Xıyallar xaraba, umutlar puç
Qursağı awur bolğan sayın Salimatnı qayğısı-oyu da arta bara. Zindanda turağanlı neçaqı bolağannı bilmey, tek qursağına tiyip qarap, qarañılıqda yetti-segiz aylar getgendir dep oylaşa. Qırdağı yaşaw, Awuxda Atabay bulan turğanı hali oğar bir zamanlarda bolğan zat yimik yıraq-yıraq görüne, qaytıp şo yaşawu gelir dep de barğan sayın inanmayğan bolup bara. Özüne Salimat şonça qulluq etgen biyke bir çaqırıp söyleme, bir göñün alma bolmaymı?
Ayroqda erine qıynala. Bir taqsırı da yoq özüne şu zulmunu görsetip turağan, oğar çı ne de etgendir dep talçığa. Baliki, öltürgendir dep de esine gelip gete. Öltürse, bildirer edi xari, bildirmey yaramas, şo gunahnı gişi boynuna almas dep oylaşıp, sabur bolup da qala. Tek o saburluq da sahatlağa tügül, minutlağa, nege tügül yaşı qursaqda tınıp turmay, talaşa, tebe – qatınnı qorquwu da, qayğısı da yañıra.
Yaşı deseñ barğan sayın bek talaşağan bola. «Neçe de çarçımlı ulan bolajaqsan…» – dep oylaşğanda, qarañılıqda bilinmese de, ananı beti açılıp-çeçilip gete.
Bugün beregen şo gesek aşın da, käjin suwun da posağağa salıp, eşikni qarawaş qatın da yapdı buğay, Salimatnı yaşı birden talaşıp yiberdi, qursağında bir zat üzülgendey boldu, xınjal bulan birew içeklerin tuwrağanda yimik qarnı yaman açıtıp, güydürüp awruma başladı. Geter dep, tişlerin aşap, çıdap turdu. Getmey. Barğan sayın güçlene, yüregine çaba. Artda aqırma başladı, amal izlep, eşikni, topraq tamlanı toqaladı, qabunup, bir neçe keren başın yerge urdu…
Eşitejek de yoq, nagäh eşitse de, gelejek de yoq.
Şulaylıqda geçe-gün getdi. Axırınçı yol, eşitgenni içi-bawru aylanır yimik yaman aqırıp, pusup qaldı, yaşını yılaw awazın da ol esin tas ete turup haran-haran eşitdi.
Artındağı gün erten qarawaş qatın tünegün özü posağağa salıp getgen aşnı da, suwnu da tiyilmey tapdı, tek quwun salmadı, nege tügül zindannı içinden birewnü terbenegen awazı geldi: alaysa Salimat saw eken, bir zat da bolmağan eken dep qoydu. Ekinçi gün de aş da, suw da yerinde tabulğanda, barıp baş nökerge bildirdi.
– Qançıqlar – qattı xalq. Ne bolsun oğar, bardır yerinde! – dep aqırsa da, baş nöker, qarawaş qatın da bulan barıp, zindannı eşigin açdı: posağağa baş etip çaçları yulqunğan ana, butarasında da qanğa batğan ulan yaş – ekisi de ölüp tabuldu.
Geçeletip alıp barıp, ana-balanı Ağaçawulnu ziyretlerine gömdyurtdü.
⁂
Tatarxannı ulanı Qazaq Sibir çaqı Sibirden şawxal Abumuslimge yır bulan kağız yazıp gelgen degen xabar yayılma başlap, uzaq qalmay qalağa da yetişdi. Yurtnu mollası Mançar Haci bolsa tügül, bu xabarnı da kim yayajaq: Qazaqdan gelgen kağızlanı oxuyğan birgine-bir ol. Har kağıznı qoluna tüşgeni bulan Tatarxan oğar alıp çaba, hawayın da qoymay, hay osun-busun etip, haqın qaytara, getgen güzde çi habijayın taşıp da, arçıp da berdi.
Tatarxannı kağız bek süyündürdü, Mançar Haci busa başğa zatdan süyündü: «Qazaqnı kağızın qalağa bildireyim. Şawxalım meni qıyınımnı boş qoymas. Onu maylı qolun bir men de yalap qarayım…» – dep oylaşıp, Tatarxan getgendoq, Qumuqğa çapdı.
Abumuslimni Ali-tala ağaçlıqda tüzewlü haw etip gelip turağan xoş waqtisi qarşı boldu, Mançar Hacini şossahat qabul etip, ayt muradıñnı dep, başın da bir yanğa bağıp sallandırıp toqtadı.
