Günü çola, oyu ot
Uzun-uzun alaşa ağaç üy. Oñda da, solda da boya-boy tam tüp bulan gengine adam yatıp bolur yimik eki tax. Ortalığı bulan üynü bir başından birisine yerli ekew qarşılaşsa, haran ötejek, tar-tar soqmaq.
Altı ay yol yürüp gelgen, halı-güçü bitgen xalq şo taxlarda biri-birine ayaqların baqdırıp yatğan. Tübü salam, başlığında ölen yastıqlar, üstünde esgi yuwurğanlar.
Qazaq da, Atabay da tereze tüpde yanaşa yatğan. Qırda qara suwuq. Zek yelni uluwu qulaqlarıñnı haman wawullatıp tura, bir-birde oğar yuwuq arada aylanağan aç börüleni uluwu da qoşula. Barı xalq yuxlay, eki de qurdaş busa namaz qılma qarağan.
– Yaxşı, dünyanı bu bir qırıyında tun qarañı geçe qıbla qaysı yan ekenni neçik bileyik? – dey Atabay.
– Axşam gün batağanda qarap qoyğan edim. Ona üynü şo müyüşü bar yanğa batdı. Şolay bolğanda, gün bu müyüşden çıqma gerek. Qarşıbızdağı tereze qıblağa qarağan bolajaq, – dep, Qazaq üynü arigi tamındağı terezeni görsetdi.
Birazdan namaz da qılıp, olar da yuxladı.
Bulay üyler munda yigirma-otuz da bar. Geñ awlaqnı tutup yerleşgen. Aylanası tegenek tel. Yer-yerinde biyik çarlaq başlarda qarawullar. İçinde eki aşxanası, üç tükeni içki içegen yerler çi beş-altı da bar. Bular barısı da birçe arekden qarağanda şahar yimik görüne.
Bu – tusnaqlanı lageri, Qazaqlağa da altı ayı yolğa getgende qalğan eki yıl yarım boljalın şunda ötgerme tüşejek. Yıl qalsa da, qaytağan yolu boljalğa sanalmay.
Tusnaqlanı erten tez turğuzup tizdiler. Lagerni başçısı romistr Worotnik aylanadağı şaxtalanı yolbaşçıların da artına salıp geldi.
– Meni paçalığım – zakonu iñ de güçlü paçalıq! – dep, Worotnik, qolun aylandırıp, lagerni awlağın görsetdi de, soñ. – Şunda zakon çığarağan da menmen, zakonnu buzağan da menmen! Gülleni awurluğunda altın urlağan gişini mañalayına gülle beregen de menmen! – dep qoşdu.
Yolbaşçılanı birleri irjaydı, birleri yötkürdü, xalq tınıp tıñlap turdu. Özü aytğan zatnı añlamadı dep şeklendimi, bilmeymen, rotmistr tizilgenleni aldağı tiretine tiklenip:
– Añlaşılamı?! – dep qıçırdı.
Heç oğar cawap bergen gişi bolmadı.
– Alaysa añlağansız! – dep natija da çığarıp, rotmistr söylep bitip toqtadı.
Soñ şaxtalanı yolbaşçıları işleme adam saylama başladı.
Qazaq da, Atabay da «almaz» degen şaxtağa alındı. Atı almaz busa da, ondan da nikel çığarıla edi.
Hawuzğa oşayğan geng kürge giresen, yürügen sayın eniş tüşe, topraq içine terenleşe getesen, bara-bara yarğa urunasan. Ona şo yardan birler panar yarıqda beller bulan nikeli bar topuraqnı yemire, özgeler onu ari çığarıp töbeler ete, soñ arbalar bulan alıp geteler. Qazaq arbalağa topuraq yükley, özgelerden artda qalmasman dep qast etip aylana, tek suwuq, har arbanı tolturğanda üşügen qolların qoltuqlarına suğa.
Papiros tartmağa toqtağanda eki de yağındağı xonşuları, tanış bolmağa qol uzatıp atların aytdı:
– Andrey, – dedi biri.
– Gulak, – dedi ekinçisi.
Olar ne süyegenni añlap, Qazaq da özünü atın aytdı.
