Yırtılğan yeñ
Halige yerli bolğan zat tügül. Kostek bazarğa alıp barğan eki yerini birisi satılmay qaldı. Bu zatğa Qazaq özün ayıplı gördü: baliki, bir buzuqluğu bardır, yüregin salıp etmegendir. Olay busa da, qarağanlar boldu çu, woLlah, şu yeri erşi wa da osal dep aytmasmı edi, bir bahana tapmasmı edi? Şu dep aytğan bolmadı çı.
Har zatnı tübüne tüşme, haqıqatın añlama qast etmek – Qazaqnı yaşdan berligi xasiyatı. Zatnı añlağan soñ sebebin bilmege, bir yol tapmağa, hasil çığarmağa tınç bola. Oylaşıp, hali ol yeri nege satılmağannı añlap bolmay. Ozoqda, art waqtide satıw ötgen yıllarda yimik qurç da, çalt da yürülmey, bolsa da hali tügül satılmay qalmağan çı.
Yıl sayın muştari de az bola baramı, bir qalmağal çı bar. Qara dağı sen, ekinçi yerni bugün bir-eki tügül axtarğan gişi de bolmadı. Yerler baha dep sama qoymaymı? Baha busa, bu çu bazar, tiyişli görgenin bersin, haqlaşma yaray çı. Nağdılay yoq busa, borçğa bermek bar, gişini oñayı bolğunça qaramaq bar.
Tek yeñilmey, Qazaq artındağı bazar gün de eki yer alıp yürüdü, yolda xonşusu da yoluğup, birçe getdiler.
Kostekni bawlarına bular da yetdi – ot-yalın bolup bir rezin payton da ötdü. Atlardan şapşi qazandan yimik pus ura edi.
– Oh, üyüñ yığılmasın! Haywanlağa yazığı da çıqmaymı! Bu kimni paytonu eken? – dedi Qazaq.
– Nete, halimi göregeniñ? Musa biy çi şo barağan, – dep, xonşusu tamaşa boldu.
– Bah! Endi biyler de paytonlar bulan yürüygen bolğanmı? Ergişini tübünde arğumaq oşawlu tügülmü?
– Biyler çi nege minmesin, süye busañ çankalar da mine dağı da. Biyler etgen-etgenni etebiz dep aylana, oñmağanlar, tek güçü yetmey, güçeneler.
– Bah! Neni busa da aytamısan! – dep küledi Qazaq.
– Dağı nege de aytaman! Ömüründe quru erşi zatnı etip turmağa olağa özlege nege yaray, söyleme sama bizge nege yaramay? Biyleni çi endi qoyayıq, neçaqı aytsa da bir qaburğası artıq adamlar. Çankalanı da nesi artıq? Alıp qarasañ, şolar da seni-meni yimik özdenler. Dağı bir zat da tügül!
Qazaq dağı da küledi.
– Neger küleysen? Sözüñ barmı men aytğanğa? Yalğanmı başğa? – dedi xonşusu.
– Oğar külemeymen. Başğa zatğa küleymen. Çankalanı haqında bir xabar eşitgenmen cahil zamanımda. Hali şo esime tüşüp getdi.
– Ne xabardır? Men aytağanğa qıyışamı-qıyışmaymı seni şo xabarıñ?
– Yeri barmı dağı qıyışağannı!
– Alaysa men de küleyim, ayt.
– WoLlah, aytsam da başğa erşi zat tügül. Qaqaşuradanmı, Heli-Parawuldanmı çankalar arzğa gelgen Şurağa gubernaturğa. Gubernatur da bolğan Çançawaz degen gürjülü inaral. Hadurbijançanı qatışdırıp bizinçe de söylep bile bolğan. Hasili, xıylı zaman qaratıp, inaral bulanı qabul etgen. Çankalar kansaralğa girip, börklerin de çeçip abur etip, qazar ağaçday qatıp toqtağan. «Ne arzığız bar?» – dep sorağan inaral. «Hürmetigiz dağıdan-dağı ullu bolsun, inaral. Sen bizin biylege teñleşdirgenni süyebiz», – degen çankalar. «Siz kimlersiz?» – dep sorağan inaral dağı da. «Halige biz çankalarbız, amma, etseñ, biy bolma süyebiz», – dey çankalar dağı da. «Biy olmayan kişini biy etme bajarılamı? Olay iş olurmu?» – dep, inaral tamaşa bola. «Hürmetigiz dağıdan-dağı ullu bolsun, inaral, sen süyseñ bajarıla. Biylerden bizin, başğa, kem yeribiz yoq. Biz bir xalqbız», – dep tuta çankalar.
Çançawaznı açuwu çekesine çığıp gete. Bu özü de gürjülü biy eken. «Siz kimler ekenni men aytayımı? Siz hamisi piçlersiz! Get buradan, köpeöğulular!» – dep, quwalap çañına batdırğan bolğan.
– Oh, ne yerin etgen bolğan dağı! Tüppe-tüz aytğan! Arasında antğa bir tügül şolanı gebinli tuwğanı da yoq! – dep küledi xonşusu.
Bazarnı yağasında toqtağan paytonlar, towba Allah sağa, on çu bolğandır. Qazaq hali tügül es etmegen. Bir-eki de, üç-dört de aldın da bola edi. Hali ne köpdür! Şo mühletde Qazaqnı başına yañı oy geldi: muna yerleri az satılma başlağannı sebebi, atlanı ornuna paytonlar gele tura eken!
Gertiley de, şo bazarda da Qazaqnı bir yeri tügül satılmay. Oğar teren oy tüşe: neçik yaşamağa gerek? Altın-gümüş bulan dolanıp, maişat eter edim dese, bolur çaqı iş yoq. Ayda bir yüzük yada sırğalar etip, üyahlünü saqlap bolmassan çı. Hay aman ya, barından da yaxşı käsbu çu bar dağı – sabançılıq, tek netersen, topurağı yoq, o bolsa da, ögüzü-arbası yoq. Ortaqğa çaçayım dese de, onu balahın da görmey qalmadı.
Qatını bulan söylese tügül, gişige känt etmegen, birewge bir sırın bildirmegen, baliki, Canbike atasına añlatğanmı edi eken, ne süyse bolsun, aradan üç-dört gün getip, markaça namazdan soñ bir cahil yaş girip gele. Ullulanı tanığan bulan Qazaq yurtdağı cahil taypanı barın da ne tanısın.
– Atam sağa gel dey, bola busañ, – dedi o ulan.
– Gel, bulay çıq, iniwüm. Bek gelirmen, gel degen soñ. Sen kimni ulanısan? – dep soradı Qazaq.
– Çığa da turmayım. Atam tez gel degen. Men Porsuqnu ulanıman. Qaytayım.
Qazaq da onu toqtatmay qoydu. Porsuq – yurtdağı baylanı biri, köp yeri-mülkü bar adam. Qazaq oñarılıp, «Ya Allah, ne iş bar eken? Başğa, qomuzuñnu alıp gel dep de aytmadı o yaş. Menden bitegen dağı ne muradı bolur dağı? Yaraşdırağan zatı bar busa da, yiberip gelir edi, çaqırmas edi…» – dep oylaşa turup yürüdü.
Barsa, Porsuq buğar iş bermege süye eken. Qotannı da, yurtnu da ortalığında Porsuqnu ullu talası bar. Şoğar xarbuz-pastan salğan eken. Qarawul etmege gişi tarıq. Toğuz çeten yessine, onunçu çeten saqlağanğa.
Qazaq oylaşa. Onu ekyansınlı görüp:
– Men sağa Daray çarıq Asew tügülmen. Meni sözüm sözdür. Bolat da mağa, başğa, yat adam tügül, – dedi Porsuq.
«Saqlawçu bolmaq meni aslu işime purşaw etmejek çi. Olturup çarlaqda da, astaraq işlep turarman. Zaman-zaman xarbuzluqdan da aylanarman. Yaxşı yarayğan bir it de saqlarman. Canbikege artımdan aş alıp yürüme de yuwuq yer. Atayına kömekge Ustarxan da gelir. Payıma tiygen xarbuz-pastannı aqçasın tıqmağa teşikler de yoq tügül…» – dep oylaşıp, Qazaq şo yerindoq razi boldu.
Özleni mülkü bolsa da-bolmasa da, ata-babaları sabançılıq bulan maşğul bolup, tökgen qan-teri bulan topuraqnı suğarıp gelgen, qoluna altın alğınça çalğı almağa hasiret Qazaq Porsuqnu taklifine, gertiley de, süyündü.
Artındağı gün Qazaq xarbuz tarlawnu orta yoruğunda çarlaq qoş etmege başladı, atasına kömekge, qurdaşı Xanbatırnı da alıp, ulanı Ustarxan da bardı. Tüpde qoş, üstünde de çarlaq işlediler. Yurtdan geltirip, yaşlar qoşnu qırıyına bir şaylı it de bayladı. Özü şaylı busa da, itni atı qolaysız edi: «Qarapay». «Cımçıq bolağan edi qarapay. İtge de nege qoyğan eken şolay? Tügü qarağadır dağı», – dep oylaşdı Qazaq.
Çarlaq şaylı biyik boldu: şondan qarasañ, dögerek aylanıp bir çaqırım çaqı degenley yer munaman dep görünüp tura, xarbuz tala çı lap qoluñnu ayasında dep qoy. Onu şolay biyik Qazaq bile-bile turup etgen. Ana topuraqdan ya işlep qolu, ya görüp gözü toymağan gişi şundan sama qarap qanıp qalmağa süye. Ayroqda ol lezzet alağan zaman – tañnı da, erten namaznı da arası, demek tabiat uyanmağa başlayğandan tutup, uyanıp bitedir deginçe waqti. İñ başlap quşlar uyana: talanı dazusundağı biyik xamxartılıqdan, qırıyındağı gesek ağaçlıqdan sızğırağan – çarnayğan awazı gelmege başlay. Tañ muna şo ses bulan açıla.