– Awruwuñnu alayım, biyim, Muslimawullu Tatarxannı piçi sibirden edepsiz zatlanı yazıp yiberip gelgen. İmansız gawurlar bulan turup, özü de munafıq bolup qalğan…
Molla dağı da uzatma süyse de, Abumuslim onu sözün böldü:
– Qayda kağız? – dep, qolun uzatdı.
– Awruwuñnu alayım, biyim, men kağıznı alıp gelmegenmen. Kağız ulannı atasında, Tatarxanda. Amma men özüm oxudum. Sibirden gelegen barı da kağızlanı Tatarxanğa men oxup beremen.
Biraz zaman ekisi de söylemey toqtadı. Bir zat esine tüşüp, Mançar Haci bek qorqup getdi, beti ağardı, «Yaman xabar alıp gelgenleni şawxal bir cazasız qoymayğannı bilmesge yaşmı edim? Başımnı balahğa nege suqdum?» – dep oylaşdı. Şawxal kisesine xarmanğanda çı, öltürüboq da qoydumu dep, boşap qaldı. Abumuslim busa qıntüp kisesinden qapğaçlı ullu altın sahatın çığarıp geldi de, açıp qarap:
– Hali quşluq. Zawwal tüşde şo kağız meni qolumda bolsun! – dedi. – Molla üyden çığıp barağanda artından: – Bugünden soñ şo Qazaqdan gelgen barı da kağızlar mağa oxulsun! – dep qıçırdı.
Tüşge Muslimawulğa barıp gelip çi bolajaq, tek o kağıznı Tatarxandan neçik alsın, ne bahana tapsın. Yol boyu Mançar Haci şonu oylaşa getdi. Qazaq bir-bir harplanı başğaçalay etgen, qarama süyemen dep alajaq boldu.
Alma da aldı.
Mançar Haci qalağa terlep-talıp, tüş bolğunça da qalmay yetişdi: şawxalnı qorquwu bulan yortup barıp, yorğalap qaytdı. Üyge giriwündoq:
– Awruwuñnu alayım, biyim, muna alıp geldim, – dep, sarğayğan dörtgül kağız gesekni şawxalğa uzatdı.
– Oxu, – dep buyurup, Abumuslim qaşların tüyüp toqtadı.
– Awruwuñnu alayım, biyim, bussahat, – dep molla oxudu:
Asxar taw, senden biyik taw bolmas, Ana Dol, senden ullu suw bolmas, Arğumaq, senden ariw at bolmas, Atolu, senden yaxşı zat bolmas.
Asxar tawnu biyikligi ne bolsun, Başından palpan çırlap ötgen soñ, Ana Dolnu ulluluğu ne bolsun, İçinde şawşaq buzlar qatğan soñ, Arğumaqnı ariwlügü ne bolsun, Alaşağa yolun berip yortğan soñ, Atolunu yaxşılığı ne bolsun, İçgilerde bal ayağın qolğa alıp, Ayrı tizden yügünüp, Teñsizine: «Sen sawluq!» – dep aytğan soñ
Mançar Haci kağıznı oxuy barğan sayın şawxalnı beti qızara getdi. Oxup bitme qoyup, kağıznı xarmanıp yulqup aldı, mollağa da qolu bulan «get» – dep oram etip, özü oxuma başladı.
«Munu haqın senden qoluma tüşgende alırman!..» – dep Qazaqğa da qara qorquwlar berip, şawxal, kağıznı yırtıp gesek-gesek etip, art terezeden taşlay, soñ, şolay da qanıp bolmay, bir nökerin çaqırıp: «Şonda kağız gesekler taşladım. Uçğun çaqısın da qoymay cıyıp alıp yallat!» – dep, yartüpnü görsete.
Mançar Haci üyüne qaytğandoq Qazaqnı yırın esinde qalğan küyde yazıp, kağıznı da tawşaltıp salıp qoydu: Tatarxan axtarıp yiberse, qaytarma tarıq bolajaq. Ulanı qaytğınça saqlama süye eken, Tatarxan, gertiley de, gelip şo kağıznı alıp getdi.
Şo günden soñ Mançar Haci Qazaqdan gelgen-gelgen kağıznı göçürüp alağan boldu. Tek Qazaq neçe de az yaza, yazğanı da yolda aylar qalıp yetişe. Yetişe degen de, başğa, kağıznı geltirip beregen gişi de yoq, hay ayda bir, eki ayda bir Şurağa barğanda Tatarxan poçtmeysterni yağına gire, bir yüregi sınığıp qaytsa, bir süyünüp qayta.
