Şawlasız Şawa
Geçe ortadan biraz ötgende şawxalnı on eki nökeri gelip Qazaqnı üylerin qurşap toqtadı. Gelme degende de geldimi: tüplerinde ayğırlar, inbaşlarında tübekler, qollarında qamuçular – lap yaw qaytarma çıqğan batırlar tügülmü! Olar şonça-şolay oñarılıp kisesinde biçaq da saqlamayğan bir talaysıznı tutmağa gelgen.
Baş nöker buyruq etip, birisi barıp eşikleni qaqdı, içinden cawap bolmağanda, «Wa Qazaq, sağa bir qulluğum bar, qırğa çıq hali!» – dep qıçırdı, şo zamanda da birew de seslenmegende, yaman günü bulan eşikleni tüymege başladı.
– Açmay tügülmü? Hay gawur qoyan yürek, qorqmay busa açar edi! – dep, baş nöker artında eki yoldaşı da bulan yetişip geldi.
Terezelege qulaq qaplap tıñlağan soñ baş nöker, qamuçusunu sabı bulan eşikleni qağıp:
– Özüñ qolğa gelseñ, başıña xayır. Bizden sen neçik de qutulmajaqsan. Murza çaqı Murzanı da tutğanbız tawuq uyağa girgen tülkünü yimik, seni de tutarbız! – dep qıçırdı.
Şo zamanda da cawap bolmağanda eşikleni buzup girme buyruq berildi. Taxnı üstünde Qazaqnı yaydaq yatıwu da, otbaş alda giççi quçaq çaqı qarğanaq da bolsa tügül, üy bop-boş edi. Baş nöker oram etip, birisi hatta taxnı tübüne de qaradı. Ya qalqısı yartı oyulğan ekinçi üyde, ya üstü bütünley tüşgen aranda birew de tabulmadı.
«Ya özün, ya başın alıp gel», – dep berilgen şawxalnı buyruğun yaşawğa çığarıp bolmayğanına bek qabunup turağan baş nöker, yer-yerinden ot salıp, üyleni yallatmağa toqtaşdı. Bu sığanaqlı geçe ot salmaq da ullu inciwlü iş eken, üyler yaxşı alıp yallama başlağınça, on eki de gişige çabıp aylanıp turmağa tüşdü.
Ot qızğın yallap turağanda baş nöker üynü terezesinden taba birden atışıp yiberdi.
– Ne boldu? – dep cıyıldı nökerler.
– Ne bolağandır, üynü qapportasında birewnü süldürü görüngen edi, urup sayraltdım. Amal yoq şo köpeöğulu kürde yaşınıp bolmasa. Göremisiz, hali qaçma qaray edi, – dedi baş nöker.
Ol aytğanğa inanmasa da, yoldaşları qarşı çıqmay qoydular. Şo tüpsüz yalğan şawxalğa da aytıldı, baş nöker de «qorqunçlu duşmannı» urup öltürgen «qoççaq» bolup toqtadı.
Qazaq üylerine salınğan otda güyüp ölgen degen xabar birazdan aylana yurtlağa da yayıldı. İşni haqıqatın bilegen Akay da, Qazaqnı nasibin oylaşıp, indemey qısılıp qaldı.
Bu xabarnı eşitmegen-bilmeygen Qazaq busa şo günlerde Terik yağadağı Şawa degen otarda işlep tura edi.
Akaynı nasihatına tıñlap, Qazaq bolğan çaqı arek çığıp toqtadı, xalqından ayrılıboq da qalırman dep qorqmay busa, dağı da ari barma da qabul edi.
Şawa Terikni beri yağında, ari yağında busa qazaq yurtlar. Aşama aşğa da, yılğa bir tanağa da Qazaq Alimsoltan degen baynı qotanına tuwarçı bolup tüşdü.
Alimsoltan neçese çaqırımlağa yerli Terik boynu yelegen. Eki qoşu, yüzler bulan qara tuwarı. Qoyçuların aytmay, qara tuwarğa qarayğan qazaqları yetti bar. Şolanı biri de Qazaq. Onu bu işini Temirxanşuradağı işinden bir de başğalığı yoq dep aytma yaray: onda atlağa qaray edi busa, munda sıyırlağa, ögüzlege qaray. İşi qıyın tügül: zamanında haywanlağa yem de berip, suwğa da eltip, tüplerin de tazalasa, bolup qala. Tüzü, geçeler gezik bulan aranlağa qarawul etmege de çi tüşe. O da heç. Qazaq qıyından qorqmay, işlep, qol qıyının aşamaqnı ol dünyada iñ ullu nasipge hisap ete.