Yarıq tiygendoq yaşıl otlar, çeçekler uyana: san yazıp, baş göterip, alışınıp gete. Soñ yurtdan siriwler, gezikler baş bere, tüñülüklerden tütün göterile başlay.
Qazaq gözel tabiatğa qarap süyüne. Bir-birde qomuzun da xıntırlatıp, tabiatnı ükyurtmege qorqağan da yimik, asta-asta göñürew ete.
Qazaq saqlayğan xarbuzluqnu atı bir tamaşa: «Qaralay tala». Küyge qarağanda, o ot tüşüp, ağaçlıq yallap bolğan. Otnu da adam bile-bile turup salmağa küy yoq: bu dañıl awlaqlarda ağaçlıqnı aburu da, bahası da bar. Kök urup yallağanmı yada yolawçular, ağaç alma gelgenler yaxşı söndürmey qoyğan otnu yel güçlendirip yibergenmi – bir zat çı bolğan.
Gündüzler de, axşamlar da Qazaq nagäh da yañız qalmay: Xanbatırı da bulan Ustarxan yada artına Abdullanı da salıp Haybulla gele. Toyda Qazaqnı yır aytağanın eşitgen Haybulla da, Abdulla da bir keren axşam yañı qaşqaralıp turağanda part dep girip geldi. Barı-yoğu bulan bulanı ariw qonaq da etdiler, Qazaq sarın aytıp da yıbatdı. Geçe ortağa yuwuq bolup bara, ulanlar getmege qaramay, ayıplı yaşlanı yimik, biri inbaşın qısa, biri – ernin. Tek başğa aytağanı, tileygeni yoq. Köp zaman indemey Qazaq da turdu. Soñ, bolmasğa baqğanda, Qazaq:
– Sorağan ayıp tügül dep aytıw bar, yaşlar. Geçip qoyuğuz, sorayım. Neçik gelgen edigiz? – dedi.
– WoLlah, bizin bir tilewübüz bar, Qazaq, amma aytma bolmay turabız, – dedi Haybulla.
– Sorağan soñ, aytmasağız qoyamanmı dağı, – dep, Qazaq masxara etdi.
– Aytma da tartınabız, aytmay da ne etejekbiz: sen bizin qomuzğa-yırğa üyretgenni süye edik. Aytma küy tabıp bolmay toqtağan edik, – dedi Haybulla.
Qurdaşı aytağanğa razi bolup, Abdulla da bir neçe keren başın enkeytdi.
– Bek yaxşı etgensiz, iniwlerim. Qolunda barın da, başında barın da gişige berip kömek etmek Allahutaalanı yağından maqtalıp gelgen zat. Qolumdan gelegen zatnı eteyim, – dedi Qazaq
– Qolubuzdan gelegenni biz de eterbiz, – dep söz qoşdu Abdulla.
– Ya tarıqsız zatlanı qoy, – dep, oğar türtdü Haybulla,
Abdulla aytğan zatnı uşatmağan Qazaq, bir zat da aytmay, oylu toqtadı: yañılış sözü çıqsa da, taza yürekli ulanlağa oşay, bulağa hali neçik uruşursan, ne ayıp etersen. Bolsa da ol bir zat da aytmay qoymağa bolmadı:
– Üyretsem de men sizin haq bulan üyretmejekmen, özüm süyüp, yüregimden uşatıp üyretejekmen. Mağa sizin bir zatığız da tarıq tügül. Şo zatnı men dağı aytılıp eşitmeyim, – dedi.
Şondan soñ eki de ulan Qazaqnı yağına gele başladı. Cumada bir sama gelmey qalmay, tilep, Qazaqnı yırlata, bir-birde özler de, onu qomuzun gezik bulan xıntırlatıp, humullay bola.
Haybulla da, Abdulla da qomuzğa-yırğa üyrenmege başlağanlı beş-altı aylar bola. Hali Qazaq xarbuz saqlama tüşgende de olar çarlaqğa yağına gelme başladı.
Can ayırmas qurdaşlar busa da, olanı oşaşlı ya xasiyatı, ya gelişi yoq. Haybulla tergewlü, başına zatnı tez alağan biyik isbayı ulan.
Abdulla deseñ – tığıp, tiznep qoyğan tuzqap. Muradı – qomuz soğup bilmek. Yırdan-sarından onça awarası da yoq, ya eşitgen zatın esinde saqlamağa qaramay. Özge ullu qumuq yurtlarda yimik, Botayurtda da xalq gişige at taqmağa ötesiz usta. At taqmağa tüşse, hatta qardaşından-qurdaşından awarası da bolmay. Yurtluları Abdullağa «Qorluq Abdulla» dep qoyğan. Başlap aytğan gişi özü bilse tügül, oğar şolay nege qoyulğannı añlatıp bolağan adam hali bu yurtda yoq.
Toylarda-cıyınlarda, xalq arada quru Qazaqnı yağında bolur, ol özlege etegen kömekni qarıwun qaytarma qarar: hay, tamakü torbasın çığarsa, tawşalıp hazirlengen yapıraq uzatır, papiros xapsa, çağıp quw tutar.
Qazaqnı yağına getgen güzden berli yürüy busa da, birini sama hali de qomuzu da yoq: ya satıp alma, ya etdirme güçü yetişmey. Şolağa qomuzlar etip bermege tezden umutlu bolsa da, iş basıp, Qazaq da çola tapmay qaldı. Endi çi ol, boş zamanından paydalanıp, şo umutun yaşawğa çığarmağa toqtaşğan. Ağaçlıqdan eki tal buwun gesip alıp, çarlağına qurumağa salğan.
Haybulla da, Abdulla da har gelgende, Qazaq olağa qomuz soqdurtup, sarın aytdırıp qaray, yañılışsa tüzley, bilegenin üyrete.
Abdulla qomuzğa zalim usta, Qazaq qarap, özünden de yaxşı soğa dep qoya. Amma, netersen, ejjelden berli yırlana gelegen süyüw sarınlanı tügül göñünden bilmey, ya Qazaqnıki, ya özgesi boldu – bir yırnı sama aytmağa bolmay. Haybulla deseñ qomuzğa aytarday usta tügül busa da, Qazaqnı barı da yırların göñünden bile, sarın aytma başlasa keberxanadan gelegen unnu yimik tögüp tura.
Ekisin de Qazaq alay süye. Olar da gişi uşatmas yimik ulanlar tügül, padu mal yimik zatlar.
Abdullanı bir aytğan zatı esine tüşgen sayın Qazaq irjaya bola: «Qomuz soqmağa üyrensem, xalq mağa, «Qorluq Abdullanı» qoyup, «Qomuzçu Abdulla» deygen bolmasmı edi eken», – degen edi.
Muna bugün axşam da olar ekisi de işden qaytğan soñ Qazaqnı yağına geldi. Kisesinden çığarıp, Abdulla Qazaqnı aldına üç-dört uwuç kokan, Haybulla da şonçaqı xarbi saldı.
– Bah, men sizin qonaq etegenni ornuna siz meni etemisiz? – dedi Qazaq.
– Xarbuz-pastan bişip bitse çi, özübüznü-özübüz de etejek edik qonaq, – dep küledi Haybulla.
Kokanlardan da, xarbilerden de bir-birni alıp, qalğanın Qazaq ulanına dep ayawlap saldı.
Hamanda yimik üçüsü de gezik bulan qomuz soqdu, Qazaq yır aytdı, olar – sarınlar.
Ulanlar getme urunğanda:
– Meni sizge aytağanım bar. Bugün itnigün. Dür çü? Gelegen itnigün zawwal markaçada şunda boluğuz. Halidenoq bildire turaman, hazirlenigiz. Üçübüz de erişip sarın aytajaqbız. Yaxşı-yarayğan taypasından beş-altını oñarıp qoyuğuz, – dedi Qazaq.
– Olay degen nedir? Biz seni bulan erişip sarın aytıp bajarabızmı? – dep, Haybulla tamaşa boldu.
– Gelegen itnigün mekenli bolur o yeri. Qarayıq, neçik bola, – dep irjaydı Qazaq.
Şo cuma Qazaqğa bek işlemege tüşdü. Bir-bir zatlanı ol hatta çarlağında ay yarıqğa etdi. Qıyınına göre süyünçü de boldu: itnigün axşam Haybulla da, Abdulla da gelgende Qazaq ekisini de qollarına yap-yañı, güyük iyisi tayıp bitmegen qomuzlar tutdurdu.
– Bah! Bulay neçik bola? – dep, Haybulla tutulup qaldı, Abdulla da irjaysa tügül, bir zat da aytıp bolmadı.
– Köp ariw bola. Şu – meni sizge sawğatım. Siz gerti qomuzçular bolup bitgensiz, inşaaLlah, gerti yırçılar da bolajaqsız.
– O çu odur. Tek munu qarıwun neçik qaytarırbız? O yeri bar, – dep talçıqdı Haybulla.
– Gerti yırçılar bolsağız, men ölgende ornumnu tutsağız – ona şodur munu qarıwu. Söyleşgenibiz söyleşgendir. Geligiz, endi erişip-sarın aytayıq. Haybulla, başla.
– Nege men başlayman? Abdulla aytsın birinçiley, – dep nazlansa da, Haybulla, yötkürüp tamağın da küylep, soğup yañı qomuzun da yırlama başladı:
Tawlardan taşğın aqsa, Tüzlege sıyışmasmı? Sağa bir soraw bersem, Neçe de qıyışmasmı?
