Sarınnı artı
Aradan aylar getdi, heç toyda bolğan toqalaşnı atı çıqmadı. Ne bolur eken dep, tımıyıp Qazaq da turdu.
Der dewürlerinde şawxallar özlege çi neçik de, hatta nökerlerine qol götergenleni de aşsız-suwsuz qara zindanına taşlap qoya bolğan deyler. Haligi şawxalnı da qalasını aldında, qapulağa yuwuqda şolay zindanı bar, teberip şonda salsa, qarşılıq etip bolajaq gişi de yoq.
Tek şawxal az busa da büdüregen. İmam Şamilni rus paça bulan dawu yürülüp turağanlı yigirma yıllağa yuwuq bola. Bir yabuşuwnu rus asgerler utsa, birisin Şamilnikiler uta. Şawxal rus paçanı qanatını tübünde bolsa da, qorqunç taymağan, Şamilni asgerleri geçeletip busa da tawdan tüşüp yiberme yaray. Şo zamanda rus paçanı yaqlayğanın şawxaldan geçip qoymajaqlar. Qalanı tübünde yarğa lap urulup etilgen uzun bir qat binalarda rus asgerleni bir eskadronu hap-hazir turağanı da Şamilden qorqunç barğa.
Şawxal xalqğa rahmulusuz da tügül.
Hali-halilerde şulay iş bolğan. Bir gün erten Abumuslim bawunu yağası bulan gezep aylanağanda, ol şawxal ekenni de ne bilsin, bilse de, ne awarası bolsun dağı, bir giççi yaş gelip: «Tişim tüşdü, ne eteyim?» – dep sorağan. «Ne etegendir, «Acam çaqı yaşayım» – dep de aytıp, qalqığa taşla. Men sağa şo qalqı çaqı gämiş berirmen» – degen şawxal. Quwun salıp şo yaş kimniki ekenni bilip, qozlama turağan gämiş berme de bergen.
⁂
Qazaqnı artından quwun yazbaşda atası da bulan bayağı şo bir gün yerin sürüp turağanda geldi.
At bulanğı mañuş Alini arekdenoq tanıp, Tatarxannı içi güyüp getdi. Yer turmanğa qısdırılıp tayağı da bolğan eken, saban boyğa yetişgendoq Ali, onu bulan atnı ayınına qağıp awaz etip, bayağı özünü küyüne salıp üç keren art-artdan:
– Ey xalq, tıñlağız şawxalnı buyruğuna! Tatarxannı ulanı Qazaq bugün axşam qalada bolma gerek! – dep qıçırdı
– Ne iş bar? Neger çaqıra? – dedi Tatarxan.
Hamanğı adatına göre, Ali cawap bermey qoydu. Etme ne amal, Qazaq sabanın da yartı qoyup terbendi.
Qazaqnı görgende qapuçu Baduw:
– Dağı da geldiñmu, qulum, – dep külemsiredi.
– Çaqırğan soñ, gelmey ne amalım bar, geldim, – dedi Qazaq.
– Aldağı yol sen yaman qutulmadıñ. Bu gezik de yırlamasañ, sağa ne bolağannı bilemisen?
– Bilmeymen.
– Men bilemen. Tuwra barıp şonda girejeksen, – dep, Baduw, oram etip, qapulanı qırıyındağı zindannı görsetdi.
Qazaq oyğa batdı. Gertiley de, yırla dep qanıqsa, ne etme gerek? Getgen güzde toylarda özü aytğan sarınlanı birlerin sama esine geltirme qaradı. Şonça aytılğan çaqı zatdan bir sarın sama esine gelirmi!
Qazaq artğa burulup qaradı – getmege yaxşı edi degen oy geldi. Tek getip qayda barırsan, qayda qutulursan. Ne bolsa da bolsun dep, bayağı oñ yaqdağı känzilege terbendi.
Aldağı yol yimik beş-altı qulluqçu, birinden-biri ala turup, munu bir üynü eşik aldında toqtatdı. İçinden adamlanı söyleygen-küleygen tawuşları eşitile edi. Qulluqçu ulan, üyge girip getip, soñ birazdan munu da çaqırdı.
Aldağı gezik özü bolğan üy tügül ekenni Qazaq şossahat bildi. Bu – uzun ullu üy. Adamlar tamnı boyu bulan olturğan, aldında tepsiler, başda tör tamnı tübünde Abumuslim şawxal, ondan biraz enişde bayağılay oñ yaqda ulanı Şamsutdin, solda Muhammatxan.
