Сарын
Яйны арт гюнлерини бири буса да, чакъ исси, оьтген залим яллавлу айларда етишип болмагъан ерлерин гюн гьали гюйдюрме къаст этип турагъанда йимик.
Эки агъач арба онгсуз ёлну ортасы булан астаракъ бара. Экисини де артында айгъызлары. Алдагъысында Татархан яшны йимик бутларын да салындырып олтургъан, артдагъысыны кёкюрегинде Магьмут ятгъан. Къазакъ да, Атабай да артдан юрюй.
Аталаны ою уллу. Язбашда ортакъгъа харбуз чачдылар. Чачды деп айтып къойма тынч бола, тек ону нечакъы иши бар: жанаварлыкъ этип, елде-боранда ер сюрдюлер, сонг каза урдулар, хум тартдылар, яллавлу яйда эки керен яяв аякъдан гелип къарап гетдилер.
Аталаны ою бечиме турагъан харбуз-пастанны, чиркип барагъан хыталланы гёргенде башланды, гьали буса о узатыла. Эки гюн ердеги харбуз-пастандан бир арба яхшы толма зат да чыкъмады. Ону да яртысын ерни ессине бергенде, не къалды. Табиатны ишине булар не этсин, къалгъан харбуз-пастанны да эки бёлюп, гьариси арбасына оьзюню пайын да юклеп, алып бара тура. Юклеме де неси бар ону. Она арбаланы артындагъы айгъызларда къыркъ-элли харбуз, пастан булан шамала чы дагъы да аз.
Не этме герек? Нечик яшама герек?
Харбуз-пастан да гьеч эди, чачгъан гьабижайы сама тюзевлю болмагъан. Яллав ону да янчгъан, ерге гийирме аз къалгъан. Къарасанг, йылавунг геле: явунлу йылларда адамны батдырагъан кюйде битеген гьабижай гьали белге де гелмей, къартыкълары баш бармакъдан бираз базыкъ, бирлери чи йибекленмей де къалгъан.
Уллу ерлери барлар да бир эп табар: гьар гюн еринден азны жыйса да, кёп болуп къалыр. Татархан да, Магьмут да не этер? Татарханны бир гюн (ярым десятин) ери бар, Магьмутнуки дагъы да аз: атасындан къалгъан эки гюн ерни пайлайгъанда, агъасы боя-бой бир абат гирип тутуп къойгъан. Ондан да не ашлыкъ гелир? Уьч сабу? Беш сабу? Дагъыгъа чы умут ёкъ.
Сонг? Сонгу недир ону? Баягъы, байлардан тилемек, ялбармакъ, берсе, бир ярым этип къайтарыргъа борчгъа алмакъ.
Къаргъанакъ сатып да бираз баш мадар этмеге болмасмы экен?
Аталаны ою шулай.
Уланланы ою башгъа затда.
– Огь, Атабай, бир арив къыз эди дагъы. Киш къара къашлары, гоганлардай гёзлери. Оьзлер де бир тамаша пашман, къарасанг – къарнынг къайнай, – дей Къазакъ.
– Нечик буса да не пайда? Сен чи о къыз оьзю бийке буса да билмейсен, атын сама сорамагъансан, ким экенин ахтармагъансан, – деп Атабай гёнгюсюз сёйлей.
– Неге билмеймен. Бийке сагъа, башына чыны да салып, абзарлардан айланамы? Къараваш къыз экени чи беп-белгили, тек кимдир, къайдан гелген, неге пашман – о ери къарангы. Сорамагъа мюгьлет де болмады, болса да гьеч ёлу-ёругъу да ёкъ эди.
– Я, къойсана бизге етишмейген-тюшмейген затланы. Ант этсем де Анайдан арив тюгюлдюр. Мени гёзюм гёз буса, шо Анай сени сюе.
Атабай айтгъан затгъа онча тергев бермей, Къазакъ оьзюнюн оюндагъын дагъы да узата:
– Энди чи дагъы чакъырма да чакъырмас, амма чакъырса, шо къызны бирдагъы керен гёрер учун да сююнюп оьле туруп баражакъман.
– Ону сююп къалсанг, Анайгъа не этерсен? – деп, Атабай да оьзюню оюн басдырылма къоймасны къастын эте.
– Иш сюймекде тюгюл. Мен, башгъа, шо къараваш къызны сюемен деп айтмайман чы. Тек ону арив де арив, пашман да пашман бети шо гюн-бу гюн гёз алдымдан таймай.
– Сагъа чы не бар кимни сюйдюрме де, сюйме де. Къараваш къыз да, Анай йимик, сени сююп къалма ярай: сёзюнг солакъ, тилинг бал.
Сонг олар хыйлы ерге сёйлемей юрюдю. Лакъыр этме адамны иштагьы гелир йимик де тюгюл. Яяв юрюмекден къайры, яллав да бар. Тек къызлар сююп айланагъан эки жагьилге тынып юрюме де тынчмы. Сёз башлама сююп, Атабай ари-бери къарай, шо вакътиде уьстюнден янаша учуп барагъан эки къарлыгъачны Къазакъгъа гёрсетип, шолагъа сарын чыгъар деп тилей.
– Я, авлия болма. Не сарын чыгъарайым олагъа? Къарлыгъачдыр къарлыгъач, – деп, Къазакъ масхарагъа салып къутулмагъа къарай.