Arqañdağı aqçalıq, Çatıp artılğan süyüp. Görgenden berli seni Bara yüregim güyüp.
Turğanım özen yağa, Suwu deñizge ağa. Allahuçun, ariw qız, Bir kömek yoqmu mağa?
Quw tığar yastıqlağa, Ölen salır çarıqğa. Bir çıqma yaramaymı Geçelep ay yarıqğa?
Biçaqnı yanı bolur, Yibekni bolur eni. Üç günlük şu dünyada Nege qıynaysan meni?..
Qazaq hamanğı adatı bulan har satırnı, har söznü tutma, añlama qast ete. Hali tügül ol şu sarınlanı eşitmegen. «göñünden çığarıp sama atmadımı? Baliki, Haybullanı şo pahmusu da bardır. Özü uyalıp bildirmey turadır», – dep oylaşıp, soradı.
– Hali çığarmağanman, tünegün yañız üyde de yatıp çığarğanman. – dep, Haybulla uyalğanday boldu.
«Muna meni ornumnu tutmağa gişi. Halige sarınları taza tügül, sözleri barı da özüniki tügül, qoşulçan, başayağı bar. Bolsun dağı! Budaynı da eley çi başayağın. Bara-bara munu sarınları-sözleri de elenir. Gerti yırçı zunq dep arağa çığıp qalağan zat tügül çü! Haybulla gerti yırçı bolğunça da yıllar geter…» – dep oylaşa Qazaq.
Ozoqda, özünü ulanına da onu umutu bar. Tek ne gerekler etip, yaşnı halige ne qomuzğa, ne sarınğa tatqandırıp bolmay tura.
Ustarxannı başğa zatlağa pahmusu bar: oylaşıp türlü-türlü oyunlar çığarır, ağaçdan-taqtadan tübekler, tapançalar, oqlar işler. Onu belbawuna tapança da, inbaşına tübek de tağıp aylanağanına qarap, «Birgine-bir ulanıbız qaçaq bolup sama qalmağay edi», – dep, anası talçığa bola.
Abdulla, bayağı, xalq arada yürülüp gelegen, çaynalğan sarınlanı aytdı. «Wa amma qomuznu çu neçe de bajara, qoççaq! Barmaqların cınjıraq yimik uyutup qoymaymı!» – dep oylaşıp, Qazaq ondan da süyündü. Yoq, onu özünü qıynalğanı nehaq getmegen, söylegen sözlerin, bergen nasihatların yel eltmegen, çağılğan quwnu uçğunu qabunma tüşegen qaraldığa qonğan.
– Endi seni gezigiñ, – dep, eki de ulan Qazaqğa telmirip toqtadı.
– Dür busa, men de bir ekini aytayım. Tüzü, muradım sizge tıñlamaq edi, özüm yırlayğandan da awaram yoq edi. Söyleşgen soñ yırlama tarıqman, – dep, Qazaq sarın aytma girişdi:
Bir dos tapdım nemqoray, Yulduz, güzgü, gün çıray, Quşluqdan tüş bolğunça Miñ türlü – neger yaray?
Quşluq çaqda bal berdiñ – Tüş bolğunça qalsın dep, Tüşden soñ zaqum berdiñ – Haq başımdan alsın dep.
Görmediñ gözden qarap, Bilmediñ göñüm sorap. Bugün basğan boynumdan Xıylı xor, mısğıl, xarap.
Xıylı xor, mısğıl, xarap Boynumdan basğan, taymay. Bolur-bolmas işlege İnandım esim cıymay…
Qazaq yırlay – qoñuraw tawuşu axşamğı taza hawada çuw xarbuz talağa, aylanadağı aşlıq awlaqlağa, qırıyındağı ağaçlıqğa bülbül sesi bolup siñe. Haybulla da, Abdulla da söylemek, terbenmek çi qaydağı zatdır, tınış da alamı-almaymı, kim bile – şonça da şolay tergewlü tıñlağan. Ekisini de qabuzdurulğan papirosları tartılmay qalıp, bayağonoq da söngen.
Yırlap bitip, Qazaq da papiros çırmadı, astaraq sora turup söyledi:
– Endiden soñ Allahnı bergen har itnigününde muna şulay erişip sarın-yır aytajaqbız. Amma, yaşlar, bir qoşağanım bar: yır boldu, sarın boldu – har kim özü göñünden çığarıp aytajaq. Men siz yañız qomuzçular bolup qalğannı süymeymen, gerti yırawlar bolğannı da süyemen. Muna şu zatnı siz bir zamanda da unutmağız, – dedi.
Süzük hawalı gök-gök axşam. Atlar talğan, rezin payton astaraq gele, üstünde olturğanlağa o yerge işılağan da yimik görüne. Aliskender biyni qalğıw basğan, gözleri zamanda bir yumulup gete, tek yuxlama zaman yoq: yurt yuwuq bolğan.
Getgen güzde şawxal Mamay degen aştarxan kupesge beş yüz put boyaw tamur satğan edi. Yartı haqına mal alınıp, özgesi qalıp qalğan edi. Şawxalğa aqça tarıq bolup, hali Aliskender şo aqçanı barıp alıp gele. Der dewüründe çi şawxal şolay az zatlanı axtarmasa da yaray edi, hali amalı yoq, zamanlar alışınğan. Şahar da balah yer eken, Şurağa göçgenli şawxalnı xarjı eki-üç pay artıq çığağan bolğan.
Şura – qala yer. Dağıstan oblastnı taxşaharı. Rusyadan gelgen-getgen munda. Turkiyadan, İrandan gelegenler azmı! Biraz alda çı Yawrupada da, Rusyada da aytılğan yazıwçu Aleksandr Düma gelip, xıylı günler turup getdi.
Atı aytılğan har adam, Rusyadan gelgen har general, Turkiyadan, İrandan çıqğan har kupes – şawxalnı qonağı. Qonaqlıqnı busa tersiz erkin malnı üstünde olturğan gişi ol ulludan etip üyrengen.
Aleksandr Dümanı qonaqlay çaqırgaʼnda şawxal awdarıp ögüz soydu. Şonu bilgen yazıwçu, bir zatlar söylep, başın çayqadı.
Şawxal qırıyında olturğan general-gubernatorğa:
– Ne bolğan? Qonaq uşatmadı buğay. Nege uşatmağan eken, sorama yaxşı edi, – dedi.
– Uşata. «Ögüz soyağannı bir de görmegenmen. Bilgen busam aldanoq gelip qaramay qoyamı edim», – dep ayta, – dedi general-gubernator.
– Bah! Ondan tınç zat bolamı! – dep, şawxal baş nökerin çaqırıp buyruq berdi.
Aradan beş minut da getmegendir, Aleksandr Dümanı da aldına salıp, birdağı ögüznü soyağanğa qaramağa çıqdılar. Şawxal da, yazıwçu da, general-gubernator da biraz arekde arqa şanjallarda olturdu.
Düma – altmış yıllar bolağan, etden-güçden tüşme başlamağan, ömürüne, qarqarasına da qaramaylı, bek cah aylanağan adam.
Aleksandr Dümanı romanların ya şawxal, ya onu qalasındağılar – biri de oxumağan. Söz yerinde aytğanda, yazıwçu bulan fransızça söyleygen, şişip-göbüp oralağan general-gubenrnator da onu bir satırın da oxumağan. Şawxal da, general-gubernator da uçun dünya tolğan romanlardan da güçlü de, aburlu da, gerekli de zat bar: yazıwçu bulan Peterburgda özü Ekinçi Aleksandr paça laqır etgen, Aleksandr Düma, bir tawuşluq zatlar aytıp, paça çaqı paçanı kületgen. Hali yazıwçuğa etilegen abur da muna şo sayalı etile. Haqıqatda, şo abur oğar etilmey, Peterburgdağı paçağa etile.
Aleksandr Dümanı yerli xalq uşatağan bir zatı – gelgeni bulan şu bir-eki cumanı içinde qumuq tilni üyrenmege aylana – muna şo. Hatta söyleme qaray, başlap yaş-yüş bulan söyleme uruna, onu-munu atın sorap, yazıp ala.
Bir gün general-gubernatorğa şawxal Dümanı haqında:
– Bugün munda busa, tañala özünü Parijinde. Bizin til de oğar ne hajatdır, bilmeymisen? – dep soradı.
– Hajatı şo: Düma Dağıstannı yaşawundan kitap yazajaq. Şo zamanda tarıq bolur dep etegeni, – dedi general-gubernator.
– Alay bolğanda bizin haqıbızdan da yazajaqmı? Yazsa da ne yazajaq?
– Ozoqda, bizin haqıbızdan da yazajaq. Dağı kimni haqından yazsın! Tek ne yazağanın bilmege qıyın, sorama da oşamay. Sen paraxat bol, yaman yazmas! – dep, general-gubernator başın birden-bir göterdi.
Yoq, Dağıstan oblastdağı iñ de ullu, iñ de güçlü eki de gişi – eki general hali yañılışa edi. Aleksandr Dümanı Dağıstan yaşawundan yazılğan «Saltanat» degen romanında ya şawxalnı, ya general-gubernatornu atı tutulmay. Şo roman asrulanı boyunda adamlar neçaqı qast etgen bulan da çeçip bolmayğan, bilgen sayın bilme, çeçgen sayın çeçme hasiret gelgen süyüw sırına bağışlanğan.
Aleksandr Düma getip köp uzaq qalmay Şurağa özü Ekinçi Aleksandr paça geldi. Onu qarşılama da, qonaq etmege de hazirlik busa altı aylar alda başlandı.
