Öpke salam
Bu cuma quwunlu başlandı. Nikel cuwağanlar ot yaqma ağaçnı gezik bulan geltire. Çıqğandoq ağaçlıqnı beri başında boy bolup bir neçe qat tizilgen, gesilip hap-hazir etilgen ullu töbeler bar. Barıp alıp qoysa bola.
Ağaçlıqnı içine terenleşme tüşmeygeni sayalı, tusnaqlar bulan qarawul da barmay qala, yerinde turup göz qaratıp qoya.
Bugün ağaç alma Qazaq da, Gulak da, Saşa degen bir sepkil betli cap-cahil arıqsuw ulan da bardı. Gulak da, Qazaq da iñ yuwuqdağı şazdan ağaç alağanda, Saşa on-on beş abatlar aridegi başğasına getdi. Üçer quçaqnı geltirme tüşe edi. Artından Saşa da geledir dep. Gulak da, Qazaq da quçaqlarına ağaç alıp yürüdü. Yetişdirip, birdağı alma gelse, yoldaşı görünmey. Hajatın etedir dep Gulak, arıq zat, paqır, taşıma süymeydir dep Qazaq oylaşıp, bir zat da aytmay, dağı da birer quçaqnı yetişdirip geldi. Qarasa, yoldaşı hali de görünmey.
– Saş! A Saş! Arqanlar işleymisen? Ne etesen munça zaman?! – dep qıçırdı Gulak.
Cawap bolmadı.
– Saş! Ne oyundur sen etegen?! Qulaqlarıñ tutulğanmı?! – dep qıçırdı dağı da Gulak.
Bu gezik de cawap bolmadı. Şo zamanda Gulak da, Qazaq da Saşa artına bağıp aylanğan şazğa çapdı. Olar qaçıp bara dep turamı edi yada bir quwun barğa şeklendimi, qarawul da şo arada örge baqdırıp tübek atdı.
Mah şondan ullu quwun tüşüp getmesmi. Bir neçe soldat, qarawul posların da xonşularına tapşurup, ağaçlıqğa çapdı. Gulak da, Qazaq da, ne etegenin bilmey, qah bolup qalğan edi, soldatlar olanı teberip-türtüp yerine qaytardı.
Günnü qalğan yağı bu işni artı ne bolur eken dep talçığıp qarawullap getdi, tek adamlar axşam üyge qaytağanda da heç bilingen zat bolmadı. Soñ-soñ, olar, aşama da aşap, yatma aylanağan zamanda, wolla, qarawul soldatlar qarañı bolğunça ağaçlıqdan aylanğan, amma Saşanı hızın tabıp bolmağan degen xabar yayıldı.
Gulaknı da, Qazaqnı da Saşağa qaçma kömek etmegeni açıq busa da, artındağı gün olanı rotmistr Worotnik çaqırdı. Qazaqdan soraw alağanda Yarulla tilmaçlıq etdi.
Qazaqnı çinownikleni kabinetine giregeni bu birinçi keren. Şawxalnı qonaq üyüne oşayğan bir yeri de yoq. Uzun tar üy, qup-quru stollar. Worotnik biyik emen stolnu artında xoxayıp olturğan. Qotan-taw yessiden bir de başğa tügül. Tördegi tamda Ekinçi Aleksandr paçanı ullu suratı.
Kabinetge girgeni bulan Qazaqnı betine yaman tiklenip, Worotnik:
– Ey, sen, ayt, qaçğan Aleksandr Zubownu ne waqtide wa ne etegende gördüñ? – dep soradı.
– Tünegün erten ağaç alma barğanda gördüm. Biz berigi şazdan alağanda, ol ariginden alma getdi, – dedi Qazaq.
– Siz alağanından al dep nege aytmadıñ?
– Ne bileyim.
– Ol görünmeygen bolğandoq, nege qıçırmadıñ? Yaşınma nege qoyduñ?
– Men ol yaşınğannı bilmedim.
– Qaçma nege qoyduñ?
