Qadiniki qodudur
Çilleni aççı suwuqlarında, quwalasa da it de qırğa çıqmas yimik günleni birinde, qırdan «Hey üydegiler!» degen awaz geldi. «Way!» – dep, Qazaq çabıp çıqsa, abzarnı qapportasında bir yat gişi ereturğan.
– İçine gir, qonaq, qırda toqtayğan zaman tügül, – dedi Qazaq
– Köp sawbol, ulan. Gire turma da zamanım yoq. Seni atıñ Qazaqmı? – dep soradı qonaq.
– Qazaq.
– Meni sağa ayt dep yibergen. Sen saw bolğun, kostekli Ahmatxannı qatını geçindi. Bek tilegen bildir dep. Sağa gözü qaray.
Borayğan qardan, buzlatağan suwuqdan da bir awarası da bolmadı, Qazaq şossahat oñarılıp yol çıqdı. Gömgen soñ toqtap da ne eteyim, axşam qaytarman dep getgen gişi, Ahmatxannı taşday yanı bolup, oğar-buğar çabıp aylana turup, sawlay cuma qalıp geldi. Dağı tez qaytıp bolmadı. Ahmatxan tuwma kostekli tügül, İrandan gelgen qajar. Tanışları-xonşuları bolğan bulan yurtda bir sama qardaşı yoq. Barağanda Qazaq, Canbikege de bildirmey, üyde bar eki manat aqçanı da kisesine salıp getgen edi. Ölünü artın etegende şonu da xarjlamasa bolmadı.
Şo yıl oraza bayram yazbaşnı bir cumasın alıp geldi. Bazarğa barğan Qazaq Ahmatxannı orazasın qutlama girdi. Qonağını yaşlarına berirsen dep, Canbike salğan yaxşı bayram ülüşleri de bar edi. Barsa, Ahmatxannı yaşnı yimik muñayıp tapdı.
– Ne bolğan? – dep, qorqup getdi Qazaq.
– Yoq başğa zat. Özüm oydaman. Yazbaş saban yetişgen. Özge yıllarda ortaqğa aşlıq çaçıp, baş çaramnı göregen edim. Bu yıl şonu etip de bolmajaqman. Özge yıllarda hazir urluğum bolağan edi, süregende, günahından Allah geçgir, qatın gişi kömek etegen edi. Hali şolanı biri de yoq. Ya asul Allah, axırım ne bolur eken dep oylaşaman, – dep, küstündü Ahmatxan.
Qazaq, söylemey tamakü torbasın çığarıp, qonağına uzatdı. Ekisi de qanığıp papiros tartdı.
– Ortaqğa almağa yer tüşemi? – dep soradı Qazaq xıylıdan soñ.
– Wa üyüngi! Qayda da bar. Men alağanı köpür tüpde. Orta köpür bar çı Kostekni de, Botayurtnu da arasındağı. Muna şonda.
– Gel şulay eteyik, Ahomatxan, – dep başladı Qazaq. – Şo yerni ortaqğa ekibiz de birçe alayıq. Urluqğa men amal etermen, birçe sürme de sürerbiz. Çarasızğa yer-turmanlar işlegen bulan men yüregimden sabançıman. Qanım da sabançı qan. Ata-babalarımnı ömürü-başı da topuraqğa xotğana turup getgen.
– WoLlah, Qazaq, sen razi busañ çı, oğar ne yete, – dep canlandı Ahmatxan.
Şo söyleşgeni bulan eki de gişi işge uruna, urluq da tabıp, on gün saban da haydap, pastan-xarbuz çaça. Tüzelip getse, on eki-on üç arba pastan-xarbuz almağa umut bar. Yartısın yerni yessine bergende de, adam başına üç arba qalajaq. Yaman tügül. Yallawlar bolup getse de, beş-altı arba sama gelir çi. Yartısı Asewge getip, yartısı qalğanda da, adam başına arba yarım tiye. Bu da bir ep. Ozoqda, işi de köp: ekilep kaza urağanıñ, saqlayğanıñ, cıyağanıñ… Tek gelim gelgen soñ qıyın gözge görünmejek.
WoLlah, hali xarbuz-pastan çığadır degende barıp qarasa, heç görünegen zat yoq. Yazbaş salqın boldu, xarbuz, ayroqda pastan urluq nazik zat, geçigip çığadır dep qoydular.