Şuradağı garnizonnu derzilerine buyurup, şawxal özüne yañı general forma hazir etdirdi. O da heç edi, paça çaqı paçağa ne sawğat bersin – muna şo qıyın masʼalä. Axırı da, general-gubernator bulan da haqlaşıp, gümüş yer-turmanı bulan aq ayğır, aq çepken, uwaq surlu gök buxari börk, altın saplı gümüş xınjal, gümüş tağımçaqlarına altın soyaw berilgen belbaw oñarıldı.
Sawğat bulan da bitmey, qonaqlıq ulludan bolma gerek. General-gubernator da, şawxal da oylaşıp, birinçi qonaqlıqnı bu taw ülkede paçanı wakili, gözü-qulağı bolğan general-gubernator, ekinçi qonaqlıqnı busa şawxal etejekge toqtaşdı. Paça razi görse, şolay ariw de qıyışa edi.
Bir keren eki de general şo laqırnı etip turağanda gubernatornu qatını biyke girip geldi. Başlap eri, şoğar qarap da şawxal atılıp turdu. Ergişileni laqırın añlağan qatın söz arada:
– Paça çaqı paçağa tutup çiy aq at berip qoya degen nedir? Ne esine gele? Qara yada qızıl qaşğası da bar busa edi mañalayında. Şo zaman yaray edi. Ap-aq atnı ne alämatı bar dep beresiz? – dedi.
Gubernator külep yiberdi.
– Neger küleysen? – dep, xatiri qalğanday burnun çüydü qatını.
– göñünge awur alma, ayawlum, qara qaşğası bulanğı aq at qaydan tabulağan zatdır! Dünyada bolma sama bolamı eken? – dep, gubernator şawxalğa qaradı.
– Biyke tüz ayta. Yerni tübünden çığartırman, amma tapmay qoyman! – dedi şawxal.
Artındağı gün qabartı-çerges biylege de, noğay-qalmuq içine de atlılar yiberildi. Köpegi yetişse, kiyiz qazıq yerge girer degenley, hawayın aqça bolğan soñ, ne etmege de qıyınmı, qara qaşğa aq atlardan birni de tügül, üçnü tabıp geldiler.
Kitapğa salğan surat yimik ariw zatlar. Birisinden çi qısğası göz ayırıp bolmaysan: qara qaşğası bardan qayrı, tizginlerine yerli butları da qara. Paçağa sawğatğa şonu tañladılar.
Fligel-adyutant aldanoq gelip bildirgende, paçanı qarşılamağa ofiseri-soldatı bulan sawlay atlı yüznü alıp general-gubernator da, artına nökerlerin de salıp, general formasın da giyip şawxal da Süyünçqalağa bardılar.
Bir başlap aldında ofiseri de bulan gelegen atlı asger göründü. Yalan biyik isbayı cahil ulanlar. Neçe de ariw giyimi de bar. «Gwardiya», – dedi qarap general-gubernator. Soñ yabuq rezin paytonlar baş berdi. Birinçi paytonnu eki de qaburğası bulan üçer atlı ofiser yürüy. Paytonlanı neçe de türlüsü de bola eken! qarap, şawxal tamaşa bolup qaldı. Baş paytonlar adam cıyılıp turağan yerden ötüp toqtadı.
Bir ofiser, oñ qolun da göterip, atın paytonlanı boyu bulan artğa çapdırdı. Şo buyruqnu añlap, paytonlar barı da toqtadı.
Birinçi paytonnu eşigi açılıp, qırq beş-elli yıllıq sari tüklü biyiksuw polkownik tüşdü. Aylanasın şossahat generallar alıp toqtadı.
«Paça», – dep, general-gubernator atılıp atından tüşüp terbendi, ondan qalışmay, şawxal da yürüdü. Bular yuwuqlaşğanda, paça general-gubernatornu tanıp, fransızça «Sizin göregenge men bek şatman», – dep, irjayıp qolun uzatdı. Fransızça cawap da berip, general-gubernator da bir zatlar söyledi. Qaşların göterip qarap, fransızça bir-eki söz de aytıp, paça şawxalğa da qolun uzatdı. Rusça söylep bajarağanına bazınıp, paça ne aytsa da bilermen dep turağan şawxal hali bir zat da añlamay bek buzulsa da, «Qayırmas. Mağa orusça söylep bilegenim de taman. Ata-babalarım şonu da bilmey bolğan. Bara-bara, tarıq busa, şo fransız tilni de üyrenirmen», – dep, özünü yüregine özü saburluq salıp qoydu.
Paça paytonuna mingen soñ general-gubernator da, şawxal da artğa tartıldı.
– Bizge ekibizge de gwardiyanı aldı bulan yürüme ixtiyar berdi paça. O – bizge etilegen ullu abur. Gördüñmü, hali bolğunça gwardiyanı aldında birew de yoq edi, – dedi süyüngen general-gubernator.
– Olay neçik bola dağı? – dep, şawxal tamaşa boldu.
– Neçik bolağandır, «Sizin topuraqda xojayın sizsiz. Alğa tüşügüz», – dedi. Göresen, paça çaqı paça, amma neçik rahmuludur, – dedi general-gubernator.
– Bek yürürbüz! Paçanı buyruğu bolğan soñ, otğa tüş dese de tüşerbiz, – dep, şawxal atılıp atına mindi.
General-gubernator da, şawxal da atlar bulan yanaşa yürüy, artında gwardiya rota, ondan soñ otuz altı rezin payton, artında birdağı gwardiya rota, biraz aralıq qoyup, general-gubernatornu yüzü wa şawxalnı nökerleri. Bular barısı da eki çaqırımğa yuwuq yerge uzatılğan.
Temirxan-Şurağa paça artındağı gün qarañı bola turağanda yetişdi.
Paçanı birinçiley, alda söyleşgen küyde, general-gubernator qonaq etdi. Artındağı gün paça tawğa çıqma, Gunibni görme süydü. General-gubernator da, şawxal da, ozoqda, onu bulan getdi. Neçik alay da, dağı oñay tüşmey, paçanı qonaqlıqğa şawxal ol tañala Peterburgğa gete degen gün çaqırdı.
Ullu uzun stol aşayğan-içegen zatdan yemirilip gele. Canıñ ne süye: dağısın aytmağanda, toğuz türlü et, beş türlü balıq, İrandan geltirilgen kişmiş, qaysı, kaba xurma, yetti türlü yerli haliwa, bozadan urup haraqığa yerli içki…
Stolnu başında ortalıqda paça, oñunda general-gubernator, solunda şawxal.
Peterburgnu adatın etip, paça uzaq olturmadı. Nazlanıp aşadı, bozadan bir-eki urtladı. Qaytma dep ereturğanda ol: «İmperyanı yıraq yağalarında da Rusya tacına gerti berilgen şawxal yimik adamlar barğa şatman wa paraxatman», – dep, şawxalnı inbaşına qolun saldı.
Qırda nökerler tuyaq urağan yerlengen qara qaşğa aq ayğırnı yögeninden de, qollarına birisi sawğatlanı da tutup qarap qatıp tura edi. Bir qolu bulan atnı yögeninden de tutup, şawxal paçağa:
– Üçsüz-qırıysız ullu Areseyde Allahnı wakili teñsiz hürmetli paçam, şu az-maz sawğatlanı qabul etip almaqnı tileymen dep, birisi qolun yüregine salıp, başın enkeytip toqtadı.
Paça irjayıp, sawğatlanı al dep fligel-adyutantğa oram etip, şawxalğa qolun berip:
– Sawbol, general-leytenant, – dedi.
Paça paytonuna bağıp yürügende, general-gubernator, bir oñay tabıp:
– Haq yürekden qutlayman, general-leytenant, – dep, şawxalnı qolun aldı.
– Men çi general-mayorman, – dedi şawxal.
– Hali bolğunça dür ediñ. Şu minutdan başlap sen general-leytenantsan, – dep añlatdı general-gubernator.
Aliskender biy yaxşı qart bolğan, üfürse külü tögülegen darajada. Biyleni, hatta çankalanı arasında iñ de yarlısı deme yaray. Şawxalnı qoluna da, awzuna da qarap tura. Muna şulay ari-beri bara, şawxalnı satıw-alıw işlerine qoşula, cıyınlarında ullusu bolup oltura.
Botayurtğa yetişip, rezin payton Musa biyni qapusuna tüz boldu. Yolda talma da talğan, aşama-içme de köp süyegen Aliskender axşam bolğan sebep de bulan Musa biylerde geçe qalmağa toqtaşdı.
Bir-bir zatlarda özünü bulan üçeşmege qarayğan Endirey biyleni yuwaşlandırmaq muratda şawxal Qumuq tüzdegi özge biyler bulan yaxşı aralıq tutğan. Şawxal özlege abur etegenge olar da zalim öktem bolalar, qarıwun qaytarma da qast etip aylanalar. Muna hali de Aliskender biy gelgendoq, Musa biy ullu yıbaw qurdu.
– Yıbawubuz yaman tügül, amma, ne xayır, quru dağı, – dedi Aliskender üç-dört ayaqdan soñ.
– Nesi quru? Canıñ ne süye, – şo zat şunda bolur alham sahatğa! Buyur, Aliskender biy, – dep, Musa biy qonaqnı betine qaradı.
– Aşayğan-içegen zatğa çı gişini sözü bolmajaq, tek yırsız-sarınsız yıbaw gerti yıbaw tügül, yartı yıbaw, – dedi Aliskender biy.
– Bah! Wa üyüñ yığılmağır, ondan tınç zat barmı! Qırıyın çığarıp qoymaymısan dağı bayağonoq! – dep, Musa biy baş nökerin çaqırıp: – Alham sahatnı içinde bizin ullu yırçıbız şunda bolsun! Ce! At bulan çap, oğar da at al, – dep qoşdu.
– Biyim, ullu yırçıbız yurtda tügül, Qaralay talada, xarbuz-pastanğa qarawul ete, – dedi baş nöker.