Gezikli kağız Qazaqdan eki aydan da artıq getgende geldi. Mançar Haci Tatarxanğa oxuğan soñ, bir de qaramay göçürüp, Şawxalğa alıp çapdı.
Bu gezik kağıznı şawxal özü oxudu:
Batırıma, can Akayım – giyewge Amanatdır olja bulan Atayım. Bu gawurnu Sibir deygen yerinde Üç yıllağa men oljasız yatayım. Üç yıldan soñ qaytsam – qaytıp gelirmen, Gelmesem – tap alaşasın satayım!
Şu yerde şawxal toqtadı, artdağı satırnı birdağı keren oxudu, soñ yötkürüp, «Alaysa xıtır tonnu onça pisirewü yoq eken! Qaytmasa da qayırmay eken», – dep öz-özüne xonturlanıp, oxuwun uzatdı:
Üç yıllağa meni oljam tul bolsun, Üç yıldan soñ özünü men tapmasam, Uçuzlağa barır-barmas yol bolsun. Üç yıldan soñ otuz günge çıdasa, Amanatğa art boljalım şol bolsun…
Şawxal kağıznı oxuyğan çaqı zaman Mançar Haci ereturğan yerinde onu betine telmirip, buzulağanından-qızarağanından qorqup turdu. Oxup bitgende Abumuslim de, mollanı betine tiklenip:
– Munu qatını neçik zatdır? Sen tanıymısan? – dep, kağızğa qaqdı.
Qazaqnı qatının haqında aytılağannı añlağan Mançar Haci:
– Awruwuñnu alayım, biyim, xi…xi…xi… – dep, astaraq, yalınçlı küledi.
– Şonu aytmayman. Ol bolmasa da, qatın-qız qurup qalmağan. Aytğannı eter yimik zatmı, şonu sorayman! – dep açuwlandı şawxal.
– Awruwuñnu alayım, biyim, buyruq etse, ne amalı bolajaq. Eşşek yimik eter.
– Buyruqdan iş buzulmas. Amma meni onu bulan aralığım yoq. Men sağa buyuraman: ol eri Sibirden qaytğınça qaramayğan küy etme gerek.
– Awruwuñnu alayım, biyim, neçik aytıldı? Yaxşı añlap bitmey turaman.
– Añlamay nesi bar munu? Tutup birewge erge berip qoyma gerek. Şonu neçik etme tüşegenni özüñ oylaş, – dep, Abumuslim qolun qoluna urdu.
Qulluqçusu çabıp geldi.
– Şuğar süygen atın bersin yeri-yerturmanı da bulan, – dep, şawxal mollanı görsetdi.
Molla gök atğa da minip yurtğa girip gelgende, oçardağılar tamaşa bolup qaldı. At degen de atmı! Ayğır! Pitat yeri-yerturmanı. Şuradan satıp alıp geledir deme, başğa, bazargün de tügül. Qart busa da, Mançar Haci oçardan at üstünde qanqayıp olturup, qattırıp salam da berip ötdü.
– Wollah, şu atnı men şawxalnı yılqısında görgenmen. Amal yoq şo bolmasa. Tap şo özü, yürüşü de aytıp tura, – dedi oçardağılanı biri.
– Şawxal at berir darajağa çıqmağan bu hali de. Qadi sama busa, bir başğa masʼalä edi. Hay, o-bu kömegi tiygendir dep aytar edik. Mollanı ne kömegi tiyejek şawxal çaqı şawxalğa, – dep qoydu başğası.
Har kim bir küyde oylaşdı, tek, kimge ne oy gelse de, gök atnı gerti sırın birew de bilip bolmadı.
Mançar Haci atın aranğa giyirme süyse de, hökünüp, gelgen-getgen görsün dep, abzarındağı alma terekge bayladı. Şat qaytsa da, üyge girgen soñ oğar oy tüşdü. Yaxşı, atnı çı aldı, endi şawxalnı buyruğun neçik kütsün, ne etsin. Üç yıldan qaytaman dep, Qazaq özü yazıp gelip tura çı. Qatını Anay üç yılğa tügül, on yılğa da çıdayman dese, ne etme gerek? Qaynatası Tatarxan da sappa-saw çu! Ol da heç edi, eri üç yılğa çıda dep yazıp gelmegen busa.
Har namazını artında salawat salıp bitgen soñ Mançar Hacini oyu muna şo. Neçe türlü yol da tabıp tura, tek har gezik, Qazaq qatınına görsetip gelgen boljal esine tüşüp, iş buzulup qala.