Bir cumadan dağı da barsa, gertiley de, çıqmağa başlağan. Ona bir xarbuz, ari bara turup birdağısı, soñ birdağısı göründü. Endi barı da birçe çıqmaq tüsew tügül çü. Artı bulan özgeleri de çığadır…
On günler qoyup, dağı da barıp qarasa, şo çıqğanı çıqğandır, antğa bir qoşulurmu! Çıqğanları deseñ ullu tarlawda yigirma-otuz tügül yoq. Qazaq da, Ahmatxan da qağı bolup qala. Bu ne işdir? Ne qıyın gelgen? Şundan da geç çıqmağa küy yoq çu dep, yer-yerden qazıp, topuraqnı qolu bulan uwup qarasa, bir neçe yerden urluqlanı aşalıp qalğan qabuq gesekleri çığa. Endi barı da zat añlaşılıp qala: çaçılğan urluqnu çıçqanlar talağan.
Ne etme gerek? Xarbuz-pastan bolmayğanı bir açuw. dağı zat çaçmağa geçigip, şonça awlaq boş qalağanı birdağı açuw. Bu iş hazirine bilingen busa, üstünden xotğap habijay çaçıp yibermege yarajaq edi. Har neçik de barıp, yerni yessine sama bildirmege gerek.
Xalq «Daray çarıq Asew» – deygenge Qazaq yerni yessini çarıqlarına gertiley de daray tutulğanmı eken dep oylaşa edi. Asewnü ol bir de görmegen. Ortaqğa saban salıwnu haqında onu bulan Ahmatxan yañız söyleşgen.
Asew yetmişinden de oza bara, qarağanda çı altmışnı da haran berirsen. Ömüründe bir keren sama yaşawnu tübüne girmegenge, yançılmağanğa, üstdensuw sarqıp turğanğa oşay, qap-qara, adam suqlanır yimik tığıs saqalı, toq sıpatı, yuwaş qarawu – bular barısı da aşap-içip kep etip, dünyanı urup-surup turğan, özgeler sabannı çaltağın tutağanda, toyğan qursağın sıypay gelgen adamnı kelpetin yarata. Hali bussahatda da ol bir zatnı çaynap tura.
«Daray çarıq» – dep de xalq nehaq qoymanğan eken, masilerine gök daray tışlanğan. Kim bile, çarıqlarında da bar busa dep, Qazaq ari-beri göz ursa da, heç zatnı görüp bolmadı. «Padu mal yimik zatğa oşay. İnşaaLlah, geçgenidir», – dep oylaşıp, Qazaq özlege gelip turağan qıyınnı ariw añlatdı. Bolsa da Asew aylandırıp soradı:
– Kim talağan urluqnu? – dedi.
– Añlata tura çı sağa Qazaq, çıçqanlar talağan, – dep qarsaladı Ahmatxan.
– Munda nege geldigiz dağı?
– Gelmey, qayda barayıq? Sensen çi yerni yessi, sen tüz duwanın etme de et.
– Meni hisabımda, siz arzığıznı çıçqanlanı paçasına barıp etigiz. Men bilegen zat yoq. Bergenmenmi sizge topurağımnı? Bergenmen. Köp pisirew etip alğanmısız? Alğansız. Şonu dağı ari yanı mağa awara tügül. Süysegiz çıçqanlağa talatığız, süysegiz ceñertkige. Mağa tiyegen zatnı dey busağız qolawuma salığız, – dep, Asew qolunu ayasın yayıp tutdu.
– Berme çi canıbız bulan da berir edik, güç yoq, eliwaş. Men haran orun salıp turağan bir gelginçimen, Ahmatxan da özüñ bilegen, oñmağanlanı biri, üy tolğan uwaq yaşı, – dedi Qazaq.
Asew qollarını ayaları bulan qulaqların yabıp toqtağan edi. Qazaq da, Ahmatxan da, tamaşa bolup, biri-birine qaradı: bu ne etegendir?
– Gördügüz çü meni, – dedi Asew Qazaq söylep bitgende, – şunda aytılğan zatnı birin de men eşitmedim. Eşitme de süymeymen. Yer menikimi? Meniki. Ortaqğa zat çaçma alğanmısız? Alğansız. Mağa tiyegenin berigiz. Vassalam-wakkalam. Bu söznü dağı artı yoqdur.