– Bu geçege xarbuz-pastanına bir zat da bolmas! Bolsa, menmen töleygen! – dep, Musa biy töşüne qaqdı.
Qoltuğuna qomuzun da qısdırıp girip gelgen Qazaqnı görgende, Aliskender atılıp turup yiberme az qaldı, özü de es etmey hitinip yibermekden qolundağı müyüz qartıq qartıllap, aldına boza çalqındı, tek tez esin cıyıp, tanımayğan-görmeygen bolup toqtadı.
Aliskenderni Qazaq da tanıdı. Özü görmegenli ol qart bolğan, buzulğan, amma tanılmasday alışınmağan. Olar biri-birin görmegenli köp yıllar getgen. Az zamanmı? Masxaramı? Aliskender özünü görgenni zalim süymese de, Qazaq ya onu tanığanın, ya yüregini buzulğanın bildirmege süymedi:
– Buyur, biyim, – dep qatıp toqtadı.
– Beri gel çi, ulan, – dedi Musa biy.
– Başüste, biyim, – dep, Qazaq stolnu aldına geldi.
– Wöre sağa salam ayaq, – dep, biy boza qartıq uzatdı.
– Köp sawbol, biyim, – dep içip, Qazaq yeñi bulan awzun da sibirip toqtadı.
– Hali bizge adamnı san-sanı xozğalağan, ariw sarınlar ayt çı. Sıylı qonağımnı da yüregi açılsın, – dedi Musa biy.
– Aytğanıñ bolsun, biyim, – dep, Qazaq yırlama başladı:
Kökleni batğıçısan, Yerleni açğıçısan, Tanajarlar gesegen Almasnı yartqıçısan.
Otbaş alda olturup, Kesewlerin işırıp. Tiymegin busurmanğa, Öltürürsen bişirip.
Almanı aliwanı, Kokannı şiriwanı. Senden sadağa bolsun Qızlanı keriwanı.
Aqlar da bar, gökler de, Ciyren qaşğalar da bar, Ör tutma yüregiñni, Senden başğalar da bar.
Awzuñ ariw oymaqday, Buğağıñ qardan aqday, Ne qılığıñ yarağan, Adamlar seni maqtay.
Samaylarıñ sari altın, Tögülsün yayağıña, Payxammar dua qılsın Har basğan ayağıña.
Sütlü bolur sütegen, Qattı bolur qatağan. Sen meni cennetimsen Çarxım salıp yatağan.
Gözleriñ gökdür seni Gök atnı yalı yimik, Görünesen gözüme Dünyanı malı yimik…
Aliskender awzun açıp tıñlağan küyünde oylaşa: «Alışınğan. Esli bolğan. Elli yaşından öte baradır. Amma bet gelişi şo. Tawuşu qatsa tügül, onça alışınmağan. Qarayman, bu meni tanımay. Dağı da yaxşı. Şawxal deseñ üylerine ot salğanda, bu yallap ölgen dep tura. Musa biyge bildireyimi eken? Yoq, bildirmesem yaxşı. Ekew bilgenni el biler. Gişige aytılğan sırdan sır bolmas…»
Qazaq yırlap bitgende, Musa biy üyrengen adatın etip:
– MaşaLlah! MaşaLlah! Ayt çı, yıraw, canıñ ne süye? – dep soradı.
– Mağa bir zat da tarıq tügül, biyim. Tileymen, getme qoy, – dedi Qazaq.
– Şo Qaralay talañ qarap qalsa da yarar. Biraz xarbuz-pastanı tayğan bulan Porsuqğa da bir zat da bolmas. Toyğunça aşa-iç, soñ bar.
– Sen aytğan bolsun, biyim.
Tepsige oltursa da, Qazaqnı aşamaqdan-içmekden hayı yoq, Aliskenderni görgenden berli de toyğan. Biy uzatğan ayaqnı qaytarma yaramay dep bolmağan busa, şo bir qartıq bozanı da içmejek edi. Muradı – qırğa, geçegi taza hawağa çığıp, erkin tınış almaq, açıq başı bulan oylaşıp, bir xıyalğa gelmek.
Aldındağı aşdan da bir-eki xabıp:
– Tileymen, biyim, getme purman ber, – dedi Qazaq.
Musa biy başı bulan oram etip ixtiyar berdi.
Geçeni qpportasında Qazaq geng awlaqnı gesip ötegen tar arba yol bulan yürüy. Atğa minip gelse de, yayaw getip bara. Şonu çu, birew tilemese de, biy özü de es tapmağa yaray edi. Yırlap bitgen soñ Qazaq biyge de, özgelerine de, ozoqda, kimdir? Yarlı yıraw.
Aliskenderni görgeni neçe de awur tiydi, içine bir suwuqluq girdi, yüregi başlap açuwlanıp, soñ tarlanıp qısıldı. Yigirma yıllar alda Atabaynı da, Qazaqnı da şawxalnı qoluna tutup bergen muna şu Aliskender edi. Şo zaman bergen sözünde tabulmadı, namartlıq etdi. Başlap etgeni de bolmağan. Namartlıq bulan yürügen gişi üyrengen zatın tegin-tegin qoyarmı, hali de bir pışdırıq, bir pislik etmesmi?
Cıyındoq da Qazaqnı başı awruma başlağan edi. Hali yuwaş yılı hawada biraz qolay boldu. Qazaq astaraq papiros da tarta turup oylaşa yürüy: «Terisin tanıyman şo Aliskender biyni. Şawxalğa çı yetişdirejek. Süyünçü hisapda aytajaq. Bir ullu iş etgen gişi bolup toqtajaq. Hatta, sawğat qarawullay busa da yaray. Şawxal ne der eken? Ne eter eken? Aldındağı qulların atlağa-itlege alışdırıp yiberegen zamanların esine alır. Dağı ne etejek? Aradan yigirma yıllar getgen. Qaytara Sibirge yibermes çi. Şükür Allahğa, barıp kütüp gelgenmen. Bir taqsırı da yoq gişi anamnı aq uwuzun qusup qaytğanman…»
Har gün tüşde aş alıp gelegende, Ustarxannı arekdenoq «Atayım!», «Wa Atayım!» – dep qıçırağan xasiyatı bar. Qoşda busa, Qazaq «Way!» – dep çığa, çarlaqda busa, irjayıp ereturup toqtay. Ulanına qarap süyüne: birzalim bolup gele.
Bu gezik atayını ya awazı gelmegende, ya özü görünmegende, yuxlap turamı eken dep, Ustarxan qoşğa girdi, onda da tapmağanda, ari başdamı eken, ağaç yağadamı eken dep, çarlaqğa minip qaradı. Bir yerde de atayı görünmegende, itni es tabıp: «Qarapay!», «Qarapay!» – dep qıçırdı. Yuwuq-arada it de yoq edi.
Ne etegenin bilmey, ölen orunnu üstünde yastıqğa süyelip salınğan qomuznu görüp, alıp astaraq xıntırlatma urundu. Ondan da tez yalqdı, sızğıra turup xarbuzluqnu ari başına barıp aylandı. Şaylı ullu görüngen bir xarbuznu yulqup alıp yarmağa süyse de, atasını «Wöre, wöre, Ustarxan, bişmey turup, xarbuz boldu, pastan boldu, tiyme. Sağa özüñe de zaral, yessine de», – dep ayta bolağanı esine tüşüp, indemey ötüp getdi.
Hali çi qayda bolğan busa da, atası qaytğandır dep, Ustarxan qoşğa gelse, – birew de yoq. Süymey turup, dağı da çarlaqğa mindi, qolların awzuna qartıq etip tutup, ağaçlıqğa bağıp bir neçe keren: «Atay…ı…ı…ım! Wa-wa Atay…ı…ı…ım!» – dep qıçırdı.
Cawap bolmadı. Ağaç yağa bulan otdan tolğan qol arba tartıp barağan birew toqtap, mañalayından terin sibire turup:
– Ne aqırasan, yaş?! Ne bolğan?! – dep qıçırdı.
– Atayıma gel deymen! – dedi Ustarxan.
Qazaq yoqlu xıylı zaman bolağannı bilmeygen o gişi sabur tawuş bulan:
– Gelir dağı. Alğasama. Suw yarawun etmege tayıp turadır, – dep, arbasın tartıp getdi.
«Suw yaraw» – degen ne ekenni añlamasa da, Ustarxan «gelir» – degen sözge tayanıp toqtadı, birazdan yastıqğa baş etdi, dağı da birazdan asta, adamnı qoynuların qıdıqlap üfüregen yeli bulanğı taza hawada tatli yuxuğa batdı.
Ol ekinni waqtide aç bolup uyandı. Şossahat aylana yaqğa qarasa – atası yoq. Tüpge tüşüp, qoşğa girse – onda da yoq. Atasına özü aş alıp gelgen giççirek çetenge gözü tiygende silegeyleri ağızıp getdi. Şonda esgi ketenlege çırmalğan eki sukara bar. Birisinde arağı çığıp halpama, birisinde yuwurt tuzluğu bulan hinkal. Ustarxan yutğunup ari buruldu.
Şo karzinkanı Qazaq şunda qarawulğa tüşgen soñ bala gogaman çubuqdan etgen. Sibirde üyrengen käsbularını biri. Canbikeni qolunda görüp tilep, awul-xonşulağa da etip bergen. Endi bütün yurtğa yayılıp bara.
Axşam bola tura, atası yoq. Ustarxan ne etegenin bilmey. Başlap açğa aşqazanı awrup turdu, bir zat onu sorağanda yimik edi, soñ o da tayıp qaldı…
Ulanı üyge qaytğanda anası namaz qılıp bite tura edi.