Yetti de qazaq bir üyde tura. Arasında Qazaqdan eslisi yoq. Şo sayalı olanı bir-bir laqırları Qazaqnı yüregine siñmey qala, tek xatirin qaldırmas uçun zamanda bir busa da bu da söz qoşa. Altı da ulan bek tiziw yoldaşlar, tek Qazaqnı yettinçi can ayırmas yoldaşı da bar. O da – tasma qıllı tal qomuzu.
Uzaq qış geçeler Qazaq qomuzun asta soğup yırlay. Tıñlağan yoldaşlarını bir, kepi gelip, awzularından suw aqsa, bir, göñü buzulup, başların oydan tolturta. Qazaq ne etsin, daim şat yırlamağa ol, başğa, süymesmi edi! Tek şo şatlıqnı qaydan tapsın!
Xınjal taqdım qılawlu, Qamuçum quş yalawlu, Qaçan tarqalır eken Kökürekler talawlu?
Talawlu kökürekler, Dertden tolğan yürekler. Burunğu sonar da yoq, Etsek de ne gerekler.
Ne gerekler etsek de, Aldınğıday göz de yoq, Çarxıma siñer yimik, Canğa yılı söz de yoq…
Cahilleni laqırı el namusdan, igitlikden, süyüwden. Tek neden çıqsa da, laqırnı barıp urunağan yeri igitlik, qoççaqlıq. Yarlı ulanlanı el namusnu añlayğanına qarap, Qazaq haq yürekden quwana.
Qazaqnı yoldaşları türlü-türlü xasiyatlı adamlar. Masala, Samat degen cap-cahili, söz neni haqından bara busa da, teberip süyüwge çığarıp qoya. Onu ol onça da usta ete çi, bir zamanda da birew de es etmey qala. Onu özünü laqırı çı qup-quru süyüwden. Soñ da süyüwge ol öztöreçe baha bere, onu özü süygen yanğa aylandıra. Qazaq da eşitgen Murzanı xabarın sama ol bir geçe tamaşa alışdırıp aytdı.
Talada ullu ot da yaqdırıp, xan eki süygenni yallatma turağanda Murza oğar: «Meni süyseñ gesek-geseklep çişlik etip aşat nökerleriñe, amma Patimatnı qoy. Onu bir gunahı da yoq», – dep tilegen dey. Xan razi bolmağan. Şo zamanda Murza: «Ölümnü aldında axırınçı namazımnı qılmağa süyemen. Butum-qolumnu çeçdir», – dep tilegen. Xan süymey turup razi bolğan. Buğawları tayğandoq, Murza xannı birden göterip alıp artındağı otğa taşlağan. Eliwaş, güçü yetmey, xan otnu yağasına tüşüp qalğan, nökerleri gelip alır dep de qaramay, aqıra turup qaçğan dey.
Samat yaxsaylı. Yurtda anası da, eki giççi qızardaşı da qalğan. Canı-muradı, yıl qazaq turup, eki tana da alıp üyüne qaytmaq, bir yıl onda da işlep – qatın almaq. Alimsoltannı aldında işleygeni onu bu ekinçi yıl.
Şo yıl qış zalim qattı boldu, üç-dört aynı günü bulan adam genenip ya köknü, ya yerni betin görmedi. Şo sayalı yazbaşnı yarıq, yılı günlerin qazaqlar bek quwanıp qarşıladılar. Endi olar gerti tuwarçılar bolup da toqtadı: haywanlanı awlaqğa aşatma yürüygen boldu. Canlanğan tabiatdan, taşığan Terikden, türlü-türlü quşlanı çarnawundan quwansa da, Qazaqnı muñ yüregi açılmadı: hali ata yurtunda busa, dağı amal etip bolmasa, bel bulan qazıp busa da habijay çaçar edi. Yurtu yuwuqda busa, yoldaşları bulan söyleşip, xojayınına da bildirmey barıp gelmege bolajaq edi. Tügül çü dağı, ari de-beri de yayaw ayaqdan segiz geçe-segiz gün yürümege yol bar.
Oh, şo lezzetli yaz neçe de qısğa da göründü, genenip-quwanıp bitginçe getip qaldı. Yaman yawunlu, bulutlu güz geldi.
Bir şolay bulutlu günnü Qazaq ölgünçe unutmasday boldu. Qara qalın bulut yerge de, kökge de tiyip toqtağan. Qısğası, yigirma-otuz abat arekdegi zatnı görmege bolmaysan. Qazaq ögüz geziw bulan Terik yağada habijay tarlawlarda.
