğar da mahi saplı xınjal, bir atılağan tübek, qaytıq qılıç, mahi qunnaqlı tapança, oqjaya, qırıyında da içinde oqları bulanğı sadaq bar edi.
– Beri gel, – dep oram etdi şawxal.
Qazaq başın enkeytgen küyde yuwuq bardı.
– Bulay çıq, – dep, şawxal taxnı bir başında ereturma yer görsetdi.
Qazaq şolay çıqğandoq, şawxal, qolun qoluna urup awaz etip, qulluqçusun çaqırdı. Bayağı saryal ulan çabıp geldi.
– Qomuz! – dedi şawxal.
Saryal ulan, lim dep çığıp getip, göz yumup-göz açğınça degenley ağaç qomuz alıp geldi. Şawxal, oram etip, onu Qazaqğa berdirtdi.
– Bayağı yırıñnı ayt. Şawxalıñ tıñlamağa süye, – dedi Muhammatxan.
– Awruwuñnu alayım, biyim, men bilegen yır yoq. Neni yırlayım? – dedi Qazaq.
Qanqayğan qara mıyıqların bura turup, şawxal ulanına sorawlu qaradı.
– Nege bilmeysen? Bayağıda sen qotanda saban süregende yırlağan yırnı aytabız! – dep, Şamsutdin qıçırıp yiberdi.
– Awruwuñnu alayım, biyim, o yır tügül edi, tarıqsız zat edi. Gişi tıñlar yimik ariw yır tügül edi, – dedi Qazaq.
– Ne zat busa da sağa ne awaradır? Yırla degen de seniki yırlamaq! – dedi Şamsutdin.
Qazaqnı başı qızıp, gözleri qarañı bolup getdi. Ne aytma gerek? Ne etme gerek? «Öltürse de, yırlamasman! Güç bulan yırlatıp bola busa, yırlatsın!» – dep oylaşsa da, cawabın başğaçalay berdi:
– Awruwuñnu alayım, biyim, şo yırnı men unutğanman. Yırlap bolmayman, – dedi.
– Yırla dep aytaman sağa! – dep, Şamsutdin birden xınjalına da xarmanıp, atılıp ereturdu.
Şawxal, qolun göterip onu olturtup, Qazaqğa:
– Dağı gelegende esiñni yutmay gel, – dep, oram etip, eşikleni görsetdi.
Qazaq qırğa neçik çıqğanın bilmedi. Känzilerden tüşüp gelegende, bayağı qara qaşlı qız inbaşına çını bulan bir zat göterip bara turup yoluqdu. Bu gezik çi bulanı gözleri de qarşılaşdı. «Ne tamaşa paşman gözlerdir. Özler çi alay ariw. Güznü ortasındağı gogannı yimik. Amma qıznı yüreginde bir antsuqalı bar», – dep oylaşıp qoydu Qazaq.
Qazaq qapudan çığıp barağanda Baduw:
– Hı, qulum, yel qaysı yaqdan urdu? Qabudanmı edi, başdanmı edi? – dep soradı.
– Olay degen nedir? – dedi Qazaq.
– Şawxalım qahrulu busa – baş yeldir, rahmulu busa – qabu yeldir, qulum, – dedi Baduw.
– WoLlah, men bir zat da bilmeymen. Gel degende geldim, get degende getip bara turaman. Awara da etip, yır aytdırmağa dep çaqıra bolğan eken. Men başğa yıraw da tügülmen. Qotanda yalqıp, özüm bir tarıqsız zatnı yırlağan edim.
– Tartınmay, ariw yırlap sama bolduñmu?
– Yırlamadım bir zat da. Men bilegen yır yoq.
– İndemey getmege qoydumu dağı?
– WoLlah, qoyup, muna bara turaman.
– Bu yol qoysa da, dağı yol qoymas. Men qarayman, sağa munda dağı da gelmege tüşegenge oşay. Şawxal, ayroqda ulanı Şamsutdin, bir ilindi busa, özler aytağannı etmese qoymas. Yada olar aytağannı etersen, yada bu dünyadan tas bolup getersen. Bizin yimiklege dağı yaşaw yoqdur, qulum. Munu sen bilip qoy. Meni sözüme tıñla. Dağı çaqırağanğa, bir de bilmey busañ da, bir yır üyrenmege qara. Birdağı zatnı unutma. Sen içine giregende, artıñdan qarap turdum. Üstge çığağan känzileni eki yerden görüp, adaşğan ediñ. Sol yaqdağı tişi känziler, oñ yaqdağı – erkek känziler. Qalanı sol yartısında qatın urluq tura, oñ yartısında – eren urluq. Wöre, adaşıp, sol yaqğa minip yiberme.
– Bah! Minse ne bola? – dep, Qazaq tamaşalıq etdi.
– Şawxal şonu da geçmey birewge de. Wöre-wöre, saq tur, qulum, – dedi Baduw.
Qazaq Baduwğa sawbol da etip yürüdü. Qalanı tübünde, Muselemawulğa baqğan yaqda, şawxalnı ullu bawu bar. İçinde içse tişlerin çartlatağan suwu bulanğı bulağı da bar. Oğar da «şawxal bulaq» dep qoyğanlar. Suwu awruwlağa em dep xabar da çıqğan. Baw eki yolnu arasında. Muselemawuldan da, Şuradan da gelegen yollar, Qumuqğa bir çaqırım çaqı qalğanda biri-birine qoşulup, bawğa yuwuqlaşğanda dağı da ayrıla. Bir yol, bawnu oñ yağı bulan barıp, yurtğa da gire, ondan ötüp, qalağa da örlene, ekinçi yol busa bawnu sol yağından taba Tarğuğa da, Petrowsk-portğa da gete.