– Olay busa bizin de aytmağa zatıbız bar. Tarlawdan aylanıp qarağanbız ekibiz de. Şonça urluqnu otuz ekisi çıqğan. Şolanı on altısını tübüne bitgen zat, sari altın busa da seniki, – dedi Qazaq.
– Xi…xi…xi… – dep küledi Asew.
– Neger küleysen? – dedi Qazaq.
– Xi…xi…xi… Bir qujurlu zat esime gelip küleymen: mağa deygen şo xarbuz-pastanığıznı sizge qoyuğuz. Men ixtiyar beremen. Başığızdan sadağadır. Meni malımnı bahasın men bilemen. Endi lah boluğuz aldımdan!
– Hay aman! Men çi bile edim etmeli zatnı! – dedi Qazaq.
– Et bolağanıñnı! Ne etip bolasan sen? – dep xoxaydı Asew.
Ağa taypalağa öz ömüründe bir de şulay söylemegen Ahmatxan qorqup şıbışladı:
– Ne bolur endi?
– Ne süyse bolsun! Yürü geteyik. Bu çu gişi söylep sözün zaya etegen zat da tügül eken. Gelme le nehaq gelgenbiz. Sen de bir adam tapğansan ortaqğa yerin almağa! – dedi Qazaq.
Aradan cuma da getmegendir, Qazaqlanı duwanxanağa çaqırdılar. Qadini qırıyında ordalıp olturup Asew de tabuldu.
– Şariatnı qanunu bulan men sizge şulay duwan etemen, – dedi qadi: – Etgen zaralığız sayalı Tatarxan oğlu Qazaq sen de, Muhacir oğlu Ahmatxan sen de Arslan oğlu Asewge on beş manat töleme borçlusuz.
– Asewge zaral bolup, bizge, başğa, payda bolğanmı eken, hürmetli qadi? Sen şo yerin axtarğanmısan? Yada bu duwan bir yaqnı qoyup, birisi yaqnı paydasına etilegen duwanmı? – dep soradı Qazaq.
– Sizge bolğan zaralnı axtarma tarıqlı yeri yoq, nege tügül sizge bolğan zaralda Asewnü tük çaqı da günahı yoq, wa amma Asewge bolğan zaralğa busa siz ekigiz de taqsırlısız. Özügüzge zaral etgen gişi bulan duwanğa çıqmağa sizin de ixtiyarığız bar, – dedi qadi.
– Çaçğan urluğubuznu çıçqanlar aşağan. Alaysa biz çıçqanlanı üstünden arz etmege gerekbizmi? Şu yeri de mağa añlaşılmay, – dedi Qazaq.
– Duwanxana olay edepsiz zatlanı söyleygen yer tügül, – dep puşurğandı qadi.
– Köp yaxşı bolur. Edepli zatlanı söyleyik. Meni aytmay da qoyayım, üy tolğan yaşı, bugün-bussahat qursağı toyar çaqı aşama yoq aşı, Ahmatxan şo aqçanı qaydan bersin? Qazsa yerden çığağan zat çı tügül, eliwaş qalğır!
– Xi…xi…xi… – dep küledi Asew: – Aqçanı çığağan yerin men görseteyim. Gelip işlegiz aldımda! Ekişer ay yalçı turuğuz, geçemen borçumdan. Az etip aytaman özüm de. Yaxşı küyde hisap etsek, men dağı da üstüne qoşup da bolaman şo on beş manatnı.
Qazaq qağı bolup qaldı. Göresen, iş ne yerlege çığıp bara. «İnsanlıqnı bir dazusu bolmağa tarıq çı. Birewlege şo dazu yoqmu yada bar busa da, buzup yürüymü? Dazudan çıqğan soñ, insanlıqdan da çıqğan hisap bolmaymı? Şo dazunu toqtaşdırağan kimdir? Saqlayğan kimdir?..» – dep oylaşdı Qazaq.
– Ne cawap beresiz? Hürmetli Asewnü taklifine razi bolamısız? Men de şo aytağan zatnı şariat yolu bulan haq göremen, – dedi qadi.
– Men şu adamnı aldında işleginçe, eşekge qayma bolma razimen! – dep, Qazaq iman barmağı bulan Asewnü görsetdi.
– Hay malʼun! İmanından-dininden çıqğan malʼun! Barmaq uzatağanına qara edepsizni! – dep aqırdı Asew.
– Wa Daray çarıq Asew, edep degen ne zat ekenni senden yaxşı men bilemen, tiyişli yerinde etip de gelgenmen! Wa amma, xımırtayımdan tutup canımnı ala busa da, seni yimiklege men abur etmen! – dedi Qazaq.