– Axşam bolğanda sama üyge qaytma yaramaymı? Çabıp aylanmağa şunça uzaq gün tamanlıq etmeymi? Men de çi yap-yañızman, – dep talçıqdı Canbike.
– Men oynamay edim. Atayıma qarap qaldım, – dedi Ustarxan.
– Wöw! Qayda edi ol, qarap qalmağa?
– Qayda getgenin bilmeymen. Hali de gelmedi. Şunça zaman qarap turdum.
– Wöw! Bu quturğan biyler endi gündüzler de yıbanağan bolğanmı? Geçeler az edi dağı! Biy çaqırğandır sarın aytdırma dep. Geçe geç qaytar. O zamanda da qoysa.
Yaş birden turup çabıp çıqdı.
– Netesen? – dep qıçırdı anası artından.
– Netegendir, çabıp barıp qarayım! Bussahat gelemen! – dep, ulanı abzardanda çığıp getdi.
Çaba-çaba barıp qarasa, biyleni qapusunda, gertiley de, yarıqlar. Boluşluq etip bolmay, Ustarxan bir tereze tüpge barıp tıñlap da qaradı: üynü içinden tawuşlar geldi. «Atayım munda. Birazdan qaytadır. Üyge bir gelip getse yaramaymı eken çıqğanda. Gelir. Bugün meni görmegen çi», – dep oylaşıp, süyünüp getdi. Tek birazdan «Qomuzu nege onda edi dağı? Özü munda busa, qomuzu onda neçik bola?» – dep oylaşıp, yüregine çıysınlıq gelse de, aldağı yol da oğar qomuznu biyler bergeni esine tüşüp, yüregi yal bolup qaytdı.
Qazaqnı özünü tilewüne göre, oğar günde bir keren tügül aş alıp barmay ediler. Tüşde-tüşde issi aş eltile, aşxam da, artındağı gün erten de qalğan-qulğan zatnı xam-xum etip qoya.
Bu gezik de Ustarxan bayağı adatı bulan arekdenoq:
– Atay…ı…ı…ım! Waw-wa Atay…ı…ı…ım! – dep qıçırdı, atasını tawuşun eşitip qanma süyüp, bir mühletge yürümey toqtadı.
Cawap bolmadı. Çabıp qoşğa girse – birew de yoq. Saw miçari de, xuma tolup burçaq şorpa da bulanğı karzinkasın zamp dep yerge salıp, alğasap çarlaqğa mindi…
Onda da yoq. Haltama-hinkalğa tiyilmegen. Qomuz da şo aldınğı yerinde. Qarsalap ari-beri qaradı – ya talada, ya ağaç yağada birew de görünmey.
Tünegün yimik toqtama bolmadı. Yaş yüregi qısıldı, irin aqğanday açıtdı. Çalt tüşüp, tarlanıp üyge çapdı.
– Wöw! Nege tez qaytdıñ, qulum Ustarxan? Başğa, quwalayğanlar barmı edi artıñdan? – dep, anası tamaşa boldu.
– Hali de yoq Atayım! – dedi Ustarxan.
– Olay degen nedir? Bir geçe-bir günden de bitmeygen bu ne ullu yıbawdur! Xarbuz taşlanğan! Adam tiymegen bulan, neçese türlü can-canıwar bar! – dep oqurana turup, Canbike alğasap çığıp yürüdü. Artı bulan çaba turup ulanı da getdi.
Biyleni qapusuna yetişip barıp, başlap görüngen qulluqçudan:
– Qazaq bir beri qarağannı süye edim. Aytağanım bar. Allahuçun, tileymen, barıp bildir, – dedi Canbike.
– Allahnı arağa salıp tilemeseñ de, aytar edim, bar busa. Yoq, – dedi o qulluqçu.
– Getgenmi dağı? Qaçan getgen? Geçe de yoqmu edi dağı? – dep, Canbike haleklenip getdi.
– Geçe de yoq edi, – dedi qulluqçu.
– Yaxari, nedir sen aytağan! Yaş görüp gelip tura çı geçe ol qapuda bolğannı. Sen görmey qalğansandır. Bola çı olay, – dep, Canbike yalbarıp-yalınıp irjaydı.
– Busurman til bulan ayta turaman çı yoq edi dep, hali de yoq dep. Men onu görmey neçik qalaman geçeni uzağında ağalağa qulluq etip turğan gişi. Mağa inanmay, yaşğa inanamısan? – dedi qulluqçu xatircan tawuş bulan.
İçine qartıllawuq girgen qatın, cawap da berip bolmay, qağı bolup qaytıp yürüdü. Artı bulan ulanı da getdi. Ayaqları öz-özlügünden Canbikeni atasını abzarına eltdi.
– Yaş aytağanğa inanıp, quwun salıp yibermeyik. Tas bolup qalmağa, başğa, adam urlayğan zamanlar da tügül. Men bilegen, Qazaqnı urup öltürer yimik ullu duşmanı da yoq. Bussahat awlaqğa men özüm barıp qararman, – dep, Bolat oñarılıp üyden çıqdı. Kim bile izlemege tüşse dep, kömekge eki xonşusun da alıp terbendi. Ullu atasından qorqa turup, artından Ustarxan da tüz boldu.
Barsa, Qazaq, gertiley de yoq. Xarbuzluq adamnı yaşırağan darajada tügül. Şo sayalı bular, kim bile, canıwar boldu, qaban boldu – qır canlanı quwalap girip, yara tiyip esden tayıp qalğan busa dep, ağaçlıqdan aylanıp qarama toqtaşdı. Üç de gişi sep salıp köp aylandı, ullulardan ayrılmay Ustarxan da yürüp turdu.
Xarbuzluqnu ağaçlıqğa baqğan boyunda dazuda biraz yerde xamxartılıq bar. Arıp-talıp, umut üzüp ağaçlıqdan çığıp gelegen gişiler, qarasa zaral etmes dep, muna şonda tüz boldu. Ullu atası uruşmayğannı bilgen Ustarxan hali qorqmay-tartınmay çabıp getdi, xamxartılıqğa girgeni bulan birden toqtap artğa burulup:
– Qarapay! – dep qıçırdı.
– Ne bar, yaş? Ne qıçırasan? – dedi Bolat.
– Muna Qarapay! İtibiz!
– Nete onda? Nege çıqmay?
– Ölgen!
Ullular yetişip gelse, it belinden eki qırqılıp soyralğan. Ustarxan qağı bolup ereturğan, ullular uruşar dep qorqup, içinden hınq etip, qısılıp yılay, gözyaşların çı yaşırıp bolmay, bürtük-bürtük bolup ağıza.
– Bu – tegin iş tügül. İtni xınjal bulan urup qırqğan. Alaysa munda adamlar bolğan, ne qıyın gele busa da, Qazaqğa şolardan gelgen, – dedi Bolat.
Qaytıp yürüdüler. Ustarxannı qoşnu yağında toqtağanın görüp, Bolat:
– Ne etme süyesen, yaş? – dep soradı.
– Atayımnı beli bulan qabur qazıp, Qarapaynı gömemen, – dedi Ustarxan.
Razi bolup, Bolat başı bulan oram etdi. Üç de gişi oylaşa yürüdü. Bu zatnı kim eter? Ne dep eter? Botayurtğa göçgenli birewge awur söz aytmağan, birewnü xatirin qaldırmağan. Abuş bulan, ozoqda, boldu qalmağalı. Şo zamanda da Qazaq taqsırlı tügül edi. Özünü ayıplı ekenin añlap, tilewler salğanda, Abuş aylandırmay geçme de geçdi. Açuwu qalsa da, Abuş hali, aradan neçese yıllar getgende, şulay wahşi küyde öç alağanlardan tügül.
Yoq, munda bir añlaşılmayğan zat bar. Ne?
– Qardaşından-qurdaşından eriñni yuwuq adamı kimi bar? – dep soradı üyde qızına.
– Yaxsayda Muhammat dep bar, apendi dey oğar xalq. Dağı da Samat bar Yaxsayda. Kostekde Ahmatxan dep bar, – dep, Canbike tutulup toqtadı.
– Bildirme süyemen. Meni hisabımda, işler teren yerde, – dep, Bolat qırğa çıqdı.
Muhammat apendi Peterburgdan dağı barmajaqğa qaytıp, Yaxsayda yaşap tura edi. Oğar da, Samatğa da, Kostekge Ahmatxanğa da quwun yiberildi.
Xasawyurtğa girip, iyis bilegen it de alıp, Muhammat apendi artındağı gün quşluqda geldi, onu tabanların taptap Samat da yetişdi. Tüşge taba, artına on-on beş gişi de salıp, Ahmatxan da geldi.
İyis bilegen it de bulan köp xalq Qaralay talağa terbendi. Canbike de, Ustarxan da yerinde tabuldu.
Qazaqnı qoşda, çarlaqda qalğan zatların iyisletip yibergendoq, it tüppe-tüz xamxartılıqğa çapdı, xalq üstüne yetişginçe, awzuna aq çüpürek gesek de xabıp çığıp geldi. Alıp qarasa, – yırtılğan yeñ. Şonu Canbikege görsetgende, «Qazaqnı gölegini yeñüçü!» – dep aqırıp yılap yiberdi, gişi görmes yimik onu başlap bawruna basdı, soñ ayawlap qoynuna suqdu.
Yeñüç yulqunup alınğan, alaysa munda tartışıw-yabuşuw bolmağa gerek.
Ne gerekler etgen bulan it ya ağaçlıqğa, ya awlaqğa dağı ari-beri terbenmedi. Neçaqı yiberseñ de, xamxartılıqğa hawlap çaba, şo bir yoruğunda cantalaşıp aylana, soñ kökge bağıp qarışıp haplay.
