Qıllar yılay, qıllar uluy
Qayğığa qarqarası ezilgen Qazaq zindanda xıylı zaman yuxladı.
Zindan! Aytar çaqı yerde iş bar eken! Tun qarañı dep şulayğadır dağı aytağan. Munu yağında lap bulutlu güz geçeni qarañılığı da bir zat da tügül. Köp zaman bir yerge tiklenip tursañ, har zatnı periştesin bilme sama bolasan. Munda o da yoq, süyseñ ertenden axşamğa yerli bir zatğa tiklenip tur, heç şonu belgisin bilip bolmassan.
Erten de üyden aş xapmay çıqğan Qazaq axşamğa yaman aç boldu, tek şo gün çü neçik de, hatta artındağı gün de, onu artındağı gün de oğar aş-suw bereyik degen gişi bolmadı. Üçünçü gün axşam qarañı bolğanda busa zindandan çığardılar.
– Astaraq üyge bar, qulum, aç bolğansandır, suwsapğa yanğansandır, – dedi Baduw.
Bir keren Qazaq oçardan qaytıp üyge giriw-giriwündoq tör tamdağı tal qomuzun alıp, astaraq muñ tawuş bulan yırladı:
Tawlanı talğır ala tarlanı, Yallı bolur börüleni arslanı. Ol börüler altı bolur, beş bolur, Ol börüler bir-birine öç bolur, Olanı biri tutup, biri aşar, Buzulğur gede namart dünyada Dos qardaşı bulan birge kim yaşar?
Eşik artda ulanını yırlayğanına tıñlap, içine girgen Xanza:
– Balam Qazaq, ne bolğan sağa? – dep soradı.
– Bir zat da bolmağan, Abam, özüm yırlayman, – dedi Qazaq.
Aradan cumalar getdi, heç Qazaqnı qalağa çaqıra gelgen gişi bolmadı. Baliki, zindanğa tüşgeni sayalı çaqırmaydır, endi özünü paraxat qoyğandır dep süyünüp, ulannı yüregi açılıp qaldı.
Çaqıra turup busa bir de esde yoq waqtide geldiler. Qazaq awul mecitni aldında erten oçarda teri tartıp turağanda, Mañuş Ali gelip, bayağı özünü küyüne salıp, onu qalağa çaqırağannı bildirip getdi. Ulan yaman buzuldu.
– Ne boldu, Qazaq, ne bek buzulduñ? Başğa bilingen zat sama yoqmu? – dedi Atabay.
– Barmajaqman men şonda. Sattıxım alaşasın, getemen başımnı alıp, – dep, üyüne bağıp yürüdü Qazaq.
Artı bulan Atabay da getdi.
Mañuş Ali başlap Qazaqlağa girgen bolğan eken, ata-ana ulanın qalağa çaqırağannı bile edi.
Üyge giriwündoq Qazaq:
– Atayım, men dağı barmayman şo qalağa, – dedi.
– Soñ? – dep, Tatarxan başın göterip qaradı.
– Götermen başımnı alıp bir yaqlağa çığıp.
– MaşaLlah! MaşaLlah! Ey qatın, eşitemisen ayawlağan ulanıñ aytağannı? Başıma qolum yetgen dey! Özüm süygenni etemen dey! – dep qıçırdı Tatarxan.
Xanza, çabıp gelip:
– Ne bolğan? Erkek, sen adaşğanmısan? – dep qarsaladı.
– Tıñla ulanıña. Şawxal çaqıra yiberip gelgende, barmayman dey, başımnı alıp getemen dey!
– Qart bolğanda endi bizge kim qarar, ölsek, qaburğa kim salır? – dep, Xanza tüyünüp yiberdi.
– Toqta! – dep qatının da tındırıp, Tatarxan ulanına qattırıp şulay dedi: – Qara, Tatarxannı ulanı qaçıp getgen, qaçaq çıqğan dep xabar saldırmay, çaqırğan yerge bar. Bu dünyada Allahnı yazıwundan qaçıp qutulğan da yoqdur, qalıp tutulğan da yoqdur. Men de etmegenmen osal zatnı ömürümde, sen de etmessen!
Qazaq söylemey üyden çıqdı.
– Seni bulan men de gelemen, – dedi qabaq alda oğar Atabay. – Bolağan zat ekibizge de bolsun.
– Girme qoyarmı eken dağı? – dep, Qazaq ekyansıllı boldu.
– Qoymasa ne amal, sen çıqğınça qapu alda turarman, – dedi Atabay.
Atabaynı Baduw, gertiley de, girmege qoymadı, Qazaqnı busa ari tartıp, qulağına: «Seni, qulum, şawxal çaqırmay, Biyke çaqıra. Sol yaqdağı känzilerden minersen. Qayda giregenni qarawaş qızlar görsetir. Wöre, saq bol», – dedi.
Ekinçi qabatğa çıqğandoq, yappa-yaş qarawaş qız gelip, girme tüşegen eşikleni oram etip görsetdi. Şawxalnı qonaq üyüne yimik, munda da Qazaq iç-içinden gire getdi. Axırınçı eşikleni aldındağı qarawaş qız onu girme qoymay toqtatdı.
