«Çapğan gün şatlıq etmes»
Bizin ari teberip, Qazaq görmeygen bolup, izley:
– Bah! Bizim qayda getip qaldı? Hali bussahat bar edi. Ustarxan, bizimni görmediñmi? – dey.
Ustarxan, oyunun bölüp, izleme başlay, onça qıynalmay tabıp geltirip:
– Muna, Atayım, biziñ, – dep bere.
– Qoççaqsan qoççaq! Urup ber çi qoluñnu.
Ustarxan qolun urup bere.
Şulay zat günde bir sama etilmey qalmay. Qazaqğa bu oyun busa da, ulanına tügül. «Tas bolğan» zatnı izlemege, tabıp, atasına geltirip bermege, onu barakallasın almağa ol zalim hasiret. Zaman-zaman oğar, özü kömek etmese, atası işleme bolmas edi, gönleri-saqtiyanları biçilmey-tigilmey qalır edi degen oy zim dep gelip, toqtamay getip qala. Özü atasına tarıq degen aslu oy busa tatlilikni tatıwu yimik taymay toqtay.
Teren oylaşıp qarasaq, atasınıki de oyun tügül. Yarlılıq da, yañızlıq da yançğan gişi hali ol ösüp gelegen ulanından qarawullamayğan zat yoq: yoldaş-qurdaş da şo, qardaş-waris de şo. Bugün ölüp getse de, ornun tutmağa ulanı bar. Ojağı suwumajaq, otu sönmejek.
Birgine-bir ulanı! «O da Allahnı işi. Qılıq tutsa, bir ulan da az tügül, qılıq buzsa, on ulan da köp tügül. Allah karimdir. Kömek qolun uzatmay qoymas. Men atası görmegen yaxşılıq günleni de tengiri ulanıma bersin…» dep oylaşa Qazaq.
Ata-ananı muradı – ulanın edepli-qılıqlı, namuslu-yahlı etip ösdürmek, yeri gelgende gertilikni-tüzlüknü yaqlap bajarağan adam etmek. Ustarxannı hali ösüp gelegen küyü, sözü-oyunu olanı yüreklerin mekenli süyündüre. Başın gesemen degin, yalğan aytmas, etgenin yaşırmas. Ulanını birdağı xasiyatı Qazaqnı zalim süyündüre: zatğa canı awruy. Lap özüne göre qurdaş da tapğan, atı Xanbatır. Günnü uzağında birçe bolalar. Oramdan, gent yağadan yalqğanda oyunu Qazaqlarda yada Xanbatırnı atası Miñsoltanlarda.
Tünegün Qazaq doğada işi bulan maşğul, Canbike de zatlar cuwup tura edi. Zırt dep gelip, eki de yaş abzardağı belni de alıp yoq boldu.
– Qazaq, Ustarxannı betin gördüñmü? WoLlah, şo yılağanğa oşay. Gözleri şişgen edi. Ne boldu eken? – dep talçıqdı Canbike.
– Qayırmas. Yaşdır, yabuşur-yaraşır. Bir zat da bolmağandır, – dedi Qazaq.
– Bolmağandır dağı. Alaysa belni ne ete eken? Birewler bulan yabuşup, urmağa sama alıp barmaymı edi eken? Erşi bolurbuz çu xalqğa!
– WoLlah, gerti aytasan, Canbike. Belni şo tegin alıp getmedi. Amal yoq bir oylaşğanı bolmasa, – dep, Qazaq artından qıçırmağa qabaq alğa çıqdı.
Qayda! İyisi-pusu da yoq. Tek biraz arekde oynap turağan başğa yaşlar göründü. Birin çaqırıp:
– Ustarxannı görmediñmi? – dep soradı.
– Gördüm. Baqanı gömmege getdi ol da, Xanbatır da, – dedi o yaş.
– Ne baqadır o?