Bir balah gelegenni yüregi de bilip bolğan eken, Qazaq şo gün mühlet tabıp olturmadı, yal almadı, geziwnü dört de yağından aylanıp turdu. Hatta bir keren ögüzleni sanama da qarap, bajarıp bolmay, qoyup qoydu.
Axşam qotanğa qaytğanda, sanap qarasa, bir ögüz kem. İnanmay, Qazaq birdağı sanadı: gertiley de, bir ögüz yetişmey. Qarap, Qazaq qaysı ögüz tas bolğannı da bildi: eki quba ögüznü biri yoq. Yıraq getmege küy yoq. Terek-tegenek arada özü adaşıp turadır dep, Qazaq üyge de girmey, ögüznü izleme getdi. Şonu bilip, artı bulan Samat da çapdı.
Eki de gişi, on beş-yigirma abat aralıq tutup, Terikni boyu bulan ari de-beri de aylana turup, eki butunu etin aşadı. Axırı da geçe ortadan da ötgende yerge yarıq tüşgendoq dağı da izleme çığajaq bolup qaytdı.
Qaytsa da, Qazaq gözün yummay erten etdi. Ohüz tas bolma bajarılır degen şartlanı ol oylaşmağanı da qalmadı. Börü talama küy yoq: ögüz qaçmasmı edi, qaçırmasmı edi, geziw ürkmesmi edi? Uruçu haydap getgendir deme de bilinmey, bir awaz bolmay qalırmı edi? Geziwden ayrılıp, bir yerde toyup yatıp qalmasa heç amal yoq.
Qazaq tañda turup çıqdı. Adaşğan, artda qalğan haywanlanı turağan yerine özler qaytıp qalağan xasiyatı barnı bilegenge ol başlap aranlanı tergedi. Ögüz qaytmağan. Soñ tünegün özü geziwnü aşatğan tarlawlağa bardı, onda da tapmağanda Terikni boyundağı gesek ağaçlıqlağa-çırxılıqlağa qaray turup getdi.
Qotanlağa-otarlağa gire turup, Qazaq Xamamatyurtğa yerli barıp, ögüznü tapmay qaytdı.
Artındağı gün Terik boy bulan birisi yanğa bağıp getip, Tamazatöbege yerli aylanıp geldi. Otğa tüşsün-suwdan aqsın, ögüz yoq boldu.
Aradan eki gün getip, Qazaqnı Alimsoltan çaqırdı. Onu üyleri qotandan bir çaqırımğa yuwuq arekde edi. Barmasa ne amalı bar, getdi. Göterinki bir qabat üyler. Uzun-uzun. On-on beş üy çü bardır. Terikge xır berip etilgen. Aldı abzar, artı ullu baw. Bara-bara baw ağaçlıqğa qoşulup da qala. Qabaq alda, tam tüpde, eki qulaç arqalıq. Şonda but üstüne but salıp olturğan Alimsoltannı Qazaq arekdenoq es etdi. Alimsoltan – aq saqallı, yetmiş yıllar bolağan qart. Üstünde qara tışlaw tonu, ayağında işim masilerini üstünden çarıqları.
Qazaq salam berip üstüne bardı. Alimsoltan göterilip qarap cawap bergen soñ:
– Tabuldumu? – dep soradı.
– Halige tabulmağan, dağı da izlep qarajaqman, – dedi Qazaq.
– Tas bolğan haywanğa üç günden soñ umut etmege tüşmey. İş Allahda, tabulup yiberme de yaray, – dep, Alimsoltan, tamakü torbasın da, ariw gesilip oñarılğan habijay yapraqların da çığarıp, papiros çırmama başladı.
– İnan, şu işde meni günahım yoq. Şo gün men geziwnü quyruğun tutup turdum, bir mühletge sama tayışmadım, ya olturmadım.
– İnanaman, inanaman. Sen açıqdan-açıq öz başıña zaral etmeygenni bilemen.
Ögüz sayalı özün işden quwalaydır dep turağan Qazaq:
– Hali men ne etme gerekmen? – dep soradı.
– «Ne etme gerekmen?» – degen nedir? Hali bolğunça ne ete ediñ. Endiden soñ da şonu et, – dedi Alimsoltan.