– Ey xalq! İtden bizge endi payda yoq: iyisni dağı tutmay. Ne bolğanı halige bizge qarañı, tek ne balah gelgen busa da, aldıbızdağı ağaçlıqdan gelmege gerek. Geligiz, qarış çaqı yerni de qoymay, şunu için tın-tın etip qarayıq. Baliki, birewler öltürüp gömgenmi. Tikaran topuraq xotğalğan yer yoluqsa da, aytığız, – dep, Mahammap apendi başlap özü terbendi.
Şonça xalq ağaçlıqğa girdi, neçese sahatlar aylanıp, qarış çaqı çı qayda, hinkal çaqı yerin de qoymay tergep çıqdı.
Şeklenme zat sama tabulmadı. Adamnı ayağı basılğan belgi de yoq, tüzü, at tuyaqlanı az-maz bilinegen ornuları çı göründü. Olar da hali bolğan belgilermi, yada tezgi zatlarmı, – añlama qıyın edi.
Xalq ağaçlıqdan çıqğanda, Muhammat apendi:
– Hey xalq! Şeklenme yimik çet yer dağı barmı? – dep soradı.
– Orta köpür bar. Eki yağı qamuşluq. Şonu da tergep qaramağa yaxşı edi, – dedi birew.
– Bussahat barabız alaysa. Awlaqnı ne sırı barnı da biz bilmeybiz. Şo sayalı yayılıp, qaray getmege tarıqbız. Yürüme qıynalağanlar bar busa, köp sawboluğuz, qaytıp qalığız! – dep, Muhammat apendi xalqnı aldına tüşüp terbendi.
Birew de yurtğa qaytmadı, qıynalıp, tayaq tutup yürüygen qartlar da xalqdan ayrılmay getdi.
Alaşa-alaşa köpür. Ya onu eki yağındağı qamuşluqda, ya aylanasında adam ayaq tiymegen yer qalmadı, birler çi hatta bir halda tübüne girip, bel bulan xotğanıp da qaradı. Heç şekli zat munda da tabulmadı.
Xalq arıp-talıp, aç bolup axşam qaytdı. Canbike de, Ustarxan da artda qaldı.
– Yürü, qulum, endi biz de geteyik. Bizge Allah şulay buyurğandır, ne eteyik? – dep, Canbike qoşnu aldında erini gölegini yeñüçün yayağına qaplap yılay turup olturdu, hınq ete turup Ustarxan da anasını bawruna basıldı.
Qaralay talanı qarañılığında qayğı basıp buyuqğan ekew. Dünya ullu. Köp malı-dewreni, ullu süyünçleri barlar köpdür. Bu ekewge busa hali iñ de köp mal da, iñ de ullu süyünç de – erni-atanı tawuşun bir eşitmek. Şonu uçun hali bular, ömürü-başı bar çaqı dağı yaxşılıq görmey, suw bulan urtlap miçari aşap turma da razi, awruma-ölme de razi…
– Yürü, balam, endi geteyik biz de. Toqtağandan payda yoq, – dep, Canbike xozğaldı.
– Sen bar, Abam, men gelmeymen, – dedi Ustarxan.
– Ne etesen dağı, balam?
– Olturup qarap turaman. Şu yerdegi bir yurtğa getip tura busa? Geçe gelip yiberse?
– Seni yimik yaşlağa qırda yañız geçe qalmağa yaraymı! Olay degen nedir? Qorqma da qorqmaymısan?
– Men bir zatdan da qorqmayman, Abam.
– Aç da bolğansandır çı, balam, yürü, astaraq geteyik. Erten dağı da gelirbiz.
– Men atayıma qarap turmağa süyemen. Sen bar, Abam, erten tez gelirsen.
Toğuz-on yıllıq yaşnı qır awlaqda geçe yañız qoyup getsinmi, Canbike de qaldı. Ekisi de, çarlaqğa minip, Qazaqnı orununda quçaqlaşıp yılay turup yatdı…
Tas bolup qalmağa insan inemi, noxurat kepekmi? Dünyada bir sebepsiz zat bolamı? Birinçi yırawun, barman degen ulanın tas etip tabıp bolmay qalmaq sawlay qumuq xalqğa ilıqlıq tügülmü?..
Şulay oylaşa turup, Muhammat apendi okrug başçısını üstüne girdi. Qayda barsa da, oğar abur-sıy: paçanı aldında qulluq etgen adam. Onu görgendoq, okrug başçısı atılıp turdu. Sabur-salamat küyde Muhammat-apendi işni mekenin oğar añlatdı.
– Bussahat axtarma, soraw alma adam yiberirmen. Yerni üstünde bar busa, biz onu tabarbız, – dep, okrug başçısı Muhammat apendige qarap, onu razi tügül yimik görgende: – Yerni tübünde busa da tabarbız, – dep qoşdu.
Tapmadı. Ol yiberip gelgen gişi, gertiley de, xalqdan soraw alıp bir zat da çığarıp bolmayğanın bilgende, boş qaytmayım dep, Abuşnu tutup alıp getdi.
Bir gunahı da yoq Abuş on gün nehaq tusnaqda da yatıp, mükür bolmayğanğa toqalanıp, oñ gözün de tas etip qaytdı.
Bolğan iş busa şulay edi.
Musa biylerde qalğan geçe Aliskenderni onça yuxusu bolmadı. Qazaqnı görgende yüregine girgen süyünç san-sanın canlandırdı, tamur-tamuru turup, qarqarası quturup getmege turağanda yimik edi. Artındağı gün erten Musa biy: «Ne etesen munça alğasap? Qalğanı yetmiş-seksen çaqırım tügülmü. Bir cuma sama toqtap, kep etip get» – dep ne harakat etse de, Aliskenderni bir cumağa çı qaydağı zatdır, biyleni quşluqğa yerli qaldırıp da bolmadı.
Rezin payton taxullap, çañ çığarıp bara. Göz hisap bulan qarağanda, bir sahatnı içinde yigirma çaqırımğa yuwuq yol yürülgen. Aliskender biy busa, şoğar da qanıp bolmay, paytonçuğa artdan türtüp, birden-bir alğasata. Zaman-zaman paytonçu, artına burulup, oram etip atlanı görsete: sayki, haywanlar yazıq deygeni.
– Mağa ne awaradır? Olanı cawabın beregen menmen! Seniki hayda degende haydamaq! – dep qıçıra biy şolay geziklerde.
Ekinni waqtide rezin payton Temirxan-Şurağa yetişdi. Aliskender tüşgeni bulan şawxalnı yağına çapdı. Qulluqçulanı ekisi posağada ereturup, biyni aldın alıp toqtadı.
– Bu nedir? – dedi Aliskender.
– Şawxal tüş aşdan soñ yatğanlı turmağan. Tileymen, biyim, girme, bizin başıbıznı balahğa salma, – dedi qulluqçulanı biri.
Aliskender yaman açuwlandı: Şurağa göçgenli şawxalnı xasiyatları alışınıp bara. Günnü tüş ortasında degenley yatıp yuxlay degen nedir? Geçe yıbaw-kep etip, geç turmaqnı yada turmay qalmaqnı da bir ebi bar, amma bir xozğalğan soñ dağı da yatıp yuxlamaqnı ne lezzeti bar? Qaydağı nas qılıq orus hakimlerden, başına tüşüp gubernatordan yayıla. Gubernator etgenni etmesem ölemen dep şawxal da aylana…
– Uyat dep aytaman sağa bussahat! Qulaqlarıña yaw tığılğanmı?! – dep qıçırdı Aliskender.
– Uyatıp bolmayman, biyim. Tileymen, toqta. Özünü uyanağan zamanı bola tura. Geçigiz menden, bolmayman, – dep yalbardı qulluqçu.
– Men bolaman! – dep, teberip eşikni de darbaytıp açıp Aliskender içine girdi.
Tuwup ösgenli şawxallardan qorqa-yalına gelgen yarlı biy hali özü alıp gelgen süyünç eşikni şolay açma da, üge iznusuz girme de ixtiyar bere dep oylaşdı. Bolsa da ol içinden giregen üynü eşiklerin astaraq açdı.
Şawxal uyanıp tabuldu. Nasipge, açuwlanmay, yumuruqları bulan gözlerin oqalay turup:
– Qaçan qaytdıñ? – dep soradı.
– Paytondan yañı tüşüwüm, – dedi Aliskender.
– Aqça?
– Aqça da alıp gelgenmen, ondan da artıq süyünç xabar da alıp gelgenmen.
Şawxal sorawlu tiklendi. Tek birden aytıp qoymay, qıyıwların bere turup, şawxalnı qızmaların geltirme xıyallı biy tuwra cawap bermedi:
– Muselemawullu Qazaq esiñdedir çi.
– Bek esimde, ne bolğan? – dedi şawxal.
– Ol özü gelip tüşüp qalmağa tura qolğa. Bek oñay gelip tura: Qazaq awlaqda xarbuzğa qarawul ete.
– Köp ariw. Men şu işni sağa tapşuraman. Ya özü bolsun şunda aldımda, ya başı bolsun! – dep, şawxal iman barmağı bulan üynü cabarın görsetdi.
– Amma boljal tarıq, – dedi Aliskender.
– Ne boljal bola oğar dağı da! Yigirma yıllar meni aldatıp turğanığız azmı?! Meni dağı da qaratıp, qart etme, awruwlu etme süyemisiz?! Men şu işni sağa tapşuraman. Men sağa neçik rahmulu ekenni sen bilesen, amma şu işni tikaran bir şekli yeri qalsa da, menden ayıp tapma!
– Neçe gişi alayım?
– Üç gişi ozup da bara. Adam köp bolğan sayın, qalmağal bulan tawuş da köp bolur. Harisine añlat: eger şu zatnı haqında ömüründe birewge bir söz aytsa – ölüm! Borçuğuz – alıp gelip meni aldımda turğuzmaq, açuwumnu alğan soñ, kim bildi etip qoymaq.