Heç Qazaqğa tergew bergen gişi bolmadı, birew sama bir betin eki de etmedi. Ol eşik artda ereturup toqtadı. Abumuslim, qolundağı müyüzden zaman-zaman boza da urtlay turup, bir zat aytıp tura. Qalğanlar, qollarında müyüz qartıqları bolsa da, abur etip, ya bozağa, ya aşğa tiymey, şawxalnı betine telmirip toqtağan.
Şawxal xabarın aytıp bitdi buğay, müyüzün birden boşatdı, oğar qarap, özgeler de içdi, şawxal tiygen soñ aşğa da uzatıldı.
Muna şo waqtide Abumuslim burulup sama qaramağan küyünde:
– Şo yaşğa da boza berigiz, – dedi.
Şo sözler özünü haqından aytılğannı Qazaq bozaçı geltirip qoluna bir ullu müyüz qartıqnı tutdurmaylı bilmedi.
– Men içmeymen, – dedi Qazaq astaraq.
Bozaçı «wöre, içmeseñ yaramay!» – dep oram etdi.
Qazaq da, ne bolsa da bolur dep, qartıqnı bop-boş etip berdi.
Soñ dağı da munu unutup qoydular. Unutsa da Qazaqnı endi onça awarası yoq: qarqarasına bir issilik yayılıp, yüregi xoş, başı da mañ bolup bara.
Şo waqtide olturğanlanı biri Abumuslimge:
– Awruwuñnu alayım, biyim, şo bayağı eney qatınnı xabarın ayt dağı, – dep tiledi.
Onu artı bulan «Ayt, biyim», «Ayt, biyim» – degen dağı da tawuşlar eşitildi.
Biraz zaman nazlanıp toqtağan soñ Abumuslim şulay xabar aytdı.
– Bir keren, günahından Allah geçgir, atabız nökerleri de bulan awğa barağanda, ağaçlıqnı eteginde çurpu çöpleygen bir qart qatın qarşılaşğan. Günahından Allah geçgir, atabız, masxara etip, bu qatınğa bir sarın ayt dağı dep qarışğan. «Ya, qoy, qulum, meni ne sarınım bolsun» dep turğan bu qatın. Qısğası, qoymağanda, bolmasğa baqğanda şulay sarın aytğan:
Tarğunu ullu biyi, Ne de gele qoluñdan, At qaytsın, sen qaytmağın Şu barağan yoluñdan, – degen.
Xalq birden külep yiberdi.
– Hey busurmanlar dağı, o qatınnı yerinde sayraltmay, gişi iş başlarmı? – dedi ağaçawullu Aleskender biy.
– Qaydağı zatdır! Günahından Allah geçgir, atabız qolu bulan da tiymegen, ya nökerlerin tiyme qoymağan. Tek, ne etsin, burulup aylanıp, qaytıp getip qalğan.
Dağı da tınıp toqtadılar. Qazıqday qağılıp Qazaq da bar. Soñ Abumuslim aldağı yol yimik Qazaqğa bet baqdırmağan küyde:
– Toylanı yırawu neder eken endi, tıñlayıq hali, yırdan payı barmı eken, – dedi.
Şawxalnı şolay aytğanı da, qulluqçunu alıp gelip Qazaqnı qoluna qomuz tutdurğanı da bir boldu.
Şawxaldan qayrı xalq barı da ulanğa buruldu, özlege küleme zat bolağanğa oşay dep telmirip toqtadı. Qazaq da, hali birinçiley başın göterip, olağa qaradı, xoxayıp olturğan Şamsutdinni özüne tiklengen gözlerin, bir tabun sürtgüç sıpatlanı, şawxalğa yaraybız dep, bir irjayıp onu, bir de külemsirep Qazaqnı özünü betine qarayğanın es etdi, «Neçik aytdı dağı şo şawxal? «yırdan payı barmı eken» – dedimi? Men görsetermen barnı-yoqnu», – dep oylaşıp, çertip qomuznu da yırlap yiberdi:
Erenler çapğan sayın baş gesmes, Erenler urğan sayın qan tökmes, Erenler bir de ozdurur, bir de ozar, Erenler bir de aldırır, bir de alar. Tülküleyin yassı awlaqda tonalır, Böşükleyin salğa bölenir, Gömmek yamuçulağa köklenir, Gök atlağa yüklenir. Mal dey turup baş geter,
Gede namart dünyada Negetine kim yeter.