– Sen-menge çıqmay, işni bitdireyik, – dep, qadi qolun göterip sözün uzatdı: – Qazaqnı cawabı añlaşıldı, Ahmatxan, sen ne cawap beresen?
– Ahmatxan da işlemes bir gün de şunu aldında! – dep, qonağı uçun da Qazaq cawap berdi.
Ahmatxan Qazaqğa razi bolup qaradı, yüregi tarlamaqdan tüpdegi erni qartıllama başladı.
– Alaysa bussahat meni aqçamnı bersin! Men qarap bolmayman! – dep aqırdı Asew.
– Bermesbiz! Xarbuz-pastan bişmege hali de ay yarım-eki ay bar. Gelim alğan busaq da, biz seni payıñnı şo boljalğa berejek edik, hali de şo boljalğa bererbiz! – dedi Qazaq.
– Mağa bugün-tañala yalçılar tutmağa tarıq! Olağa haq berme tarıq! Hap-hazir aqça da tarıq! Men qarap bolmayman! – dep tutdu Asew.
Duwan etilegenli alğa hitine turup, Asew başlap olturğan yerinden xıylı tayışğan. Hali çi ol, heç ep etip bolsa, turmağa da aylana. Qursağından ep etip bolmay tura. Qazaq qarap irjaydı.
– Edepsizni dağı da küleygenine qara! Sen meni mısğıllaymısan? Neger küleysen, ayt deymen sağa şunda, şariatnı wakilini aldında! – dedi Asew.
– Sen aytğan zatğa küleymen – yalçılağa haq töleme tarıq degenge. Yalçılağa haqnı sen, olar barı zatnı etip bitgende, tın-tın etip tergep qarap, şo zamanda da üstünden bir-eki şayısın sama qaldırıp beresen. Muna şo waqtige borçuñnu biz de qaytarırbız. Mısğıllay dey busañ, men bir zamanda da gişini mısğıllamağanman, nege tügül men insanman! İnsan bolğan soñ insan yolu bulan yürüme de gerek bola! – dep cawap berdi Qazaq. Qadi, dağı da qolun göterip erişegenleni toqtatıp, şulay duwan gesdi:
– Birigiz aytağan da bolmas. Şariat aytağan bolur. Bir ay boljaldan borç tölenmege tarıq, – dep ereturdu.
Qadi ereturmaq – duwan bitmek. Endi dağı söylemekden-erişmekden payda yoq. Qazaq da, Ahmatxan da çığıp yürüdü.
– Şulay, qurdaş Ahmatxan, işler. Nasipge «Ey nasip, qayda bağıp barasan?» – dep sorağanda, «Nasiplige baraman», – dep cawap bergen dey. Ne eteyik, Allah canıbıznı almasa, rızqıbıznı da qırqmas, – dedi Qazaq.
– WoLlah, qırqmas buğay dağı. Qırqsa da ne amalıbız bar, – dep, göñülsüz razi boldu Ahmatxan.
– Meni çi, bayağı, işim işdir. Seni, Allah buyursa, ne etme xıyalıñ bar?
– Meniki tañaladan başlap yalçılıqdır. Eki de ullu qız yaşnı da alaman özüm bulan. Geçeler yerinde awlaqda qalıp işlemesem amalım yoq.
Qazaq bir zat da aytmay qoydu. Etegen kömegi bolmağan soñ, neler aytğandan da ne payda. Boynun basğan borç bulan kömek de neçik etsin.
– Etegen zatın ullulardan sorap etegen adat bar bizde, – dedi Bolat, Asewge tölenme tüşegen aqçanı xabarı yetişgende.
– WoLlah, soramay da-sorap da meni uçun etilgen zat tügül edi, qonağıma qoşumluq bolsun dep urunğan edim. Bulay bolağanın ne bileyik. Tengiribiz şulay buyurğandır, – dep, Qazaq söznü yoldurup qoydu.
– Eki xarbuz bir qolğa sıyışmas dep aytıw bar. Har kim bilegen bir işin etip tursa yaxşı bola.
– Turmay endi ne etejekbiz dağı. Arqa süyegibiz qajığınça işlerbiz yerturmannı.
Abzarnı işırıp turağan Canbike, alğasap üyge girip, qartıllawuq tawuş bulan:
– Qabaq alda payton toqtadı. Ne iş bar eken dağı da, Allah barkäman! – dep hassilendi.