– Men ol qaçağannı bilmedim.
Suwurup, tapançasın görsetip:
– Şu neçe gişini öltüregenni bilemisen yada añlawuñ yoqmu? – dep soradı Worotnik.
– Şonu da bilmeymen, – dedi Qazaq.
– Artı-artından turğuzsa, bir urğanı üçewnü öltüre! Qaçğan Aleksandr Zubownu da, seni de, sizin bulan bolğan birisi tusnaqnı da öltüre! – dedi Worotnik.
Rotmistrni Gulak bulanğı laqırı da şuğar oşaşlı boldu.
Soñ Saşanı xabarı birden üzülüp qaldı. Lagerni yaşawu özünü hamanğı hızına tüşdü. Amma Qazaq dağı da bir neçe gün şo arıq amalsız Saşa bu suwuqda, aylananı qurşağan artı-aldı yoq ağaçlıqda ne eter eken, ne gün görer eken dep oylaşa qaldı.
Geçeler uzaq. Axşamlar işden qaytğan soñ yatğınça köp boş zaman qala, şonu da har kim özü süygen küyde ötgere.
Getgen geçe tüşümde atasın da görüp, ertenden berli yurtun, ahlüsün oylaşıp turağan Qazaqnı qolu qomuzğa bardı. Yırnı küyü de, ondan da bek sözleri de paşman edi:
Alıslanı ayı-günü zarmıken? Aylanğan qışı-yazı qarmıken? Gök-ala göz görür günler barmıken? Gül aşnalı gözel tuwğan yeribiz, Yeribizge yetginçege Dol da bar, Yetti ay bütün yürümege yol da bar. Alıslarda ayı-günü muñ bolğan Bizdey neçe qazaq da bar, qul da bar. Waqtiler waqtda, çaq-çaqda, Yaratğanım ne buyurğan bu yaqda? Yaratğan bir xudayğa yal bara, Alıslardan asta-asta göçerbiz, Ana Dol bulan ullu Terikden Say urumdan sallar baylap geçerbiz. San-sawluqda, can ağalar, zar sıqda, Günjuwaqlar suwuq-salqın buz bolğan, Günjuwaqda görgenni aytıp oltursaq, Gürenlege sıyar-sıymas söz bolğan. Dağıstanlı Tatar oğlu Qazaqdan Rayhanatğa öpke salam uzaqdan: Biykem, nege qayğım etip almadıñ, Tülküleyin tüşgende temir tuzaqdan? Temir tuzaq tüşdü meni butuma, Yete almadım anadaşlı yurtuma, Biykem meni qayğımnı etmey qoymas dep, Miñ burluğup qaray getdim artıma… Muhammatxan, buyruq senden, can menden. Qılawlu xınjal senden, qan menden. Arslan biyim, asil, almas, xan biyim, Bir yazıqsın bizge qopğan ah uçun, Alıslarda bizin dinsiz öltürme Abumuslim şawxal – ullu şah uçun!..
Yırlap bitgende Qazaq Yarullağa:
– Şunu biykeme yiberme süyemen, – dedi.
Yırnı busa Yarulla da uşatmadı, maʼnasın göçürgende, ya Gulak, ya Andrey de uşatmadı.
– Sen, Qazaq, yaman ulan tügülsen, amma aqnı qaradan ayırma bajarmay ekensen. Neger tarıqlı biykelerdir olar sağa tilep, yalbarıp yazma. Olar sağa kömek eter dep, senden awarası bar dep esiñe gelemi? Meni şunda çığarğan, siz şundan da arige barığız dep qoyar edim men, – dedi Andrey.
– Seni yimik yır çığarıp bile busam, meni şunda yibergenlege basıp-basıp, can yerine batdırıp yazajaq edim. Sen de şolay yaz. Yalbarmağa, öpke salamlar yazmağa seni ne taqsırıñ bar? – dedi Gulak.
– Wollahilazim, bilmeymen, olay etse neçik bolur? – dep, Qazaq inbaşların qısdı.