Abumuslim, birden başın göterip:
– Kimni yırıdır? – dep soradı.
– Awruwuñnu alayım, biyim, meni yırım, – dedi Qazaq.
– Neger çığarğansan munu? Qaçan çığarğansan?
– Awruwuñnu alayım, biyim, munu men iş etip çığarmağanman, hali bussahat oylaşıp aytdım. «Yırdan payı barmı eken?» – dep sen soradıñ, men de bar dep cawap berdim, – dedi Qazaq.
Şawxal olturğanlağa qaradı, tek olar, bu sarın aytağan qırçın börknü mısğıllama tarıqmı – maqtama tarıqmı, bilmey oyda.
Şawxal özü de oyda. İşni mekenli etmege gerek. Bu ulan gertiley de yırawmı yada baş aldatıp aylanağan bir dallayçımı. Şawxal birden xınjalın suwurup göterdi de:
– Yaxşı o çu odur, buğar ne dersen? – dedi.
Qazaq xınjalğa tiklengen küyünde şossahat şulay yırladı:
Xınjal taqdım qılawlu, Qamuçum quş yalawlu, Qaçan tarqalır eken Kökürekler talawlu?
– Yaxşı. Sen ne dersen? – dep, Abumuslim xalq bulan birçe olturup aşap-içip turağan yırawu Osmanğa bağa.
– Awruwuñnu alayım, biyim, men ne deyim? – dep, Osman eser-meser bola da, soñ, ne aytsa da bir zat aytmasa, işi oñsuz bolağannı bilip, awzuna gelgen zatnı yırlap yibere:
Xınjallar türlü bola, Biri uzun, biri qısğa, Tutmağa qol bolğan soñ, Qaysı da ne başğa…
Dağı da yırlamağa süyse de, şu yerde buznu üstündegi nalsız atnı yimik tirelip toqtap qala.
Mıyıq tübünden külemsirep, Osmannı mısğıllağan soñ Abumuslim:
– Ey xalq! Muslimawullu Tatarxannı ulanı Qazaq bugünden soñ meni yırawumdur. Menden ixtiyarsız birew de buğar qodu da salmasın, iş de buyurmasın, – dep bildire.
– Biyim, Allahutalanı har türlü niʼmatını artı yoq yimik, seni xalqğa etegen rahmuñnu da artı yoq, – dep, Ağaç-awulnu biyi Aleskender şawxalğa yalınçlı qaray. «Gerti», «Gerti» – dep, özgeler de onu yaqlay. Qazaq bir zat da aytıp bolmay qala.
Cıyın bitip, xalq tozuralağanda yıraw Osman Qazaqnı qırıyından «Tiliñni bergen tengirim canıñnı da alsın amin yaAllah» – dep, qatın gişini yimik qarğap öte. Özü arağa qoşulğanda, Osmannı irisi qırqılağannı bilmeygenge Qazaq ol aytğan zatğa onçaqı tergew bermey qoya.
Üyde Qazaqnı anası bayağılay qabaq alnı saqlap tabula, arekdenoq onu gelegenin görgende, abzarğa girip, erine süyünçü ayta. Tatarxan, çul bermey, ulanına aldağı yol yimik:
– Qaytdıñmı, qulum? – dep qoya.
– Qaytdım, Atayım. Bu gezik yırlamasam amalım bolmadı. Şawxal xalqğa men özünü yırawu dep bildirdi, özünden ixtiyarsız mağa birew de qodu da salmasın, iş de buyurmasın dep de aytdı, – dey Qazaq.
Tatarxan bir zat da aytıp bolmay qala, soñ ulanı üyge girgende, astaraq «YAAllah yaxşılıqğa bolsun. Har balahdan da Allah özü saqlasın» – dep, tengirine yalbara.
Endi ulan qalağa yürüy, şawxalnı heç cıyını bolup yada oğar qonaq gelip, Qazaqsız bajarılmay. Bir-birde onu bulan birçe Osman da bola. Sarınlanı Qazaq aytıp bolmayğan taypaların – mundağılanı tili bulan aytğanda, «qahba sarınlanı» şawxal Osmanğa tapşura.
Osman – qırq beş yıllar bolağan alaşa bazıq gişi. Aldında ördegi ernilerin tebip çıqğan eki balbu tişi bar. «Qahba sarınlanı» aytağanda muna şolar aljayıp, qabannıkiler yimik qırğa çığıp toqtay. Şo sayalı oğar qaladağılar «balbu tiş» dep qoyğan.