– Piristopğa çaqıradır Asew. Dağı ne bolajaq. Qolundan gelgenin etedir, naccas! Netesen munça qorqup? Yüzü yaşınsın şo aqçanı menden hali almağanda! – dep, Qazaq qatınını yüregin basıltdı.
Bular söyley turup, birew girip gelip salam da berip:
– Yırçı Qazaq degen senmisen? – dep soradı.
– Qazaq çı dürmen, yırçı dürmenmi-tügülmenmi, o yerin Allah yaxşı bile. Yeri gelse, yırlayğan küyüm de bola, qomuz soğağan küyüm de bola, – dedi Qazaq.
– Alaysa men seni artıñdan gelgenmen. Meni yaxsaylı Muhammat apendi yibergen, bussahat alıp gel dep.
– Qaytğanmı? – dep süyündü Qazaq.
– Tünegün yetişdi Yaxsayğa, bugün, göresen, seni artıñdan yibergen.
– Oltur, yaxşı ulan, bulay çıq. Muhammat apendini atın yaxşılıqğa tutğan gişi meni ullu qonağımdır, – dep, Qazaq qatınına qaradı.
– Men bussahat, – dep, Canbike aşğa-suwğa aylanıp yiberdi.
– Mağa berilgen buyruq – yetişgenim bulan qaytmaq. Tez getmek murat. Muhammat apendi qarap qalajaq.
– Busa men oñarılayım, – dep, Qazaq çepgenin giyip, üstünden xınjalın da tağıp, qoluna qomuzun da alıp: – Hap-hazirmen, başüste, – dep toqtadı.
Rezin payton awazsız-atalaıwsuz bara. Qazaq artında gömülüp olturğan. Qarışıqlı oylardan başı tolğan. «Muhammatnı görmegenim bu üçünçü yıl. Alışınğanmı eken? Buzulğanmı eken? Qartayma qaraymı eken? Paça çaqı paçanı aldında qulluq etegen gişi, aytğan-aytğanı degenley bolağan gişi qart da neçik bolsun! Nege bolsun! Gözü tüşgenni giyedir, qursağı uşatğannı aşaydır. Baylıq! Baylıq da bir tamaşa zat. Baylıq adamnı buza busa, oğar nege bir zat da etmey? Onu nege buzmay? Wasiliy neçik aytğan edi Sibirde? Aha, esime tüşdü. Har bir insannı içinde eki türlü güç bola. Biri yaxşılıqnı yağı, biri – yamanlıqnı. Eki de güç quru erişip-tartışıp tura. Qaysı ozağanı insannı yaşawdağı halına, maişatına-malına qarap bola. Yaşawda yaxşı halı barlanı malı basıp, yaxşılıqnı yağın tutğan güçnü terbenmege qoymay, yamanlıqnı yağın tutğanı şo zamanda ör bolup toqtay. İnsan insanlığın tas etme başlay. Amma aslam malı da bulan insanlığın tas etmey qalağanlar da az busa da yoluqmay qalmay. Olar yüregi yaxşı, haqılı itti adamlar. Wasiliy şulay dey edi.
«Mal bitgen sayın birleni qarqarasına da gawur giyikge yimik tük bite gete. Muhammatnı işi başğa: malına mal qoşulğan sayın özdenligine özdenlik qoşula gele. Oylaşıp qarasañ, aburu-sıyı şawxallanı-biylenikinden başğa kem tügül. Özü deseñ sen-men yimik bir adip adam…» – dep oylaşa.
– Bir tilewüm bar, yaray busa, – dedi Qazaq Yaxsayğa girgende.
– Tilew degen nedir! Seniki buyurmaq. Arba mingenniki, at haydağannıki dep eşitmegenmisen? – dep buruldu paytonçu.
– Ya şolay aytılamı dağı? Biraz başğaça aytıla bizin yaqda çı.
– Neçik aytsa da yaray. Elli appası bir tümen. Buyur, ulan.
– Buyurğanım da ne bolsun, ullu oram bulan barıp, awul mejgitden ötgen soñ oñ yaqğa bursañ, bir mühletge girip çıqmağa tüşegen yer bar.
– Yurtğa yetişdik busa, endi qorqağan yerim yoq. Qayda süyseñ de haydayım, amma uzaq saqlamassan.