Mollanı munça qıynap turağan şo kağız axırı da oğar yol açıp da qoydu: «Üç yıldan gelemen dep yazğan gişi qaytma da qaytmayman dep yada qatın alğanman, menden umut üz dep yazma bolmaymı?..» – dep oylaşdı.
Şo gün mollanı gök atı Şura kilisanı qarşısındağı poçnu aldına baylandı. Onu artındağı xurjunlanı eki de gözünden uyasındağı qarlığaç balalanı yimik başın çığarıp qarap eki ullu qaz da bar edi.
Şura bazarğa barğan sayın gire turup, molla poçtmeysterni lap incitdi. Muradı – Qazaqdan gelgen boqçanı açdırıp, içindegi kağıznı alışdırmaq, onu alıp, ornuna özü yazğanın salıp qoymaq. Mançar Haciden qısğası incingen poçtmeyster, «Sen yürüy turup awara bolma. Men özüm salıp qoyarman. Qayda mağa ber», – dep, bir keren onu kağızın alıp, stolunu qutuğuna salıp qoydu.
Şondan soñ da aydan da artıq getdi, heç kağıznı xabarı yoq. Az zat bergen dep, poçtmeyster açuwğa etemi eken dep şeklenip, Mançar Haci oğar dağı da eki qaz da, elek bulan yımırtqa da yetişdirip geldi.
Yüz türlü oy gelip, molla qabunup, poçtmeysterge dağı da ne elteyim dep turağanda, qolunda kağız da bulan Tatarxan yaman alğasap gele.
Qazaqnı xatına oşataman dep, neçaqı da qast etgen busa da, özünü yazıwun Mançar Haci şossahat tanıdı, yüreginden süyünse de, qayğırğan bolup, «Oh…oh…oh…» – dep başın çayqadı.
– Ne iş bar? Saw sama dürmü? – dep qarsalap soradı Tatarxan.
– Esen-aman, ondan qorqma, Tatarxan.
– Neden qorqayım dağı, esen-aman busa? – dep, Tatarxan birden-bir talçıqdı.
– Aytmalı zat da tügül, xalq bilsin deygen zat da tügül, – dep, molla dağı da başın çayqadı.
– Aytıp bit! – dep, Tatarxan qaşların tüydü.
– WoLlah, ulanıñ Sibirde qatın alğan, Anaynı da salıp gelgen.
Tatarxan adap qaldı. Masxara sama etmeymi dep, mollanı betine tiklenip qaradı. Etmey. Tişi-tili awzuna kirit urğanday begilgen. Etip de, şolay masxara bolamı? Xıylı zaman bir zat da aytıp bolmay qalğan Tatarxan axırı da astaraq:
– Oxu çu şo yerin, – dedi.
Mançar Haci oxudu. Gep-gerti. Qazaq qatın da alğan, üç gişini şahatlığı bulan üydegi qatınını taläqların boş etip de gelgen.
– Qatını qaysı din ahlüdendir? Şonu yazmağanmı? – dedi Tatarxan.
– Yazılıp çı yoq, heç bolsa, qazan tatar bolajaq. O yaqlarda musliman ummetden dağı xalq yoq buğay, – dedi molla.
– Qazan tatarlar Qazanda bolmaymı dağı, sen çi Qazaq Aq deñizni yağasında dey ediñ? Qazan da, Aq deñiz de bir yoruqdağı zatlarmı?
– Ne yoruqda ekenin çi aytma bolmayman, wa amma şo qazan tatarlanı dünyağa köp yayılğanı gerti.
Mançar Hacileni üyü Tatarxanğa tar da, tunuq da göründü, tınış alma da çetim bola bara edi. Dağı söylemey kağıznı da alıp, qırğa çıqdı. Qayda da ne başğa, qayğısı tayamı? Taymadı-tarqalmadı, yürügen sayın, üyüne yuwuq bola barğan sayın yelige, hakiy getdi.
Ne etme gerek? Dünyada bar birgine-bir süyünçü – ulanı, ol bolmağanda – gelini. Ulanından ayrılğanı az yimik, endi gelininden de ayrılmağa tüşejek. Soñ ne eter? Yañız üyde yawbatır dep turarmı? Awruw-ölüm yoqmu? Awara-inciw yoqmu? Şunça ayawlu, şunça qulluqlu gelinine bu yaman xabarnı neçik aytsın. Tili aylanarmı? Pusu çığarmı?