Şo qıznı ulan gözü tiygendoq tanıdı. Ol Qazaq özü qalağa başlap gelgende görgen qız edi. Tanış gözler, tanış qaşlar. Qız da tanıdı buğay: qaşları biline-bilinmeygen küyde göterildi. Soñ ol barıp biykesinden ixtiyar alıp geldi de, Qazaqğa içine gir dep oram etdi.
Ulan uyala-tartına turup girdi. Şawxalnıki yimik ullu otaw üy. Ya dört de tamını, ya tübünü hinkal çaqı sama açılğan yeri yoq: yalan ariw oyuwlu xali-xalça. Biyke özü deseñ şawxalnı yimik qat-qat yayılğan xalileni üstünde törde olturmağan, tereze tüpde biyik arqa şanjalda olturğan. Üstünde yaşıl maxmar qabalayı, başında aq tastarı. Qırq-qırq beş yaşındağı süykümlü qatın. Qırıyında alaşa arqa şanjallarda olturup dağı da üç-dört qatın bar. Qalğanları qarawaşlar. Olturma amalı barmı, ereturğanlar, ari-beri aylanıp, onu-munu etip turalar.
Qazaq üyge girgende, biyke, şanjalında süysünmey turup burulup:
– Atıñ kimdir? – dep soradı.
– Awruwuñnu alayım, biykem, meni atım Qazaq, – dedi ulan.
– Hı, neçik busa da at bolamı? – dep, biyke tamaşa boldu.
Qazaq bir zat da aytmay qoydu.
– Men seni neger çaqırğannı bilemisen? – dep soradı biyke.
– Awruwuñnu alayım, biykem, aytsañ bilermen, – dedi Qazaq.
– Sen sarınğa bek usta dep xabar bar. Bizge de ayt, biz de eşiteyik.
– Başüste, biykem, aytayım, tek qolumda qomuzum yoq.
– Qomuzdan iş buzulmas, – dep, biyke qarawaş qızlanı birine oram etdi, ol da bir mühletge çabıp barıp qomuz alıp geldi.
Qazaq qomuznu alıp küyley turup:
– Awruwuñnu alayım, biykem, bir tilewüm bar. Aytma yaraymı? – dep soradı.
– Qomuz soqma da başlağınça ne tilew bola? Ayt, tıñlayman.
– Şunda meni bulan gelgen qurdaşım bar Atabay degen. Qapuçu onu girme qoymadı. Qırda qaldı. Yaray busa, oğar şunda gelme ixtiyar ber. Ekibiz de canqurdaşlarbız, har zaman birçe bolabız.
Biyke irjayğanday boldu, yüzü biraz açıldı. Bir qarawaş qızğa oram bulan «gelme qoysun» – degen zatnı añlatdı.
Etgen rahmusu sayalı biykege razi bolğan Qazaq, çertip qomuzuna da, basıp sarın aytıp yiberdi:
Qolyawluğum bar edi, Qolnu kirin ala edi, Sınıqğan yaş yürekler Onu bulan yal edi. Qolyawluğum quş yimik, Çıtı çirik – boş yimik, Söngürnü sıyı batğan, Suwğa süydüm taş yimik. Suwğa süydüm taş ne etmey? Ay aylanıp, yıl getmey Tozulğan tümen yawluq Türlengir cuması ötmey…
Şo waqtide Atabay, tamaşa bolup eki yağına qaray turup, bayağı iç-içindegi üylege gire edi. Axırınçı üyge yetişgende ol, eşik aldağı ariw qıznı görüp, ajayıp bolup qaldı, «Heç bolsa, Qazaq aytağan qız şu bolmağa gerek. Göremisen, kiş qara qaşları, goganlarday gözleri», – dep oylaşıp, astaraq:
– Atıñ kimdir, ariw qız? – dep sorap irjaydı.
– Salimat, – dep ernilerin haran-haran terbetip, qız içine girip getdi.
Atabay ereturğan yerinde artından telmirip qaldı. Qız şossahat ixtiyar alıp gelip, buğar içine gir dep oram etdi, tek onu betine qarap irjayıp turağan ulan ol ne deygenni añlamadı. Şo zamanda Salimat eşikni qırıyın astaraq açdı. Posağağa abatlana turup:
– Meni atım Atabay, – dedi ulan.
Atabay gelgende, Qazaq qızğın yırlap tura edi. Biyke şanjalını qoltuğuna tirsegin salıp, qoluna da başın tayap tıñlay edi.
Qazaqnı sarınları da gişi tıñlamas yimik tügül çü dağı:
Gümüş yimik qollarıñ, Altınday ayaqlarıñ, Eñleriñ alma yimik, Qardan da aq yayaqlarıñ. Yayaqlarıñ qar yimik, Eñleriñ alma yimik, Awzuñdan çıqğan sözüñ Tatıwlu dolma yimik. Dolma eter yapıraqdan, Can sıylı opuraqdan, Cannı senden ariwü Yaralmas topuraqdan…
Getip barağanda oram bulan eşik aldağı qarawaşnı görsetip:
– Muna bayağı men aytağan qız, – dedi Qazaq.
– A…a…a…, Salimatnı aytamısan? – dep irjaydı Atabay.
– Atın da qaydan bilesen? – dep, Qazaq tamaşa bolup qaldı.
– Tanış bolğanğa bilemen. Ya Allah, meni munda alıp gelgen sağa Allah razi bolsun, – dedi Atabay.