– Bir mühlet. Soraşıp-salamlaşıp, burulup aylanıp çıqmaq. Dağı bir zat da tarıq tügül.
Samat üyünde tabuldu. Qazaqnı görgende:
– Ne eşitdiñ? Awara etmege süymey, aytıp yibermey qoyğan edim, – dep tamaşa boldu.
– Neni aytasan? – dep soradı Qazaq.
– Bizin qatın gişini aytaman.
– Ne bolğan Ayşatğa?
– Ya, başğa bolğan zat yoq. Qız tabıp yatğan.
Qazaq qıçırıp külep yiberdi. Samat onu hali bolğunça bir de şulay yaş yimik külep görmegen. Qarap, haq yürekden süyünüp:
– Bah, woLlah, qanğınça külediñ, – dedi.
– Gelinimden süyünüp küleymen. Ulan – meni, qız – seni, Qazaqnı gelini. Neçik bolur, hı? Men dey busañ şonu eşitip gelmegenmen. Muhammat apendi artımdan payton yiberip gelip, hali ötüp bara turağan zamanım. Bir girip çığayım dep toqtatğanman. Ayşatnı üstüne girmey qalayım. Bek soray edi degin. Abañnı da çı görmege süye edim dağı.
– WoLlah, özü de süyünüp ölür edi. Haman sayın axtara bola. Xonşulağa çığıp tura. Wöre, dağı girmey qalma.
– Nege girmeymen, amal bola turup. Seniki ulanıñ-qızıñ, meniki de ulanım. Göresen dağı, qurdaş Samat, yaşawnu yañıra barağanın.
– Yañıra busa yaşaw yañırsın, yara yañırmasın.
– Bah! Ne ariw aytdıñ dağı! – dep Qazaq, kepi gelip, başın çayqay turup abzardan çıqdı.
– Mühletiñ neçe de ullu bola eken, ulan, – dep xonturlandı paytonçu.
– Ayıp etme. Aldın turğan yerim şu. İnim Samatnı abzarı, – dedi Qazaq.
Qazaqnı artı bulan qırğa çığıp gelegen Samat, şo sözleni eşitip, qotan-taw bergen çaqı boldu.
Umarlarda ullu şatlıq. Gerilip açılğan qapular, girip-çığıp yürüygen xalq, oğar-buğar aylanağan dos-qardaş. Dağı bolmağanda bir cumanı uzağında sama alaşaraq yıbaw yürülüp turajaq.
Qazaqnı özleni şu ullu yaxşılıq gününde yetişmeygen bir gerekli adamı yimik qarşıladılar.
– Göresen dağı, qulum Qazaq, sen yazğan kağız neçik de nehaq getmedi, – dedi Umar.
– Getmedi der edik, yazğandoq gelgen busa. Ondan berli neçaqı zaman bola, – dep küstündü Qazaq.
– Canım bulan da gelejek edim. Uniwersitetde darslarım bitmey turup küy yoq edi. Bulanı da geçdirgenmen, sen de geçip qoy, Qazaq, – dedi Muhammat.
– Men geçgen yimik Allah da geçsin senden, amma qarap çı qaldıq. Neçe de tatıw tiygen eken sağa paçanı şo taxşaharı. Towba Allah sağa, bu geliwüñ de qaytğanıñ tügüldür, dağı da getesendir. Tüzün ayt yaşırmay, – dep, Qazaq Muhammatnı betine telmirdi.
– Qaytıwnu masʼaläsı axırınçılay çeçilip bitgen. Qaytajaqman. Bu gezik çi endi getmesem yaramay. İşlerimni bitdirmey gelgenmen. Biraz dağı da qulluq etsem, otstawkağa çıqmağa ixtiyarım bar. Şo zamanda qaytajaqman. Bir-eki yıllar, özüñ bilesen, Qazaq, axtara turma çaqı boljal tügül, bir az zat.
– Bizge şo eki yıl bir de az görünmey, – dedi Umar xatiri qalğan tawuş bulan.
Atanı da, ulannı da arasında bu laqır hali şu yerde başlanmağannı añlağan Qazaq, söz qoşmağa süymey, indemey qaldı. Birazğa busa da laqır bölüngenden paydalanıp, Muhammat Qazaqnı otaw üyge alıp girdi.