Soñ Tatarxanğa «Anayğa aytmaq tüsewmü? O xabarnı bilegen kim bar? Bir men, bir de Mançar Haci. Qazaq, hay, netsin, cahil gişi, aldanğandır, adaşğandır. Bu qatın gişileni erenleni başın çırmap qoyağanları da bola dep ayta. Es tabar. «Adaşğan ayıp tügül, qaytıp üyüne gelse» – dep ullular nehaq aytmağandır. Birazğa qarayıq, çıdayıq…» – degen oy geldi. Şo oyu bulan üyüne yetişip, qabaq aldındağı xaside yar basğanday büküreyip olturdu.
Ötegen-barağandan da onça awarası yoq. Seksen-toqsan ojaqlı bu giççi yurtda ötegen-barağan da kim bolajaq. Ona eki qızyaş Atlan özenni yağasındağı bulaqdan surayıllar bulan suw alıp ötdü, soñ beş-altı yaş bir sayaq qart itni quyruğuna boş temir qutuq da tağıp dünyanı yañırta turup quwalap getdi, ona xonşusu gelip qarşında toqtadı. Onu salam bergen tawuşu yetti qat yerni tübünden yimik tunuq eşitildi. Cawap berip, Tatarxan başın göterdi.
– Ya Tatarxan, şu xabar gertimi? – dep soradı xonşusu.
Dağı da ne iş bar eken dep, sesgenip getgen Tatarxan:
– Ne xabar? – dep soradı.
– Ne bileyim, Qazaq Sibirde qatın da alğan, bu qatının da salıp gelgen dep oçarda ullu xabar. Barı xalq ajayıplıq etip tura.
Tatarxan tamaşa bolup qaldı: bu yaman xabar munça tez neçik yayıla? Molla aytmağandır çı. Hay, qatınına, yaş-yuşğa añlaşılıp, olardan taba yayıldımı eken? Tek hali bu aldında ereturğan nart yimik gişige bir cawap bermege tarıq çı. Tatarxan şo cawapnı berir!
– Men bilegen zat yoq, – dep, ol başın eniş saldı.
«Endi Anaydan yaşırma amal yoq. «Oçar xabarnı ornu bolmas», – degenley, o yayılmay qalma küy yoq…» – dep oylaşıp, Tatarxan abzarına girdi, tek ya şo zamanda, ya hatta artındağı gün gelinin göñün ayap, awzun açma bolmay qaldı.
Axırı da qaynatasından qayğılı xabarnı eşitgende Anay bir zat da aytmadı, tek yaman buzuldu, sawlay qarqarası qartıllayğanı bilinmese de, qollarını-butlarını qartıllayğanı Tatarxandan yaşırılmadı. Qarqarası bir tamaşa boşay barağannı bilip, Anay, özünü üyüne girip, yaydaq yerde böttöben yatdı. Birden suwuğan yürekni güçü yoqğamı edi, yılawu hazirine gelmedi, soñ gelgende busa toqtatıp bolmas darajada edi: cabardağı urqanı qarış çaqı yeri sıqmasuw boldu.
Şo yatğanı bulan Anay eki cuma awrudu. Qolay bolğanda, erini malına tiymey, özünü bir-eki zatın da alıp, sözsüz-dawsuz ayrılıp getdi.
Gelinini getmegi Tatarxanğa barı da zatdan awur tiydi. Ulanı Sibirge getegen günden bir de başğa tügül edi. Qart bolğanda yal alırman, yantayıp turarman degende, göresen, yap-yañız qaldı.
Gişi gelip, yazığı çığıp söylegenni süymeygen Tatarxan abzarını ayğızın da toğasın salıp begitip, çet yerdegi ağaç gesegen töñekde olturdu. Onu ya zamandan, ya suwuqdan, ya aşdan-suwdan awarası bolmadı, ekinni namazdan soñ olturğan gişi yerinden xozğalğanda geçe ortadan da ötgen edi.
⁂
Yurtnu mollası aburlu adamlanı biri-özlege yürüme başlağanğa tamaşalıq etse de, Başir, munu bir sebebi bolma gerek, qaçan busa da teşilmey qalmas dep, soramay, saburluq etip turdu. Amma çıdap tursa da, içinden qorquwu çu bar edi. Sebebi de şu. Başirni yarım desätin sabanlığı bar. Mollanı yerini dazusunda. Hali Başir özünün şo yerin molla bir pışdırıqlar etip yada uçuz bahası bulan satıp alma süyedir dep qorqa.
Tañ deseñ bir de gözlenmegen yerden qatdı.