– Atıñ Qazaq bolğan soñ, ata-babalarıñ zaporoj qazaqlardan sama tügülmü? – dep soradı Gulak.
Özü Malorusyadan ekenge ol şondan çıqğan yoldaş süye. Qazaq añlamadı. Gulak açıq etip aytma qaradı:
– Don qazaqlar bar, quban qazaqlar bar, terek qazaqlar bar. Şular barı da zaporoj qazaqlardan yayılğan. Şulanı barısını da ata-babaları zaporoj qazaqlardır, – dedi.
Gulak aytğan zatnı bu gezik Qazaq yoramış bulan añladı. Qoban wa terik qazaqlanı ol Şurada da neçe keren de görgen.
Gulak, gertiley de, qazaqğa oşay: özü de qarayawuz, qap-qara mıyıqları da bar. Alaşaraq gişi. Qırq beş-elli yaşında. Andrey biraz ullu, biyiksuw, qarağanda bir zamanlarda isbayı ulan bolğanı bilinip tura.
Qazaq xonşuların bek uşatdı, atların esinde saqlamaq uçun «Endirey», «qulaq» degen qumuq sözleni bilse bola dep oylaşdı.
Topuraq yükleygenleni qolları üşüygenleri Qazaqdan qayrı da bolğan eken, artındağı gün, ayawsuzdan ağaç da geltirip, yer-yerde ullu ot yaqdılar. Ağaçlıq deseñ aylana yağıñ tolğan, kökge çıqğan yalan qarağay bulan maqar. Neçe de isbayı da dür! Arasında bir qıñırı, qajığanı-qaytğanı bolmasmı! Qolları üşügenleni bir-ekilep barıp, otda issi etmege qoya.
Özünü geziginde Qazaq da bardı, otnu yağasında bir neçe minut ullu lezzet alıp ereturdu. Qaytağanda qırıyındağı hazirlengen ağaç töbege gözü ilinip getdi. Ağaçlar, yarılmay, metr-metr buwnalıp salınğan. Aq maqarlanı da, qaraldın qarağaylanı da arasında yaşılsuw bir buwun. Üstüne barıp qarasa, – çorsuz, butaqsız tap-taza tal. Qazaq alıp bawruna basdı.
Yoldaşını ağaç buwun göterip gelgenin görüp, xonşuları tamaşa boldu.
– Munu ne etesen? – dep soradı Gulak.
– Qomuz etemen, – dep qumuqça cawap da berip, Qazaq tobuğuna salıp, soğup da görsetdi.
– Aha! – dedi Gulak, mekenli añlamasa da.
Qazaq axşam işden qaytğandoq tal buwunnu qırda çabıp oñardı, soñ üyde için alma başladı. Gulak yağına gelip, dağı da:
– Ne etesen? – dep soradı.
Cawap bermey, Qazaq irjayıp qoydu. Qırıyındağılar ne deygenni añlay busa çı, irjaymajaq edi. Laqır deseñ añlaşılmayğan darajağa çığıp bara.
Gertiley de, bu kawkazlı ne etme süye eken? – dep soradı bir qart gişi.
– Balalayka ete buğay, men de yaxşı añlap bolmay turaman, – dedi Gulak.
Soñ har kim özü oylaşağan zatnı aytma başladı.
– Yoq, balalaykanı ne etsin ol? Men bile busam, ayaqları üşüy, giyme başmaqlar ete.
– Onça uzun başmaqlar bolamı? O buwun çu arşından da artıq, başmaqlağa da bazıq.
– Ekinçi ortasından gesedir dağı.
– Meni hisabımda, şo makürçü kawkazlı altın yaşırmağa zat ete.
– Neçik yaşıra onu?
– Neçik yaşıra degen ne? Göresiz çi ağaçnı için quwuş ete turağannı. Şonda altınnı da yaşırıp, bilinmes yimik begitip qoyajaq. Bitdi-getdi.
– Yaxşı qarasa, begitgen yeri heç bilinmey qalmas. Sır tügül çü o yağıp, tegişlep qoymağa.