Adatlı halda, qalada içki maclisler har cumagün bola. Qırdan qonaq gelse çi, ayroq da osetin biyler, çerges biyler gelse, günü-munu axtarılmay, şawxal, awdarıp buğa da soydurup, ullu cıyınlar etdirip yibere. Şolanı barında da Qazaq bolmağa borçlu.
Ol köbüsü halda qalağa cumagünler biyleni quşluqda, sayki, quşluqnu da, tüşnü de ortalığında gelegen edi, bugün busa, cumagünge qırdan qonaqlar da ras gelgen eken, Qazaqnı ertenoq çaqırdılar.
Baduwnu görgende. Qazaq qapulağa tiklenip oylaşma başladı.
– Zatğa tiklense, qonaq gele dep ayta, qulum. Dağı da geltirmeseñ de, barları da taman. Bar, qulum, seni köp saqladım tarıqsız laqır bulan, yaş başıñnı awrutdum, – dedi Baduw.
– Barayım dağı. Nege tez çaqırağannı bilmeymisen? – dedi Qazaq.
– Neger çaqırsın, tañ bulan nökerleri de bulan çerges biy gelip tüşgen. Uzaq yol yürüp gelgen özge qonaqlar yatıp yal alağan edi, bular üyleni üstün tüp, tübün üst etmege az qalıp tura.
Qazaq ekinçi qatğa çığağan känzilege bağıp yürüdü, abzardağı canlanıwnu da ol hali es etdi: uzun tam tüp bulan qoş qazanlar ilingen, biraz beri de ekew, tirseklerinden yeñlerin de çüyürüp, ögüz sıdırıp tura, qul-qarawaş cantalaşıp çabıp aylana.
Şawxalnı yırawu bolğandan berli Qazaqnı üyge qulluqçulağa qaramay girip getmege ixtiyarı bar. Hali iç-içindegi üylerden ötüp, lap artdağısına yetişgende, eşik aldağı qulluqçu ulan munu aldın aldı da, «Bussahat sorap geleyim», – dep, içine girip getdi.
Birazdan onda Qazaq da girdi. Hamanda yimik, adamlar uzun tamnı boyu bulan olturğan. Aldında tepsiler. Şawxal törde özünün ençilli yerinde, tek bugün onu bulan yanaşa çerges biy Zulqarnay da bar. Abumuslimden cahil, qoñur mıyıqlı isbayı gişi. Tilni osal bilemi yada esirgenmi, qumuqça tutulup söyley.
Yıraw Osman, eşik artda hamanğı yerinde ereturup, özünü bayağı «qahba sarınların» aytıp tura. Har sarınğa xalq qıçırıp küley. Çerges biyge olanı maʼnası biraz geçigip yetişegenge oşay, nege tügül bir-birde ol özgeler bitgende küleme başlay.
Qazaq barıp Osman bulan yanaşa ereturdu. Şo mühletde şawxal qulluq etip aylanıp turağanlanı birine astaraq: «Endi birisi yıraw süyüw sarınlar aytsın», – dep buyruq etdi. Qulluqçu da, şossahat çüyden alıp, Qazaqğa qomuz uzatdı.
Küylengenmi eken dep de tergep, sarın aytma dep qomuznu qarnına çertip Qazaq da yiberdi, – üzülüp bir qıl da getdi. Tiyip de bitginçe nege üzüle dep, ulan adap qaldı.
– Soq dep aytaman çı sağa! – dedi şawxal.
– Awruwuñnu alayım, biyim, soqma bolmayman, qılı üzülüp qaldı, – dedi Qazaq.
– Sen özüñ üzdüñ onu, yırlamas uçun! Sen meni mısğıllama gelgenmisen munda? – dep açuwlandı şawxal.
– Awruwuñnu alayım, biyim, men neçik üzeyim onu? Özü üzüldü.
– Dağı da söyleygenine qara uyalmay! Eltip salığız munu salağan yerge! Qomuznu qılları söyleygen bolğanda, munu da tili açılır! – dep buyurdu şawxal.
Abumuslimni awzu açılmağı da, eki mazallı nökerni gelip Qazaqnı tutup süyrep üyden çığarmağı da bir boldu. Şo alıp barıwunda onu qabaq aldağı zindanğa taşladılar.
Üyden çığıp barağanda qırıyındağı Osmannı mısğıllap külemsirep qarağanın es etse de, ol qomuznu qılın aldanoq üzülme turağan küyde etip qoyğannı Qazaq, ozoqda, bilmedi.