Ojaqnı adatı bulan, bular olturup bitgendoq aldına aş salındı. Muhammat da taqçadan şarşawnu artından alıp, stolğa qara kitap saldı. Üstüne yabuşdurulğan açıq gök kağızğa awur qızıl renk bulan bir zatlar yazılğan edi. Kitapnı alıp qarap, Qazaq:
– Orusçamı bu? Ne dep yazılğan? – dep soradı.
– Kitapnı atı da, çıqğan yeri de yazılğan. Bu – Fransa degen paçalıqdan gelgen zat.
– Sen olanı tilin de bilemisen?
– Bilme çi bilmeymen, amma bir-bir zatlanı añlayman, nege deseñ paçanı qalasında barı da ullu adamlar şo Fransa paçalıqnı tilinde söyley. Yaşlarına beşikden ayrılğanı bulan şo tilni üyretmege de başlay. Har gün eşite turup, qulağım üyrenip qalğan, özüm de bir-bir zatlanı añlayğan bola turaman.
– Nege anasını uwuzu bulan qanına-qarqarasına siñen özleni süt tilinde söylese, Allah qoymaymı?
– Nege qoymasın. Qalanı adatı şolay dağı. Qaladan ülgü alıp, biy-graf taypalar da öz arasında üyünde de Fransanı tilinde söyley, qulluqçuları bulan busa orusça söyley.
– Hı…ı…ı, – dep külemsiregen Qazaq, Muhammat göterilip qarağanda: – İş adatda tügül alaysa. Men bile busam, şo sen aytağan biy taypa qara xalqdan özleni artıqlığın görsetmege qaray şo til bulan, amma tüz etmey. Ana tiline art bergen heç oñmas. Qanğa siñen zat qansız çıqma küy yoq. Göre-bile turup, Allahutaala hali bolğunça başına bir balah salmay turağanı da ajayıp. Qaçan busa da bir gün salır, muna görersen, – dedi.
– Bulay alıp qarağanda, yat tilni bilmekni başğa zaralı çı yoq. «Bir tilni bilegen gişi – bir adam, eki tilni bilegen gişi – eki adam…» – dep çergesleni aytıwu da bar.
– Bilegenge meni sözüm yoq. Masala, orus tilni sen de bilesen. Amma ana tiliñni taşlamağansan çı. Muna şo yeri bar onu añlama tüşegen.
– O yerin tüz aytasan, – dep, Muhammat laqırnı basıltdı. Onu qarqarağa yimik laqırğa da güç geldi.
– Bayağı kitabıñnı işi ne bolup tura? Çığamı-çıqmaymı? – dep söznü uzatdı Qazaq.
– Yaman tügül. Tizip oñarıp bergenmen. Alim yoldaşlarım oxup da çıqğan. Qazımbiy, Rozen, Smirnow – barısı da bek uşatdı. Seni yırlarıñdan ayroqda bek kep aldılar. Qazımbiy hatta seni barı da yırlarıñnı cıyıp, ayrı kitap etip çığarmağa yaxşı edi degen zatnı da aytdı.
– Hı…ı… – dedi göñü külegen Qazaq.
– Sen olay ilanqığa salıp qoyma. Meni şo kitabım çıqğandoq, senikin hazirlejekbiz. Basıp çığarma dey busañ, hali etegen de yimik şo zamanda da purapisir yoldaşlarım kömek eter. Yañı yırlarıñ bardır çı?
– WoLlah, bar bir-eki.
– Yır bolğan soñ, qomuz da tabulur, – dep, Qazaqğa Muhammat qomuzun uzatdı.
– Başlapğı yır üy yessiniki, – dep, Qazaq qolu bulan qomuznu geri urdu.
– Razimen sen aytağanğa, tek bir menden, eki senden. Sen de razi bol, – dep, Muhammat yırlap yiberdi:
Qumuqlanı adatı Cıyın bolsa har çaqda, Qatın-qız törde olturur, Erkekler töben yaqda.
Töben yaqda erkekler Yıbana içip-aşap, Qızlar törden qaraylar Börü görgen qoyğa oşap.
Ulanlar içegeni Gezikli bir piyala. Qızlar birçe aşama Ulanlardan uyala.
Uyalsa da yaş qızlar Qabullar birçe aşama. «Ayıp, adatda yoq» dep, Qartlar qoymay yaşama…
Qazaq tıñlağan. Satır-satırnı tuta. Birlerin özü de şolay yırlar edim dep, birlerin, hay aman biraz alışdırmağa yaxşı edi dep oylaşa. Sawlay alğanda, yır yaman tügül, kepine gele. Yırawnu pahmusu bar.