– Sütbaqa. Alim taş bulan urup öltürüp qoydu. Kölnü yağasında günde olturup tura edi, paqır. Şonu üstünden Ustarxan Alim bulan yabuşma da yabuşdu. Endi Ustarxan da, Xanbatır da şo baqanı gömmege alıp getdi.
– Yaxşı etgen. Qaysı qorqdu yabuşğanda?
– Biri de qorqmadı, ekisi de yıladı.
– Qayda göme endi o baqanı?
– Xanbatır awlaqğa gömeyik dey edi. Ustarxan aytdı, gömmeyik dedi. Ölgen yerine gömeyik dedi. Balaları anasını qaburuna gelip qarama süyse ekiçi dedi.
– Yaxşı, iniwüm, bar endi oyna. Wöre, olanı dağı yabuşma qoymağız. Siz çi yaxşı yaşlarsız, yabuşa degen nedir? Ayıp tügülmü? – dep yaşğa da, Qazaq qaytıp abzarına girdi.
– Ne bolğan, bildiñmi? – dep soradı Canbike.
– Bildim, – dep irjayıp, Qazaq qırda hali eşitgenin qatınına xabarladı.
– Qara dağı sen! Ne qursaq awruwdur buğar hali şo baqa! – dep haleklendi Canbike. – Dağı zat bitgende, endi şonu üstünden yabuşğan bolğanmı!
– Wöre, aytma, Canbike. İş baqada tügül, ulanıñ tüzlük uçun yabuşğan. Ona o yeri bar, – dedi Qazaq.
Oynap qaytğanda Ustarxan, birewge de söylemey, burnun da tarta turup, şişip-göbüp aylana edi. Yaşnı yürek yarasın hakitmeybiz dep, ata-anası da bir zat da soramay qoydu.
Birdağı keren deseñ qoşulçan halpamağa dep qoyğan çorğayaq bulanğı buday unnu barın da sadağaçığa berip yiberip, anası aş etme qarasa, un yoq. Neçaqı qarsalama tüşdü. Anasını aldında az busa da ayıbın cuwmaq uçun Ustarxan:
– Men bermegen busam, sadağaçını xutsirisi bop-boş edi. Ol aşamay tursunmu, paqır? – dedi.
– Turmasın, yaxşı. Biz aşamay turayıqmı alaysa? – dep haleklendi Canbike.
– Atayım da, sen de aşağız. Men aşamay turayım. Meni payımnı sadağaçı aşasın, – dedi Ustarxan.
Söyleygen küyüne qara dağı endi! Bu giççi başlı, ullu işlige ne dep aytarsan! Aytğanı da heç edi. Yaş yaşdır. Axşam hinkal-halpama etgende aşamayman dep tutmasmı. Ne gerekler etip, aşatıp bolmadı. Yaş bulan yaş bolayımı dep, atası da qoyup qoydu.
Yoq, yonkütegeni, qoldan çığarağanı tügül, tüzlüknü tutğan dep taqsırlamağa süymey. Yaman zatnı etgen busa, tiyişlisin bek yaxşı küyde alajaq edi.
Peterburgdan Muhammat apendi Qazaqğa tabuşdursun dep, kağız yiberip gelip, tünegün birew yetişdirip getdi. Qazaq qaytıp-qaytıp oxup tura. Oxuğan sayın oxuma iştahı da gele. WoLlah, tamaşa adam şo Muhammat! Peterden şunda Ustarxannı axtarıp yazıp gelgen.
Qazaqnı iñ de bek süyündürgen yeri kağıznı artı. Birinçisi, yaxşı-yaxşı alimler Muhammatnı kitabın oxup qarap, basıp çığarmağa tasdıq etgenler. Ekinçisi, Muhammat dağı barmasğa qaytaman dep yazğan.
Artdağı xabar Qazaqğa ayroqda ullu süyünç. «Tamğa da tayaw tarıq» – dep bir keren Muhammat özü de aytğanlay, ol qaytsa, Qazaqğa gerti tayaw bolajaq edi.