– Боламысанг чыгъарыр эдинг, болмайсан, – деп, Атабай ону къызыкъландыра, Къазакъ да, къурдашына жавап да бермей:
Къарлыгъач гелир къалкъып, Къанатындан сув саркъып, Гетген геле билмейми, Оьле тураман ялкъып. – деп йырлап къоя.
– Багь! Къара дагъы сен! «Къанатындан сув саркъып». Яхшы, гел энди бир башгъа затгъа сарын чыгъар. Масала, яйны гьакъындан болсун.
Бу гезик де Къазакъ, сёзню соза турмай, сарын булан жавап берип къоя:
Боранлы къыш айда да, Яллав гелген яйда да Сени атынг айтылгъан Аривлюкге къайда да.
Атабай тамаша бола, «Багь!» – деп, къолун къолуна ура. Къазакъ я иржаймай, я ачувланмай, сарын чыгъар деп, къурдашы дагъы да нени гёрсетир экен деп гёзлей, тек Атабай тынып юрюй. Дагъы да хыйлы ерге лакъырсыз гетелер.
Уланланы ою муна бу. «Ана гёнгю балада, бала гёнгю гьавада» – деп муна шулайгъа айтылгъандыр дагъы.
Шурагъа етишгенде, арбаланы базарны ягъасында токътатдылар. Базар дегенде ону болагъан башгъа айрыча майданы да ёкъ, сатыв-алыв Дербент къапулардан тутуп Жюнгютей ёлну эки ягъы булан юрюле. Шурада базар болагъан гюн экен, тюшден ерли вакъти буса да, тозулуп битмеген.
Арбаланы бир алаша чыргъа баш этдирип чюйгенде, айгъызлардагъы харбуз-пастан, аз буса да, мунаман деп гёрюнюп токътады. Шоссагьат алывчулар да гелди. Аталаны ёлну боюндагъы оюн билмейген эки де улан тамаша болуп къалды, олар шу бир-эки харбуз-пастанны сама уьйге элтедир деп тура эди.
Сатыв-алыв башланма турагъанда, базыкъ къурсакълы бир алаша гиши гелди де, эки де арбаны савлай сатып аламан, харбуз болду, пастан болду, бирисин бир шайындан беригиз деп къарышып къалды. Татархан да, Магьмут да, кёп созуп турмай рази болуп, уьйге алып бармагъа бешер харбуз да, бешер пастан да къалдыражакъгъа сёз этдилер.
Алывчу Шурада янгы ачылгъан ашбаз петерни есси болгъан экен, арбаланы онда гьайдап, Къазакъ да, Атабай да харбуз-пастанны бошатып да берди.
Уьйге къайтгъан булан, башгъа, рагьатлыкъ болмады. Аз-кёп буса да гьабижайын оруп ташыдылар, ер сюрдюлер, сатма деп, алтышар арба къаргъанакъ къырып тёбе этдилер.
Гюзню арт айында дюньяны эжжелги адаты такрарланды: къатын алагъан – эрге береген тойлар башланды. Яшав къыйын буса да, тойланы къувуну уллу болду. Гёрмеген гюнюню гьакъын халкъ шо тойлардан сама чыгъарма къаст этегенде йимик. Жагьиллер завхда, ювукъ арадагъы уьч де юртну къайсындан харс аваз гелсе де, лим деп етишелер. Халкъ арадагъы къайгъыны дазусу болмайгъанда йимик, шатлыкъны дазусу да ёкъ.
Бир керен лап хоншусунда той болду, эки де къурдаш да барды. О замангъы адатгъа гёре, къыз да, улан да бири-бирине сарын булан сорав-жавап берип бийий эди.
Бир керен Къазакъ бийип турагъанда, «Бийлер геле!», «Бийлер геле!» – болуп гетди. Къазакъ бийийген кююнде бир мюгьлетге башын буруп къараса: артында беш-алты нёкери де булан Шамсутдин бий геле. Баягъы гёк чепкени, хырындан сындырылып салынгъан гёк бухари бёркю, белинде магьи саплы гюмюш хынжалы, яндавурунда гьайдакъ тапанчасы. Къазакъ залим сюймеди. Жаны билип де болгъан экен: тойгъа етивюндокъ Шамсутдин нёкерлерине гёз къысды, оланы экиси бирче, онгайгъа алып, Къазакъны белбавуну артындан тутуп тартды, улан ари барып чобаланып йыгъылды, ону орнуна бийиме Шамсутдин чыкъды.
Къазакъ, туруп, оьзюн йыкъгъан нёкерлени бирисини чепкенини ягъасындан тутду, Атабай да, дагъы да он – он беш ярлы улан да оьзге нёкерлеге тербенди. Токъалаш башланып гетди, той токъталды, неге токътала деп ачувланып, Шамсутдин, тапанчасын сувуруп, кёкге багъып атды, къоркъгъан къомузчу янгыдан сокъма башлады, бий бийивюн узатды. Бир ягъада буса юртлу уланлар ону нёкерлерин тумарлап тура эди.
Бийип битип, бий, «къызбайлар» – деп нёкерлерине де ачувланып, абзардан чыгъып гетди, арты булан бетин-башын сибире туруп тююлген нёкерлери де ёнады.
Той янгыдан узатылды, тек, не этерсен, ону алдагъы татыву къалмады.