– Bir yañız da bilinmejek. Kawkazlılar bek usta xalq, wolla, süye busañ torlamalar bulan qarap da bilip bolmayğan küyde etejek.
– Barığız da tarıqsız söyleysiz, – dep söz qoşdu hali bolğunça indemey turağan Andrey. – Qazaq, gertiley de, soğulağan zat ete. Balalayka bolmasa da, olanı özleni şoğar oşayğan bir soğağan zatı bardır.
Gulak iş etip barıp izlep, üynü ari başından balalayka tabıp geltirdi. Artı bulan yessi de geldi. Qazaq süyünüp alıp, öztöreçe çertdi. Üst qılı üzülüp qaldı. Balalaykanı qılları qomuznukinden ese örde salınağannı ol ne bilsin.
– Oh! – dep, Qazaq buzulup getdi.
– Oğuraş! Nedir etgeniñ?! – dep, balalaykanı yessi urma çapdı.
Gulak arasına girdi:
– Qıl sayalı qalmağal etme uyalmaymısan? – dep, balalaykanı yessin ari teberdi.
Neçik de maslahat etildi.
Geçeler yatğınça xotğana turup, Qazaq qomuznu üstünde cumadan da artıq qaldı. Soñ quruma qoyma tüşdü, qıllar tabulmay da xıylı getdi.
Axırı da bir qattıgün Qazaq qomuzun birinçiley soqdu, soñ astaraq aytıp da yiberdi:
Azreyil can alğınça geteyik, Azizlege aqsay-toqsay yeteyik. Aqsaylanı aldı busa Ana Dol. Ol xujudan yaldap neçik öteyik? Terik – anası ol da xuju teren suw, Tebingen bulan bolmay, neteyik? Etmege amal da yoq, çara da, Ah! – degen bulan artmay kömekler, Sarğalğan betler, san miñ emmekler… Azreyil canlar alma bolamı Yaratğan xudayından purmansız! Qaçayıq desek, girme qarıw yoq, Qamalmağa oytan talsız, ormansız…
Qazaqnı tawuşun, soğağan küyün uşatsa da, yırın birgine-bir Atabaydan qayrı gişi añlamay. Ol çu bek lezzet alıp, Muslimawulğa barıp gelgen çaqı bolup tura. Qazaqnı yırlayğanda xoşu gelip, gözlerin yumağan xasiyatı bar. Bir-birde oğar oşanıp, Atabay da gözlerin yumup yibere.
Yır ortalaşa turup, cıyılğanlağa birdağı gişi gelip qoşuldu, yaxşı küyde qulaq salıp tıñlama başladı, Qazaq yırlap bitgende qırıyına gelip, tap-taza qumuqça:
– Tatarmısan? – dep soradı.
Qazaq süyünmekden cawapnı ornuna soraw berip qoydu:
– Sen qumuqmusan?
– Men tatarman. Qumuq digen nedir? Qaydağı xalqdır?
– Biz yıraqdan gelgenbiz, Dağıstan degen yerde yaşaybız.
– Sen hali taza qumuqça yırlaymı idiñ?
– Yırlay edim. Nege deysen?
– Sen aytağan zatnı min barın da añladım. Alaysa bizin telleribiz yaqın iken.
– Yaqın degen nedir? – dedi Qazaq.
– Ber iken, uşaşlı iken. Añladıñmı?
– Añladım.
– Yaxşı. İndi biz tanış bolayıq. Meni atım Yarulla.
– Men Qazaqman. Bu da qumuq, Atabay, – dep, Qazaq qırıyındağı qurdaşın da görsetdi.
– Neçe yılğa yibergen? – dedi Yarulla.
– Üç yılğa yibergen. Altı ayıbız da yolğa getdi. Seni? – dep soradı Qazaq.
– Meni boljalım ullu: on yılğa yibergen.
– Oh üyüñ yığılmağır, ne de etgen bolğansandır. Adam öltürüp sama gelmegenmisen, Yarulla?