Üç-dört gün oylaşıp, bilgen küyünde cawap yazıp, Xasawyurtğa alıp bardı. Kağıznı eltip poç stansiyağa beresen, onda özler haq bulan adresin de yazıp oñarıp, barağan poç arbalar bulan ari-beri baqdıra.
Kağıznı oñartıp berip, kire haqın tölep Qazaq da bitdi buğay, qırda bir quwun tüşüp getdi. Çabıp oramğa çıqsa, adamlar pristopnu kansaralına bağıp çabıp bara.
Qazaq birewnü toqtatıp:
– Ne bolğan? Ne quwun bar? – dep soradı.
– Qırsal bolup qalğan dey adamlar, pristopnu kansaralında eki yan bolup yabuşup. Barı da ölgen dey. Şundan ullu quwun bolamı! – dedi o gişi.
Xalqğa qoşulup Qazaq da çapdı. Kansaralnı abzarı xalqgdan tolğan. Barı da kansaralnı terezelerine telmirgen, har kim bir zat ayta, cantalaşıp aylana.
Qazaq yetiw-yetiwündoq:
– İçine girgenigiz barmı? – dep soradı.
– Girgenden payda yoq, bolağanı bolğan, – dep, birew başın çayqadı.
– Bah! Olay degen nedir! Ayırma gerek çi! – dep, Qazaq çabıp içine girdi.
Ohay! Gertiley de, geç bolğan eken! Kansaralnı içinde on eki gişi al qanına boyalıp yatğan. Atğan tapançaların, urğan xınjalların birleri bussahatda da qollarından salmağan, qısıp tutup turağanda yimik. Üç-dört qol qırqılıp taşlanğan. Çabuşağanda xınjallar tiyip getmege gerek, arqa şanjallar eki qırqılıp awğan. Soyralıp yatğanlanı ekisini üstünde yeñil aq xalätları, özgeleniki kültüs çepkenler.
Biyleni, olağa qarap da çankalanı art waqtilerde yazda at minegende aq xalät giyegen xasiyatı bar. Hali şo aq-xalätlı soyralğan ekew biyler yada çankalar bolmağa gerek, qalğanları – olanı nökerleri.
Biri sama ah etmesmi eken, başın götermesmi eken dep, Qazaq telmirip qarap toqtağan. Biri, tamğa arqasın da tayap, çonqayıp olturup turağanda yimik. Ona şo astaraq iñırlandı. Yetişip barıp, Qazaq göterip alıp qırğa çığarayım dep, üstüne enkeydi. Yaralı bir mühletge gözlerin açıp, daimge yabıp qoydu.
Qırğa Qazaq halsız bolup, lawlay turup çıqdı. Ofiser opurağını yer-yerine nas tiygen, yalan başını tükleri çaçılıp coban-qoban bolğan bir alaşa bazıq gişi, aldına gelip, qartıllayğan tawuş bulan qumuqça haran-haran
– Ne iş bar şonda? – dep oram etip, kansaralnı eşigin görsetdi.
– Ölgen-bitgen barı da, – dedi Qazaq.
– Ölgen busa, taydırma gerek! Kansaralnı tazalama gerek! Hı, eşitemisiz tez boluğuz! – dep, o gişi xalqğa aqırıp yiberdi.
Qazaq tamaşa bolup, qırıyındağı birewge:
– Bu neger qıçıra? Kimdir bu? – dep soradı.
– Bah! Bilmeymisen şonu da? Bu çu bizin ullu hakimibiz, pristop Gebek, – dedi o gişi.
– Bah, olaymı, – dep qoydu Qazaq.
İşni mekenin bile busa çı Qazaq hali başğaçalay söylejek edi.
Barı qalmağalnı başı muna şo pristop Gebek boldu.
Murza, Canbek degen uzuqariler, çankalar erişiwlü biçenlikni üstünden pristopğa arzğa gelgen, sırımtı da tügül, biyler yimik, aq atlağa da minip, yibek xalätlar da giyip, artına beşer nökerin de salıp gelgen.