Bir gelgende Mançar Haci:
– Qız yaşğa yimik, qısır qatınğa da atasını ojağında köp toqtama tarıqlı bolmay, altın da yerinde sıylı bolağan da yimik, har kim de özünü yerin tapsa yaxşı. Sağa da, Başir, qızıñnı gelejegin oylaşmağa zaman bolğan… – dep söz başladı.
– Ne qıstawul bar munça qarsalap aylanmağa? Erden ayrılğanı çı eki-üç cuma tügül bolmay. Üç ay sama getmese, süysem de berip bolmayman çı, – dedi Başir.
– Qızıñ ayrılğanlı dört-beş ay da bola. Tatarxannı ulanı turağan yerden kağız yolda eki ay sama qala. Gelgenli de ay yarımlar – eki aylar bola tura.
– WoLlah, bolsa da tez. Özüñ bilesen xalqnı tilin de: birew ariw görse, birew görmes.
– Sen tez degen bulan, Başir. Quranda başğa küyde aytılğan: tiştaypanı ayrılıp qırq günden başğa gişige barma ixtiyarı bar.
– Ya bolsa da, hali şu söznü qoyayıq. Yaşnı da lap yüregi sınığıp turağan zamanı.
– Qızıñnı yüregi açılsın dep tügülmü dağı, Başir, men de aylanağan…
Şo waqtide, içindegi üyden çığıp gelip, Anay olanı aldına bişlaq bulan aş da, käjin bulan suw da saldı. Mançar Haci oğar tergewlü qaradı: paşman busa da, qıznı beti bek süykümlü edi, ayroqda qara qaşları qarağan gişini yüregine naqışlı oyuwlar bolup tartıla edi.
Mançar Hacini ertenler belsenegen küyüne qarap, qatını hayran bolup qala. Üyde güzgü sama yoq. Haliden on yıllar alda Makkağa haci qılma barğanda alıp gelgen eki piyalanı biri sınıp, biri qalğan. Ona şo lap güzgü yimik bet görsete. Muna şoğar da telmirip, har gün mıyıq-saqalın oñara turup, erten namazdan quşluq bolup gete. Başı aq, saqalı çal. Şo sayalı başına etme amalı yoqğa saqalına yabuşğan, aq tükleni bir-birlep yulqup taydıra. Tek ep etip bolmadı buğay, qaydan süyse bolsun iran qına da tabıp, bir keren geçeden ertenge saqalın qaralığından yırtıllayğan etip çıqdı.
Bu gezik çi qatını, adaşa sama turmaymı dep, erini betine yaxşı tergewlü qaradı: adaşmay busa, yetmişine yetişgen gişi etegen bu ne maymun oyunlardır!
Qazaqdan birdağı kağız gelginçe işni bitdiremen dep, molla zalim qast etip aylandı. Kağız gelse, pışdırıqları açılajaq, xalqğa biyabur bolajaq. Tek yuxusuz geçeler oylaşa turup, oğar da bir yol tapdı: poçtmeysterge sawut bulan may yetişdirip geldi, ol da Qazaqdan boldu, Atabaydan boldu heç kağız gelse, yoq etip qoyma söz berdi.
Mançar Haci ne daliller geltirse de, Başirden söz alıp bolmay edi. Bolmasğa baqğanda bir keren Başirge ol bayağı yuxusuz geçeler özü oylaşğan yalğannı añlatdı.
– Sağa, Başir, bir de sözüm yoq, birewnüki de bolma da bolmas. Wa amma bu arada bir zat bar, – dep, molla aytma süymeygen bolup toqtadı.
– Nege tutulduñ? Ne zatdır o? Aytma yaramayğan zatmı? – dedi Başir.
– WoLlah, bilmeymen, Başir, aytma onça oşawlu zat da çı tügül, aytğan bulan başğa bolağan zat da yoq. Baduwğa bir qulluğum bolup, qalağa bağıp çıqğan edim. Bir yaman xabar eşitdim.
– Ne xabardır o?
– Añlata turaman çı aytma oşawlu tügül dep. Neçik de ayt dey busañ, aytayım: gelegen cumada qızıñnı qalağa çaqırsa yaray. Şolay xabar bar dey onda.
Başirni içine ot quyulup getdi. Qızı sanğa girgenli hali boldu-dağı boldu dep qorqup turğan ilıqlıq yuwuqlaşıp gele eken. Ne süyse bolsun, tek şo biyaburluq bolmasın! Balasını başı xorlanmasın, xalqnı göñü külemesin!