Laqır şulay bitgenge Qazaq bek süyündü, Alimsoltannı haqında da: «Bay busa da, taza qılıqlı gişige oşay», – dep oylaşdı. Ögüznü qayğısı da, awarası da şolay bitip qalmadı. Ornuna Samatnı qoyup, Qazaq hatta Terikni ari yağındağı qazaq yurtlağa barıp aylanıp geldi, ötegen-barağan yolawçunu sama ol ögüznü soramağanı qalmadı. Ne de etsin, heç bir zat bilip çi bolmadı. Quba ögüz araqğa atılğan inedey yoq boldu.
Uzaq qalmay ullu qarlar yawdu, geziwler qırğa çıqmayğan boldu, qazaqlanı da bayağı yalqıwlu qış yaşawu başlandı.
Samatnı laqırı endi qup-quru getiwden, boljalı bitme yuwuqlaşğan sayın da yaman qarsalayğan bolup bara. Bulay alğanda sözge tutuq ulan yazbaşnı, oñaça ögüz sabannı, Yaxsaynı xabarı çıqsa, çarnayğan qarlığaç bolup qala. Özünü awzundan çı nege aqmasın, tıñlayğanlanı awzularından da suw ağa.
Yuxusuz uzaq qış geçeler Samatnı xabarlarına tıñlay turup, Qazaq özü bir de bolmağan Yaxsaynı da, onu taza yürekli, işge de, sözge de yügür xalqın da bir tamaşa süyüp qalğan. Üstewüne, Samat da özünü bulan Yaxsayğa gelmese qoymayman dep tutğan.
– Gelme çi geleyim, girme üyüm yoq, qajar da aytğanlay, cebimde pulum yoq, ne yaşaw bolur meniki? – dedi Qazaq bir keren.
– Olay degen nedir! Bizin üç üyübüz bar, biri – seniki. Bu bir. Aqça tügülmü aldıñdağı tanañ. Bu eki. Seni çi qoluñdan altın tögüle. Qomuzlar etip satıp da yaşawluq etip bolajaqsan. Yerturman işlep bilemen deysen. O tügülmü sağa aqça. Bu üç. Yoq, yoq! Meni bulan sen de gelesen! – dep tutdu Samat.
Çille çığıp, artındağı gün Samat Alimsoltannı yağına terbendi. Qaytmay uzaq qaldı, ne bolur eken dep telmirip Qazaq da qaldı. Samat qazaq turağanlı eki yıl bola, ol aldına eki tana da salıp qaytmağa gerek. İçi buşup, Qazaq üç-dört keren qırğa çığıp da qaradı.
Bir zamanlardan Samat irjaya turup gele.
– Nege geç qaldıñ? Ne boldu? – dep soradı Qazaq.
– Kostekden gelgen qonaqları bar edi. Üstüne girip bolmaylı turdum. Berdi eki tana. Tañala alaman, bir de qaramay getme de getemen, – dedi Samat.
Soñ onu beti alışınıp getgenni görüp, Qazaq:
– Dağı bolğan zat? – dep soradı.
– Başğa bolğan zat çı yoq. Men munda işleygenli eki yıl da üç ay. Şo artıq aylarıma bir-eki şayı busa da aqça yada çaçma urluq berir dep tura edim, bermedi, – dedi Samat.
– Esine nege salmadıñ dağı?
– Salğandan ne payda? Yuwuq da etmey qoydu.
– Aytğanı?
– Aytğanı şu boldu: «Sen mağa üç ay artıq işlegen busañ, men de üç aynı günü bulan sağa aş da, tanalarıña yem de berip turğanman», – dedi. Men de söylep bolmay qaytdım. Üçgine-üç ay tügülmü! Yermese, başından sadağa bolsun! Geçe yatğanda da tanalanı laqırı uzatıldı, Alimsoltandan başlanıp, Yaxsayğa çıqdı. Ekisini de yatıwları yanaşa ekeni sama yaxşı: özgelege yuxlama purşaw etmey edi.
Şo geçe eki de gişini arasında bolğan laqırnı yazma qıyın, tek şonu taʼsirli ötgenin añlatağan bir zatnı çı esgermey qoymağa yaramas: ertenoq Qazaq Alimsoltannı yağına getdi. Tünegüngü qonaqları hali de tabulup, Qazaqğa da, Samatğa yimik, bir oñay bolğunça qarap turmağa tüşdü.
Qazaq üstüne girgende Alimsoltan tamaşa bolup, göterilip qaradı.
– Getme süyemen. Samat bulan Yaxsayğa barmağa toqtaşğanman. Bir amal bolur buğay, açdan ölmesbiz, – dedi Qazaq.
– Menden bitegen qulluğuñ nedir dağı? – dep soradı Alimsoltan.