– İñ de açuw tiyegen şo yeri çi dağı. Ber zat da itmegenmen. Bizin Qazan gubernide getgen yıl ullu açlıq boldu, köp xalq qırıldı. Açlağa kömek itigiz dep, uyezdlege kağızlar yazıp yibergen idim. Sen xalqnı arasına pitne salma süye bolğansan dep, paçağa qarşı xozğawul itme süye bolğansan dep yala yapdılar. Sud da paçanıki, zakon da. Halige biz itip bolağan zat yoq. Amma xalqnı aytğanı bolağan zamanlar gelir. Siz ne uçun gelgensiz? Ekigiz de ber zatğa tutulğanmısız? – dep, Yarulla Atabaynı görsetdi.
– Bir zatğa tutulğanbız. Aytar çaqı iş de tügül. Qız qaçırğan edik Atabayğa, meni çi qatınım da bar.
– Kawkazda qız qaçırağan adat yoqmu dağı? Sibirge nege yibere? Yada siz qıznı bek qıynağanmı idigiz?
– Qaydağı zatdır, üyüñ yığılmağır! Men de süye edim, özü de süye edi. Qaçırğan hisap da tügül, yaraşıp getgen edik dep aytmağa yaray, – dedi Atabay.
– Tek bir yeri bar, – dedi Qazaq, – qıznı biz şawxalnı qalasından qaçırğan edik, qarawaş qıznı.
– Şawxal degen kim? – dep soradı Yarulla.
Hazirine añlatıp bolmay, tirelip toqtağan Qazaq soñ:
– Şawxal – şo da paça. Qumuqlanı paçası, – dep, qısğaça cawap berip qoydu.
Yarulla da, Qazaq bulan Atabay da şo günden soñ can ayırmas qurdaşlar bolup qaldı. Yarulla Qazanda madrasanı muallimi bolup işley bolğan. Rus tilni de ana tili yimik yaxşı bile. Süysün-süymesin, Yarulla Qazaqnı da, Atabaynı da haqsız tilmaçı bolup toqtadı. Yuwuqları Gulaknı, Andreyni yaşawun da olar Yarullanı kömekligi bulan añladı.
Gulak Malorusyada kömür çığarağan şaxtada işley bolğan. Tirew bağanalar zamanında alışdırılmağanğa töbesi göçüp, topuraq basıp elli gişini öltürgen. Şondan soñ şaxtanı xozäyınından çirigen bağanalanı alışdırmaqnı talap etip yazılğan arzağa Gulak da qol salğan bolğan. Artı Sibir bulan bitgen. Awruwlu qatını da, üç yaşı da üyünde qarawsuz qalğan. Qıyamat qopğan bu Sibirde on yıl ömürü getejek.
Andreyni talihi busa başğa. Ol hali de qatın da almağan. Arxañelsk portda bir sawdüger gemede matros bolup on beş yıl işlegen. Gemeni miçmanı bek yaman adam bolğan. Çıdamlığı bitgen matroslar Norwegyağa barıp gelegende bir geçe miçmannı deñizge atıp qoyğan. Şolanı arasında Andrey de bolğan. Bu iş bir yılğa yuwuq kim bildi bolup tursa da, axırı da açılğan. Matroslanı bir yağadan barın da onar yılğa Sibirge yibergenler.
Yarullanı özünü de Qazanda qatını da, dört yaşı da qalğan. Olar esine tüşgende, watanın sağınğanda Qazaqlanı yağına çabıp gelip, yır ayt dep tiley, aytağanda deseñ bek ariw tıñlay, añlamağan sözü bolsa, soñ soray, añlap, yazıp ala.
Bir gün axşam Yarulla yağına gelip tilegende, Qazaq şulay yırladı:
Arğumaq ariw atlar sesgense, Aq deñizni qarşı aldında yuwşarmı? Üyde qazaq köp yatsa, Bellerin gümüş bulan qurşarmı? Yağalanı basıp yaw gelse, Batırlanı buwunları boşarmı? Taw aralap yol salmay, Taş aralap qoş salmay, Arqalanı bawrun qıdırmay, Arğumaq ariw atlar arıtmay, Yat ellege barıp özün tanıtmay, Atalardan batır tuwğan ulanlar Üylerinde yatıp turma oşarmı? Ellerin basıp yaw gelse, Batırlanı buwunları boşarmı?