– Sen mağa yamanlıq yoramayğannı bilemen. Şo biyaburluqdan ne de qolaydır. Alaysa şu işni eki-üç günnü içinde etip bitdirip qutulma gerekbiz, – dedi Başir.
– Eki-üç günden çi bajarılmas. Oñaylı yerni hazirlemege tarıq. İşni bişirme tarıq.
– Bah, seni munça yürüygeniñ, mekenli yer de yoq turamı edi dağı? – dep, Başir tamaşa boldu.
– Ya, olay tügül, bar çı bar birew, tek sen razi bolurmusan, bilmeymen.
– Meni de, birgine-bir balamnı da başı xorlanğınça, yolda yoluqğan sadağaçı busa da razimen.
– Razi busañ, şo senikini dazusundağı yerimni senikimne qoşup qoyar edik. Özüñ bilesen, qatınım atlı zatım bolğan bulan, bir ulan yaşğa bozarıp ömürüm getdi. Allah karimdir, ne eteyim, nasip bolmadı. Qızlarım da erde, qatınım da, sen de bilegen, awul xonşu da bilegen, bir awruwlu zat.
– Bah! Uyalmaymısan ap-aq saqalıñ da bulan neni de söylemege? – dep, mollağa tiklengen Başir tamaşa bolup qaldı: onu saqalı qaralığından hatta yırtıllay edi.
Başir dağı söylep bolmadı, yılawumu edi, açuwumu edi – bir zat tamağına tığılıp, lap buwup toqtadı. Bulay da qaytma turağan gözleri birden-bir görmeygen bolup qaldı. Şo arada Mançar Hacini:
– Razi tügül busañ, toqtarman. Başğa ulluluq etmeymen. Deygeni oğar yıraqdan haran gelegen zatnı yimik eşitildi.
Olay etse, ata öle, bulay etse – ana. Oylaşıp bir haqılğa gelip bolmay, Başir tamnı süzgen tanaday tirelip toqtadı.
– Ekinçi hökünmeseñ yaxşı edi, Başir, soñ, balikim, geç bolup qalma da yaray, – dep, Mançar Haci getme aylanağan boldu.
– Oylaşıp, sen ariw görgen küyde eteyik, – degen zat Başirni awzundan çığıp getdi.
– Özüñ de oylaş, Başir, seni qızıñ mende etdegi xurt yimik turajaq. Men saw çaqı oğar, başğa, işle deygen gişi de bolmas. Ölsem de altı disetin yerimni yartısın oğar wasiyat etip getejekmen… – dep, molla süyünüp, köp zat söylep qoydu.
Şunça özü de süyegen, özün de süyegen eri namartlıq etgen soñ, kimge inansın, kimge tayansın. Anay heç añlap bolmay.
Üç yıllağa meni oljam tul bolsun, Üç yıldan soñ özünü men tapmasam, Uçuzlağa barır-barmas yol bolsun. Üç yıldan soñ otuz günge çıdasa, Amanatğa art boljalım şol bolsun,
– dep eri Sibirden yazıp gelgenli yamanoq köp bolamı?
Artı bulan salıp da gelgen.
Üç yıl. Üç yıl degen de nedir! Anay on yıl da, yigirma yıl da çıdajaq edi, qart bolup ölgünçe üç gün aldın qayta dese de qarap turajaq edi. Alaysa çıdamaq da, gözlemek de, namus-yah da, gişini sözüne inanmaq da bu dünyada yoq zatlar eken, tarıqsız sözler eken, baş aldatıwluq eken. Bu pana dünyada alaysa yaşaw özü de bir hapük yimik, paş alma yimik boppo-boş zat eken. Süyünmek de, süymek de günlük, ozsa – aylıq, dağı da ari getse – yıllıq zat eken.
Geçesi-günü bulan şulay oylaşıp, dünyadan lap baz geçip turağan Anay, awuldağı araçı qatın başlap erni xabarın, soñ Mançar Hacini atın çığarğanda, qaşın sama terbetmedi, «Atam özü süygenni etsin», – dep qoydu: bolağanı bolğan, dağı artıq zulmuğa san da yoq, dağı artıq qayğığa yürek de yoq.
Gişi erge barıp – qatın alıp, şulay çalt etilgen iş Muslimawulnu tarixinde halige yerli heç bolmağandır. Xamis geçe araçı qatın geldi busa, cuma geçe Anay Mançar Hacilerde edi. Biyiw-toy çu qaydağı zatdır, dos-qardaş sama cıyılmadı, cuma geçeni xadirinden aş sama xabulmadı. Qarañı bolup, yurt ahlü axşam aşğa qaytğanda, bir ergişi de, bir qatın gişi de, artına toqlu da tağıp gelip, anaynı alıp getdi.