– Qulluğum şu: tanamnı berseñ, geter edim. Yıldan artıq aylarıma başğa haq da tilemeymen. Şo qıyınım sağa halal bolsun, – dedi Qazaq
– Bah! – dep tamaşa boldu Alimsoltan.
– Nesi bahdır onu. Men aytğan başğa ters zat bolmadı çı, – dep Qazaq da tamaşa boldu.
– Ya ters zat bolmaymı, esde yoqdan gelip, aldıñdağı qazağıñ tana ber dese.
– Esde yoqdan nege bola, men sağa işleygenli yıl üç ay bite tura. Men özümnü tiyişli haqımnı tileymen. Dağı başğa aytağanım yoq çu.
– Sen quba ögüznü tas etgenli neçaqı bola, hı, ayt hali, – dep tiklendi Alimsoltan.
Bir zatlağa şeklenip, Qazaq:
– Sen ne aytmağa süyesen? – dep soradı.
– Men aytma süyegen zat şu: sağa tana çı qaydan bereyim, sen mağa dağı da borçlu qalasan, birdağı yıl işlemeseñ, şo borçuñnu tölep de bolmaysan! Añladıñmı? Birdağı da aytayım: sen mağa birdağı yıl hawayın işleme borçlusan! Happa da-hawayın! – dep aqırdı Alimsoltan.
Qazaqnı gözleri qarañı bolup getdi. Şo mühletde oğar Sibirdegi Worotnikni tawuşu eşitildi. Tez esin cıyıp qarasa, Alimsoltan dağı da bir zatlar aytıp aqıra. Oğar qulaq asmay, Qazaq qaytma dep buruldu. Alimsoltan artından:
– Eşitemisen? Yüz ayağıñ bar busa, birin de alma, ögüznü tölemey turup! Meni bir sözüm eki bolmay! – dep qıçırdı.
– Men şu barıwumda Yaxsayğa çığıp getejekmen. Bolağan gişi meni aldıma çıqsın. Ulanlarıña da ayt, dağı da yuwuq-aregiñe de ayt, qaldırıp bolağan gişi qaldırsın meni, – dedi Qazaq.
– Şorpa içgen ayağıña qaqırıp getmege süyemisen, it bolmasa it! – dep aqırdı Alimsoltan.
– Üç yılnı günü bulan Sibirde men ne xalqnı da gördüm, orusnu, busurmannı, cuhutnu da gördüm. Yaxşıları da yoluqdu, yamanları da. Yaman busa da, şolar adamlar edi, ilbisler tügül edi, – dep, Qazaq yürüp yiberdi.
Artından Alimsoltan dağı da köp zat aytıp qıçırdı, tek Qazaqnı ondan qulağı bolmadı. Onu oyu başğa zatda edi: Endi ne etsin, neçik yaşasın?
Qotanğa yetişe turup Qazaq Samatğa urunup qaldı: talçığıp, yol qaray eken.
– Ne uzaq qaldıñ? Gelesen çi? – dep soradı Samat.
– Gelemen, Samat, gelemen, – dedi Qazaq.
Samat aldına tüşüp, tanalar saqlanağan aranlağa bağıp yürüdü, Qazaqnı burulmay barağanın görüp:
– Tanalar qayda ekenni unutğanmısan? Munda gel, – dedi.
– Meni tanam onda tügül, Samat, hali de tuwmağan, – dep Qazaq paşman irjaydı.
Samat adap toqtadı, birazdan:
– Ya ne deysen sen? Adamlar yimik ayt, yoramış bulan aytma. Yaxşı eşitmedim, – dedi.
– Meni tanamnı Alimsoltan tas bolğan ögüz sayalı tutdu. Endi men, qaysılay getsem de, yep-yeñilmen, qurdaş Samat, – dep, Qazaq teren küstündü.
– Sınap qarayğan zamanıñmı? – dep külemsiredi Samat.
– Gerti aytaman, Samat, meni yüregim hali masxara eter yimik tügül.
Dağı söylemey, Samat aldındağı aranlağa da, olanı ari yağındağı biçen araqlağa da tergewlü qarap çıqdı.
– Ne izleysen, Samat, neger qaraysan? – dedi Qazaq.
– Oh, ne ariw yallajaq dağı, çağıp quwnu suğup qoysa, – dep capaplandı Samat.
– Endi şo yetişmey edi mağa. Üç yıl ömürümnü zaya etip, haran balahğa qaytıp turaman Sibirden.
– Yoq, hali dep aytmayman. Bir oñay gelgende deymen. Oñay gelmey amal yoq.
Şo gün qurdaşlar aldına eki tananı da salıp yol çıqdı.