– Köp yaxşı bolur. Yalınıp yırlar yazıp yibergen bulan, şawxallıñ da, biykeñ de sini gesilgen boljaldan alda qaytarmajağı açıq. Dağı ne pisirewüñ bar olağa? Sini olardan başğa neñ kem? – dedi Yarulla da.
Qazaqğa oy tüşdü. Neçik etse yaxşı? Kimge sorasın? Kimge tıñlasın? Yatğanda Atabay bulan şıbışlap laqırı boldu.
Tüşümde de, tülümde de qatınını kelpeti göz aldından taymayğan Atabay:
– Gişi aytağandan ne awarañ bar, yaz da yiber. Baliki, şawxalnı bolmasa, biykeni, biykeni bolmasa, şawxalnı yazığı çıqma yaray. Olanı esinde ne barnı biz bilmeybiz çi. Qaytarsa qaytarır, qaytarmasa da, başğa, bizden çığağan xarj yoq çu, – dedi.
Adam neger de üyrenip qala deygen gertidir. Qazaqnı qolları barğan sayın suwuqğa çıdayğan bola bara. Suwuqluqnu deseñ dağı aytma yeri yoq.
Getgen cuma adamlar suwuqğa bek yazıq boldu: Saşa qaçğanğa xalqğa açuw etip, Worotnik ot yaqma qoymadı. Endi ot çu yağıla, tek ağaç alma barağanlardan ayrılmay eki soldat da bola.
Ağaçlıqdan bir at yegilgen çana çığıp gelgende, Qazaq otda qolların issi etip tura edi. Hali bolğunça ol ağaçlıqda yol barnı, onu içinde adamlar yaşayğannı da bilmey edi.
Çananı aldında ullu qara saqallı mazallı gişi olturğan, artında da birew yatıp turağan da yimik, tek yaxşı bilinmey, nege tügül üstüne qalın muş yayılğan. Çana qırıyından ötegende, bir qarawul soldat:
– Ne alıp gelesen, Akimıç?! – dep qıçırdı.
– Gospodin rotmistrge sawğat alıp gelemen! – dedi çananı yessi.
Akimıç – kupes. On çaqırım aride onu ullu üyleri, tükeni. Ol da, Worotnik de ullu yuwuqlar.
Uzaq qalmay kabinetni eşigi açıldı, Akimıç posağadanoq:
– Gospodin rotmistr, sizge ullu sawğat alıp gelgenmen, qabul etigiz! – dep qıçırdı.
Şossahat Worotnik oylaşğan zat şu boldu: eki-üç ay aldın kupesge barı da birni yimik tülkü terilerden yüznü hazir et, yiberegenlerim bar degeni esine tüşüp, hali Akimıç şolanı alıp gelgendir dep qoydu.
– Gospodin rotmistr, sawğatıma qarama süymeymisiz? – dep, külemsirep toqtadı Akimıç.
– Geltir qarayım. Bu ne masxaralardır? Qaçanda men çığıp almayman çı malnı! – dedi Worotnik.
– Gospodin rotmistr, men sizge bir başğa mal alıp gelgenmen. Uşatamısız, qarağanığıznı-aytğanığıznı süyemen.
– Neçik de bajarılmay busa, geleyim-qarayım, – dep xonturlanıp, Worotnik üyden çıqdı.
– Gospodin rotmistr, qarağız! – dep, Akimıç çanağa yabulğan muşnu birden silkip atdı: onda buyuğup yatıp butu-qolu baylanğan birew bar edi.
Açuwundan rotmistrni gözlerine qan sawdu, «A…a…a «qurdaşım» Zubow!» – dep aqırıp, tapançasına xarmandı, suwurup, urmalı boldu, tek urmadı, «Aha, «hürmetli» Zubow özünü watanına qaytğan. «Hürmetli» Zubow ullu hüner etip, abur qazanğan…» – dep xonturlana turup, ari-beri aylandı, soñ qarawullanı çaqırıp: «Tusnaqğa taşlağız!» – dep, çananı görsetdi.