Söylenegen yarım desätin biçenlik olanı ataları sawdan berli erişiwlü bolğan. Atasından qalğan mülkleni üleşe turup gelgende şo yer artıq çığıp arada qalıp, inağalar da, az-maz zat uçun sözge turabızmı dep, indemey qoyğan bolğan.
Olardan tuwğan bu uzuqariler busa, qan qardaşlıq arek çığa barağandan da paydalanıp, qılığı da qısğa tartıp, şo biçenlikni har kim özüne tiydirsin dep, pristopğa arzğa gelgen.
Bu erişiwlükden başıma ne payda eteyim eken dep oylaşsa da, altın-gümüşnü, aqçanı atın çığarıp bolmay turağan pristop terezeden qarap, yoldan ötüp barağan bir atlını görüp, basıp atın maqtap yibergen.
Aytar çaqı yerde iş de bolğan: quyuşğanı-yerqaşı altın-gümüşden yasanğan yimik yana, tizginleri tasmadan, haran-haran bilinegen awuzluğu sama qorğaşınmı, yezmi – tunuq yırtıllay. Özü deseñ bek isbayı haywan.
– Göremisiz şo atnı? Meni gözüm göz busa, quyuşğanı tap-taza altından! Bir-birewlege altın da, aqça da yolda yatğan sayaq itni ornunda. Meni yimiklege çi qıt şo eliwaş neçe de! – dep, pristop yalğanın küstüne.
– Tüz aytasan! Yerqaşı çı gümüş buğay, amma quyuşğanı pitat altınğa oşay, – dey Canbek de.
– Ömüründe gözü bulan altınnı görmegen seni yimikler ne ayırıp bile onu nesi ne ekenni? – dep, Canbekge yaman çançıp söyley Murza.
– Men görgennni-görmegenni sen ne bilesen?! Altın aqça sanay busam, seni çaqırma tarıq bolğanman alaysa?! Hali men aytağan zat yalğan alaysa?! – dep tirele Canbek.
– Anadan tuwğanlı yalğan ayta gelegen hali aytsañ ayıpmı başğa?
– Yalğan söyleygen meni yimik bolmas, seni yimik bolur! Eşitemisen?!
Canbekni şolay aytmağı bulan Murza, olturğan arqaşanjalından atılıp turup, tapançası bulan Canbekni lap yüregine qarap urğan. Qorqğan pristop Gebek, urup terezeni quwutday etip, qaçıp qırğa çıqğan.
Qolu qartıllağanmı yada alğasap gözlep bolmağanmı, Murzanı urğanı yürekge tiymey, qırıyından getgen. Canbekni xalätı qızıl qanğa boyalıp barağannı görgen Murza, bolağanı boldu degen oy gelip, dağı urmay, «Eşikni açıp, meni qırğa çığar», – dep, baş nökerine oram etgen.
Çankalar erişme başlanğanlı xınjallarına qol salıp, «hı» dese, hawlap çapmağa hazirlenip turağan nökerler, eki tarap bolup, tizilip qatıp toqtağan.
Şo arada Murza etgen oramnı da baş nökeri tüz añlamağan, ur dep ayta dep, xınjalın suwurup, al qanına batıp olturup turağan Canbekni inbaşından çapğan. Canbekni baş nökeri sırtından çabıp, Murzanı da yıqğan…
Şo çabuşuwdan ona on eki de gişi sayralıp yatğan.
Birew sama saw qalmağan, şo sayalı bulay qarağanda sud etme, taqsırlama gişi de yoq. Qapul balah! Boldu-bitdi bir iş! Haqıqatda busa sudnu aldında da, xalqnı aldında da cawap bermege tüşegen gişi bar – pristop Gebek. Qaçıp çı çıqsın. Ergişilik yağın qoyayıq. İnsanlıq yağı da bar çı! Aldındağı qulluqçuların cıyıp yiberip, qalmağalnı basıltma buyruq nege etmegen? Otuz-qırq abat aride sawlay rota soldat bolğan eken, çabıp barıp nege aytmağan? Şonu da etip bolmay busa, xalqğa quwun sama nege salmağan?