Vassalam-wakkalam, şunu bulan iş bitdi.
Mançar Hacini yağında yatğanda Anay, qorqup buyuğup, giççi qız yaşğa oşap qaldı. İçine de bir suwuqluq girip, butu-qolu boşadı. Terbenip sama bolmadı. Ernilerine erini awzu qaplanğanda, açığan bozanı aççı samursaq qatış iyisi birden Anaynı burnuna urundu, üstewüne şo waqtide eri yaman kekirgende, cirgenmekden Anaynı içi bulğanıp, tamur-tamuru turdu, issiligi göterilip, arqasüyegin de, başın da qızdırdı. Üstündegi yuwurğannı birden atıp, arigi üyge çabıp çıqdı, tawxanabaşda sil-sil yanıp turağan çıraqnı başın alıp nabın üstüne sebelep, meltesin tutdu – üy lawullap qaldı. Kökürekleri açıtma başlağandoq hökünüp, huya salıp qırğa çıqdı, aqıra turup abzardan aylandı, berden-bir bek yallayğanın görüp, qaytıp girme süymey, qırıyındağı purxğa çapdı, hali bitip, o tığılıp tolğan biçenge tayandı. Minut da getmey purxnu da üyleni de yalın aldı.
Anay turup çığıp getgende, qaçıp qayda barajaq, üşügende pisirewsüz qaytıp gelejek dep göñü külegen Mançar Hacini ya eşikleni açılğanından-yabulğanından, ya qatınını aqırağanından awarası bolmadı, yuwurğanğa başın da çırmap, yuxlama qarasa da, bajarılmadı: üyge güyük iyis de, tütün de yayıldı. Bu nedir dep, yuwurğanından başın çığarıp qarasa, ağaç terezeleni yarılıwlarından yalın yarıqlar urunup, üynü yer-yeri şawlalanıp tura. İç gölek-şalbarı bulan çabıp uqırğa çığıp, qatınlarına qıçırdı. Cawap bolmağanda, kömek izlep, xonşularına çapdı. Bir-eki minutğa barıp gelginçe, üyleni ot alıp tabuldu. Awul xonşu cantalaşıp aylansa da, heç kömek etip bolmadı.
Adamlar erten güygen-bitgen bir süyekni purxdan, ondan qıyıwsuz birdağı süyekni de purxnu başındağı bejen üyden tapdı. Olanı purxdağısı Anaynıki, bejen üydegisi de Mançar Hacini birisi qatınınıki bolmağa gerek dep yoraldı.
Mançar Haci şo üstündegi iç gölek-şalbarı bulan qaldı. Üyler tolğan mal-matahdan, bejenlerdegi habijay-budaydan, aranlardağı tuwar-maldan birgine-bir qalğan zat şawxal peşgeş etip bergen at boldu. Ot tüşgende, arannı eşiklerin tebip yarıp qaçmağan busa, o da qalmajaq edi.
Mançar Hacige birinçiley gelgen oy qalağa çapmaq degen zat boldu. Özü uçun şunça-şulay balahğa tarığan gişini şawxal bir kömeksiz qoymas dep oylaşdı. Mollanı hisabında, barı da zat Abumuslim sayalı boldu.
Ot-yalınğa çirkigen, üstewüne qurum qatış qanğa da batğan betin-başın da yartı-yurtu sibirip, üstüne xonşusunu şarbalın, qaptalın da giyip, Mançar Haci yamanoq alğasap Qapirqumuqğa terbendi. Atın tutup bolğan busa, oğar minip barsa da yaray edi, bolmadı: qaçıp gent yağağa çığıp getgen edi. O esine gelgende, molla tabulmağanı da yaxşı boldu, bulay barsam, şawxalnı yazığı bek çığar dep oylaşdı.
Haman ökürüp bolağan qala hali Mançar Hacini şıplıqda, santlıqda qarşıladı: Abumuslim ölü awruw tiyip yatğan edi.
Molla neçik de Şamsutdinni üstüne girme bajardı. Bir yaqdan tañala-birisigün özü şawxal bolağandan süyünüp, birdağı yaqdan ölüp barağan atasına qayğırıp, özünü neçik tutsa yaxşı eken dep oylaşıp, başı qah bolup turağan Şamsutdin de, «Men bilegen Qazaq da yoq, men eşitgen Anay da yoq.» – dep, mollanı quwalap yiberdi.