Qaladan gelegen Qazaq, biraz zaman betde ereturup, bawğa qarap toqtadı. Alma, harmut terekler bürlense de, çeçek açmağan. Bawnu aylanasın alğan biyik-biyik maytallar çı bürlenip de bitmegen. Amma bawnu bir başı ayawsuzdan aq qurmaç sebelegende yimik: baʼli bulan ciye şonda buğay.
Qazaq eniş tüşüp yürüdü. Aldına qarap barağan gişi bawnu yağasında yañı çığıp gelegen aq çeçekleni es etdi. Olar da qapuda görüngen bayağı qıznı esge geltirdi. Amma Qazaq onu gogan gözlerin yaşnap gelegen şo yazbaş çeçekler bulan teñleşdirmedi, sorulğan-yorulğan güz çeçekler bulan teñleşdirdi.
Oylaşa yürüdü: qalağa neger çaqırğan bolğan eken? Bir tarıqsız yırğa tıñlamağa dep çaqırmas çı. Yır süye busa, aytılğan yırawlar azmı? Baliki, başğa bir zatğa çaqırğan bolğandır, çaqırsa da, yırdan başlamağa süygendir. Şonça atı aytılğan şawxal çaqı şawxal men yırlamağanda bir zat da etmey neçik qoydu eken?
Aldına qarağan küyde şulay oylaşa barağan gişi, birden yaman zek tawuş eşitip, eser-meser bolup getdi. Qarasa, yolnu qapportası bulan soldatlar gele, özü de ortalıq bulan tuwra olanı üstüne bağıp bara eken. Bayağı zek tawuş birdağı çıqdı. Özüne yol qoy dep qıçırağannı bilip, Qazaq bir yağağa tayıp, qarap toqtadı.
Soldatlar üçgine-üç tügül yoq. Biri, uzun sülçeli tübegin de eki de qolu bulan qısıp tutup aldan yürüy. Qarağan gişi hali çançdı-dağı çançdı dep qoyajaq. Hap-hazir. Beş-altı abat aralıq qoyup, ekinçi soldat yürüy. Tübegi-sawutu yoq, şineli belbawsuz, soldat börkünü ornunda başında aq qumaç qapayı. Qolları da buğawlanğan. Qazaqnı qarşısına yetişgende soldat burulup qaradı – ulannı yüregi yanıp getdi: o Wasiliy edi. Qazaqnı Wasiliy de tanıdı buğay, onu buzulğanın görüp, bir mühletge toqtap, «qayırmas» – dep irjayğanday boldu.
Qazaq söylep bolmay qaldı: lap aldağı yimik çançmağa hap-hazir küyde tübegin de tutup artdan yürüygen üçünçü soldat Wasiliyge yürü dep aqırdı, ulanğa da yaman tiklenip qaradı.
Soldatlanı artından Qazaq qağı bolup qarap qaldı. Wasiliy tutulğan. Ne sayalı? Ne etgen? Qazaq özü görmegen toğuz-on yılnı içinde tanılmasday alışınmasa da, Wasiliy buzulğan.
Aradan dağı da toğuz-on yıllar getip, paçanı qahrulu Sibirinde ekisi de üçünçüley de yoluğağannı hali ya Qazaq, ya Wasiliy, ozoqda, bilmey edi.
Anasın Qazaq qabaq aldağı xaside olturup tapdı. Ulanını artı bulan qırğa çıqğan Xanza ol qaytğınça üyge girme bolmay qalğan edi. Ulanını artından çıqmasa da, Tatarxan da üyde turup bolmadı, esde yoqdan aranğa girip, otluqnu çubuqları sınğan yerlerin eşdi, alğanı çöge turağan purxasına tirew saldı, soñ abzarnı sibirme başladı. Hali busa ol, sibirtkisin de yuwaş aylandıra turup, qabaq alda qatını da, ulanı da söyleygenge tıñlağan.
– Qazaq qulum, geldiñmu? – dep süyünüp, Xanza qolun qoluna urup yiberdi.
– Geldim, Abam. Qayda geteyim dağı gelmey? Qarayman, yılama da yılap qutulğansan, – dedi Qazaq.
– Huya, ne bileyim, qulum, ne iş barnı! Esde yoqdan şawxal biy çaqırıp getse, ne de bolmaymı, qayda da getip qalmaymı! Yürü üyge. Atañnı da gözü sende qaldı, – dep, Xanza ayğıznı açdı.
Şo sözleni eşitgen Tatarxan, «Şükür Allahğa» – dep, abzarnı bek sibiregen bolup qaldı.
Abzarğa giriwündoq Xanza erine:
– Qazaq qaytdı çı, ey gişi! – dep qıçırdı.
Tatarxan, çul bermey:
– Qaytmay qayda getejek edi dağı, – dep qoymağa qarasa da, çıdap bolmay, nege çaqırğannı soradı.
Qazaq aytıp berdi.
Ulanın qalağa çaqırğanlı Tatarxannı başından getgen qorqunçlu oylanı gişi bilmey, onu awur xasiyatı bulan bir zamanda da bilme de bilmejek.
Tatarxan altmışından ötgen. Bugün bar busa, tañala yoq. Onu qayğısı da, süyünçü de şo birgine-bir balası Qazaqğa baylawlu. Özü ölse de, ulanı ojaqnı tütünün sönmege qoymajaq…