Akimıç de bulan kabinetine girgende:
– Neçik tüşdü bu qoluña? Bir cuma izletip, tabıp bolmağan edik, – dedi Worotnik.
– Gospodin rotmistr, özü gelip, qoluma tüşüp qaldı. Geçe qarayman, itler haplay. Börülerdir, toqtar dep qoydum. Toqtamay. Tübegimni de alıp çıqğanman: qabaq alda birew. «Kimsen?» – dep sorayman. – «Taygada adaşğanman. Allahuçun, bir gesek aş da berigiz, bir girip, issi bolup çıqma da qoyuğuz», – dep tiley.
– Bilemen çi tegin aylanmayğannı. Girme qoydum. İssi de bolup, aşağanda getmege qaray. «Qarañı. Suwuq. Bu qıyamatda qayda barasız, isside yatıp yuxlağız, talğanğa oşaysız», – deymen. – «Yarıq bolğunça Barsukowoğa yetişmesem bolmay», – dey. Bilesiz çi, gospodin rotmistr, Barsukowanı qırayından ullu yol öte. Şo zamanda men munu muradın añladım. İçme zat da berip, sözge tutdum. Qarayman, haldan tayıp, qalğıy. Yuxlama qoyup, butun-qolun buğawladım. İnanırmısız, uyanma sama uyanmadı.
– Siz maqtawğa tiyişli iş etgensiz. Özünü watanın da, paçasın da süyegen har bir adam şo küyde etme gerek. Men sizin bu işigizni polisya uprawağa bildirermen. Baliki, etgen sawğatığızğa göre sawğat özügüz de alsağız da, kim bile, – dedi rotmistr.
Çaqğa qarap, Qazaq axşam özleni işden tez qaytardı buğay dep qoydu. Lagerde olanı barın da üyge girme qoymaylı, ullu maydanda tizdiler. Ne quwun bar eken dep, xalq qarawullap toqtadı. Rotmistr Worotnik, artı bulan lagerni özge başçıları, olanı da artı bulan soldatlar buğawlanğan Saşanı alıp geldi.
Beti-başı şişgen, saqalı ösgen, azıp bitgen, eki gözünden qayrı zatı qalmağan. Çarasızlıqdan irjaymağan busa, onu Saşa ekenin bilegen gişi de yoq edi.
– Şunu tanıymısız? – dep mısğıllap külemsirep, Saşanı görsetdi Worotnik. – Taygada eki cuma qıdırıp, dağı qolay yer tabıp bolmay, qaytıp gelgen. Şuğar meni sudum şu: sırtına yüz çubuq urmaq. Saw qalsa – nasibi, ölse – özü taqsırlı.
Şonda Saşanı qıp-yalañaç etip qarda yatdırıp, eki de yağından eki soldat çubuqlar bulan toqalama başladı. Rotmistr özü sanay edi. Başlapğı waqtide Saşa bek aqırıp turdu, soñ az da, asta da aqırağan boldu, bara-bara çı toqtaboq da qaldı.
Yüz çubuq urup bitgende:
– Zubow, tur! – dep qıçırdı rotmistr.
Saşa terbenmedi. Worotnik soldatlağa:
– Turğuzuğuz! – dep qıçırdı.
Eki soldat qoltuqlarından tutup, Saşanı turğuzmalı boldu: qatğan cansız qarqala sallanıp qaldı.
– Eltip taşlağız! – dep buyurdu rotmistr, bayağı eki de soldat da ölünü hamarğa süyrep alıp getdi.
Üşügen xalq, üstüne bu qayğı da qoşulğanda, birden-bir buyuğup toqtağan. Aytıp bolağanı yoq. Etip bolağanı yoq. Rotmistr busa, xoxayğan küyünde xalqnı aldında ari-beri aylanıp:
– Aytma süyegeni bar gişi yoqmu? Birew bir zat da sorama süymeymi? – dep mısğıllay.
Xalq awzuna suw alğanday pısa.