– İş işdir, sawlay geltirme bajarılmasa? Sen özüñ bilesen, Qazaq osal erkeklerden tügül, qarşı tursa?
– Ayta turaman çı, özü bolmasa, başı tarıq! Qart bolğansan, zatnı yaxşı anlamayğan bolğansan! – dep, şawxal yaman açuwlandı.
Dört atlı yamanoq alğasap yürüy. Bellerinde xınjallar, yandawurlarında tapançalar. Biri alda, qalğanları beş-altı abat artdan hayday. Qayda, neger barağanın şo aldağısı – Aliskender tügül bilmey, ol da şawxalnı tapşuruwu yırılıp qalır dep onça da qorqa çı, şu dañıl awlaqlarda da gişi bilip qalır dep, aytmay pısıp toqtağan. Az-köp bolsun, onu endigi yaşawu tañala geçe etilme tüşegen zatdan bütünley hasil. Aşığı alçı tursa, – baliki, öle-ölgünçe abur-sıy, aşaw-yaşaw, taxan tursa, – xarlılıq bulan xorluq.
Yolu tüzelmey qalsa, başına ne gelir eken degen oy onu ayroqda talçıqdıra. Şawxal ne etejek? Ozoqda, öltyurtmes, zındanğa taşlamas. Şura qalada hali onu zındanları da yoq.
Şawxalğa şo zatlanı birin de etmege tarıq da tügül. Dağı görünme dep qoysa, gözden salsa – barı zatnı başı muna şo: qalğan biyler salam bermey ötüp getegen bolajaq.
Tañda atlılar Solaq suwnu sol yağına çığıp, Botayurtnu yuwuğundağı ağaçlıqğa girip toqtadılar.
– İşibiz – gelegen geçe. Saw gün paraxatbız. Men yatıp yuxlayman, siz de yuxlağız. Atlağa gezik bulan qarağız, ari getmesin, şu arada otlasın. Nagäh gişi görse, – mıçığışlarbız, Kostek bazarğa dep çıqğanbız. Tañala onda bazar bolağan gün, – dep, Aliskender çumal başlı emen terekni tübünde uwaq otda yatdı.
Neçaqı talsa da, oy bulan yuxusu gelmedi, birazdan başın göterip:
– Wöregiz, meni üstüme gişi gelmesin: botayurtlulanı tanıyğanları bar. Añlaşılamı? – dedi.
Yaynı günü yıl çaqı degenley, şo bir gün olağa neçe de uzaq göründü. Yuxudan da toydu, eki keren aş da xapdı. Eki de gezik biy ayrı, üç de nöker birçe olturdu.
Ağaçlıqnı içinden de, awlaqdan da yer-yerden tawuşlar eşitilse de, saw günnü uzağında atlılanı görgen, yuwuğuna gelgen gişi bolmadı.
Şawxalnı tapşuruwun nökerlege Aliskender qarañı bolup, işge urunmağa turağanda tügül bildirmedi.
Axşam qarañı bolğandoq, üç de nöker astaraq barıp, xarbuzluqnu dazusundağı xamxartılıqğa girdi. Aliskender atlar bulan ağaç yağada qaldı. Birazdan xamxartılıqdan qır cannı talaşağanına oşaşlı awazlar çıqdı – Qarapay şolay bağıp hawlap çapdı, yetişgende yaman qarışıp haplama başladı.
Porsuqlar-qabanlar sama gelmegenmi dep, Qazaq çeçilip salınğan xınjalın da qoluna alıp, çarlağından tüşüp yürüdü. Yessi yetişgende, it birden-bir bek haplama, xamxartılıqğa çapma başladı: yaman günü bulan barıp, çırday-çalday toqtağan xamxartılıqğa urunup, içine girmey, geri qayta da, yañıdan hawlap çaba.
«WoLlah, şunu çabuwu tegin tügül. Börü yada qaban – biri bolma gerek», – dep oylaşıp, Qazaq xınjalın da suwurup, xamxartılıqğa girdi…
Şo mühletde artdan ekew onu tirseklerinden tutup begitdi, üçünçüsü busa, xarbük tapançasını qunnağı bulan artı-artından üç-dört keren urup, başın qağ etdi.
Qazaqnı artı bulan xamxartılıqğa girgen Qarapay yessine bir qıyın gelgenni bilip, hantsıllap haplama başladı. Şo zamanda nökerleni biri özünikin qanğa boyama qızğanıp, Qazaqnı qolundan tüşgen xınjal bulan çabıp, itni eki etdi.
Esden tayıp yığılğan Qazaqnı göterip ağaç yağağa – Aliskenderni qırıyına eltdiler.
– Yerinde unutup qoyğan zatığız sama bolmadımı? – dep soradı biy.
– Bizinki çi bolmadı, tek şunu xınjalı qaldı şonda, – dep, nökerleni biri qarañıda oram etip, Qazaqnı görsetdi.
Başğa bir nöker busa özü tirseginden tutğanda, Qazaq talaşıp, gölegini yeñüçü yırtılıp yerge tüşgenni aytmay qoydu.
– Munu xınjalı onda qalma yaramay, tez barıp birigiz alıp geligiz! – dep buyurdu Aliskender.
Uzaq qalmay bir nöker qanı-nesi bulan qınına suğulğan xınjalnı alıp gelip biyge uzatdı.
– Men ne eteyim munu? Yessini beline bayla. Şawxalğa munu sawutu-nesi bulan görsetmege süyemen, – dedi Aliskender.
Qayışlar bulan Qazaqnı butun-qolun da baylap, baş nöker atğa minip aldına aldı. Atğa salağanda sama Qazaq iñırlansa tügül, ya söylemedi, ya göz açmadı.
– Ya siz şunu öltürüp sama qoymağanmısız? – dep qarsaladı Aliskender.
– Qorqma, biyim, yeri gelse, alham sahatğa ayıqdırarman. Hali şulay yaxşı, özü de rahat, biz de paraxatbız, – dedi baş nöker.
Qazaqnı qursağından yatdırğanlar. Ayaqları atnı bir yağından, başı da, qolları da birisi yağından sallanğan. At har abat alğan sayın ari-beri höslene bara.
Atlılanı yürekleri xoş: şawxalnı hukmusun kütüp geleler, bir rahmusu bolur, neçik de boş qoymas. Ayroqda Aliskender süyüne. Bulay ullu «sawğat» sayalı şawxal bir zatın da qızğanmajaq, baliki, aldı baqsa, şahardan üyler alıp berip qoyma da yaray, şolay bolsa, Şurağa göçer edim, barı-yoğu altmış üylük Ağaçawuldan tayar edim dep oylaşa.
Atlılanı yürekleri paraxat: ayıp et, Qazaq qaçsa, qutulup getse, sırtmaq salıp baylanğan. Baş nöker oñ qolu bulan atnı yögenin tutup, sol qolun Qazaqnı sırtına sansımay salıp yürüy,
Atlılanı az-maz talçıqdırağan bir zat bar busa – o da Şurağa yarıq bolğunça yetişmege tüşegenlik. Şo da şawxalnı hukmusu: şaharğa göz yarıqda girmessiz degen.
Solaq suwğa yetişgende, biraz toqtap yal almağa süyse de, bayağı şo zamanında yetişmey qalsaq degen qorquw bulan Aliskender şonu etme bolmadı, geçiwge başlap özü tüşdü. Atlılar birin-biri es etmedimi yada atlar erişdimi – neçik de Aliskenderni artı bulan qalğan ekisi tüz bolup, baş nöker artğa qaldı.
Suwğa üyrengen atlar bir talpınıwu bulan boşamay ari yanğa çıqdı…
Baş nöker, artda qalıp, atın dögerek aylandırğannı, soñ yerge tüşgenni görüp, Aliskender:
– Qurutma süyemisen? Oğar zamanıbız yoq. Yürüy turup yolda qurup qalır. Hayda! – dep buyurdu.
Baş nöker ölü tawuş bulan:
– Haydaymı, Qazaq yoq! – dedi.
Şo sözleni Aliskender hazirine añlamadı, añlağanda da qorqmağa bilmedi, birisi nökerlege:
– Atğa salma kömek etigiz. Qolaysız, tüşürgenge oşay, – dedi.
– Men bile turup bir yerge de tüşmedi. Allahaqçun maläyikler aldı. İnanmay busağız, Quran bulan ant etip bolaman. Şaytan aldı! Bilemen çi, maläyikler aldı! – dep, baş nöker yaman haleklenip yiberdi.
– Ne? – dep sesgenip getip, Aliskender atın onu üstüne haydadı, qamuçusu bulan qolu talğınça toqaladı.
Dört de gişi yerbawurlap izlep, Solaqnı ya ari, ya beri yağında Qazaqnı tapmağa bolmadı.
– Baliki, suwğa tüşgendir, cawap ber oğuraş! – dep, Aliskender qamuçusu bulan baş nökerni sıpatına qarap urdu.
– Tüşmedi, biyim! Ayta turaman çı, maläyikler aldı! Allahaqçun maläyikler aldı! – dedi baş nöker.
Özü aytağanğa ol haq yürekden inana edi. Özenden çığağanda çonq yer qarşı geldimi yada xırlı taşğa basıp, tizgini çögüldümü – neçik de atı eniş bolup getdi, baş nöker, özü de es etmey, bir mühletge… zalim az bir mühletge sol qolun ayırdı, salqın suw tiygende ayığıp turağan Qazaq şo waqtide birden başın çüyüp yibergenni, ayaqlar yağı awur tartıp, tüşüp getgenni batğannı ol, gertiley de, bilmey qaldı…