Bulanı birisin de Qazaq hazirine bilmedi, pristopdan qorqmay, aytıp añlatğan gişi bolmadı. Soñ-soñ xalq tozurala turağanda bir qart gişi aytıp eşitdi. Botayurtğa yerli şonu oylaşa yürüdü.
Mal nedir? Dünyanı ginnigimi? Ölüm de şondan, örlük de, abur da şondan, xorluq da.
Özü eşitgen başğa bir zat hali onu esine tüşdü.
Atası ölüp, üç ulan qala. Ulluları üylenme yetişgen, giççisi toğuz-on yıllıq yaş bola. Atasından qalğan yerleni üleşegende dazunu – bir abat topuraqnı üstünden ulluları söz etip, ağası inisin öltürüp Sibirge gete, barğan yerinde awrup, özü de geçine. Barı da topuraq üçünçüsüne – yaşğa qala. Ol busa, amalsız, adaşıp, har gün qabaq aldındağı xaside de olturup: «mağa topuraq tarıq tügül. Menikin de paylap alığız. Mağa, ağalarım, siz tarıqsız…» – dep yılay bolğan.
Oylaşa turup asta yürügengedir dağı, Qazaq yurtğa geç yetişdi. Canbike de, qırıyında buyuğup Ustarxan da yuxlamay, qarawullap telmirip tabuldu.
– Şu zamanlar bolğunça turar degen nedir qırda. Yaş ekinniden berli bozarıp qaldı. Gent yağağa aldıña çığıp, qarañı bolğan soñ umut üzüp qaytdı. Men de qaldım qabaq alda qatıp, – dedi Canbike.
– WoLlah, Canbike, heç dağı tez gelmege küyüm bolmadı. Şulay qalma tüşdü. Men sayalı da tügül, bir qapul balahğa qarşı bolup qalğan edim.
– Huya qarawun, ne balahdır endi o da?! – dep, Canbike qorqup aqırıp yiberdi.
– Yoq, yoq, qorqma. Ayta turaman çı sağa özüm sebepli qalmağannı. Sebebin de sağa yır bulan aytajaqman. Siz yatıp yuxlağız.
– Aş xapmaymısan? Açdan öldüñ çü saw gün.
– Xapmayman. Şondan ese hali mağa çığarağan yırım aldın, – dep, Qazaq qalamın da, kağız da alıp olturdu.
Barı zat göz aldında. Tek şonu suratlamaq uçun, taʼsirli taswirlemek uçun güçlü sözler tarıq. Qazaq oylaşa. Qatını da, ulanı da taxda töşekde yatğan, özü busa taxnı aldında alaşa şanjalda olturğan. Aldında bayağı liw-liw käntil.
Qazaq yır çığara. Bir talpınıwda eki bayt yazıldı. Birinçi, baytğa Qazaq onça razi tügül, bir-bir sözlerin alışdırmağa tüşejek, amma ekinçi baytnı uşatdı, yazıp bitgen soñ birdağı oxup qaradı. Qatınına da oxumağa kepi gelip, astaraq:
– Canbike, yuxlaymısan? – dep soradı.
– Yuxlamayman, sen qaçan oxur eken dep qarap turaman, – dedi Canbike.
– Ma oxuyum alaysa, – dep canlandı Qazaq:
Neçese biyler, xanlar, Neçaqı türlü canlar Allah yaratğan yerde Bulay alämat işni Görgenmiken insanlar? İnsansan – elge oşa, Yüz elli miñ yıl yaşa, Yüz yıl yaşağan adam Bulay alämat işni Görgen busa tamaşa…