Yır bitgende, Qazaqnı pikrusun bilmege alğasayğan Muhammat:
– Ayt bir zat. Ne baha beresen, Qazaq? – dep soradı.
– Baham da ne bolsun meni, başğa. MaşaLlah, Muhammat! Pahmuñ bar, – dedi Qazaq.
– Köp sawbol, Qazaq. Ayıp etseñ de bir sırımnı sağa çeçeyim: har bir yırımnı yazağanda, şuğar Qazaq ne dep aytar eken, uşatarmıken-uşatmasmıken degen oy başımdan taymay. Hatta gölentgiñ sama göz aldımda tura, inanırmısan.
– Ya olay zatlanı qoy hali. Men başğa nemen olay oylaşmağa? – dep, biraz süysünmey söyledi Qazaq.
– Men nemen degen nedir, sen yırnı gerti ustasısan. Yuwuq-arada sağa yetişegen dağı yırçı çıqsa da ajayıp iş bar.
– Ne aytayım dağı sağa? – dedi Qazaq.
– Yaxşı-yarayğan bir yır ayt. Hali seni gezigiñ, – dep, Muhammat qomuznu uzatdı.
Qomuznu alıp, Qazaq yırlamağa başladı:
Men Qazaq da, Ahmatxan da yazbaşda On gün sabın haydadıq. Qabaq, xıyar, pastan, xarbuz Çaçma neget bayladıq.
Yazbaşıbız bulan yayıdıq, Bu yazda türlü-türlü oy tartıp, Tüşübüz bulan bayıdıq.
Biz görsek de heç busurman görmesin çıçqanlar bizge etgen xorluqnu: Geçelep çıçqan alay taladı Gündüzler çaçğan xarbuz urluqnu. Alıslar başı arslan tüs. Alıslardan mişik çeriw cıyılsın. Olanı qara-alası xan bolsun, Talğır bulan qubası
Bir-birine tabun tartıp yas bolsun. Tawlanı tarmağından tögülsün, Boyu ösmegir çıçqanlanı urluğu Bu dünyadan bolmağanday yoyulsun!..
Deñizden çıqğan may çabaqday Tikaran tiyse ölegen, Bu dünyada bizdey neçe İnsanlağa zaral beregen çıçqan degen bir canıwar can uçun Yararmı adamğa ayıp salmağa? Qodulap on beş manat almağa?..
– Sawluğuñ, Qazaq, amma bussahat göñüñden çığarıp aytdıñ buğay, – dedi Muhammat.
– WoLlah, aytıldı dağı.
– Aytıldı busa, endi o on beş manatnı xabarın da ayt. Ne aqçadır o?
Qazaq özüne de, Ahmatxanğa da bolğan zatnı aytdı.
– Hay aman ya! – dep, Muhammat başın çayqadı.
– Nege deysen? – dedi Qazaq.
– Nege deyim, sawdügerçilik artğan sayın bir-birewleni yüreginde namusnu yerin aqça tutağan bolup bara, – dep, Muhammat astaraq başın çayqadı.
Ondan soñ laqır arada Muhammat:
– Qazaq, ekinçi yır da seniki, – dep masxara etdi.
– Dür busa, aytılmay qalmas o çu, tek men bir zatnı bilmege süye edim, – dedi Qazaq.
– Sorap qoy.
– Sen Orusyatnı özeginde turasan. Ayt çı, olanı da bardır çı, masala, bizin yimik yırawları.
– Köp bar. Eki yüz-üç yüz yıllanı uzağında oruslanı kitapları da basılıp çığa gelgen. Puşkin degeni arasında iñ de pahmulusu sanala. Tek ol ölgenli qırq yıldan da artıq bola. Qatını sayalı bir apser bulan tapançağa çığıp ölgen.
– Bah! Qatının yaqlap sama bolğanmı?
– Bolma da alay bolğan, qızıl qanı bulan yaqlağan! Ol turğan-ölgen üyler Peterburgda hali de bar. Paça sarayını yuwuğunda. Köp bolsa, aralığı üç-dört yüz abat bardır. Şaharnı qapportasında qatınlar opuraq cuwağan ullu özen bar. Oruslar özler oğar Moyka özen dep, sayki, çayın-çuyun özen dep qoyğanlar. Puşkin turğan-ölgen üyler muna şonu yağasında.
– Kitapları da çıqğanmı?
– Bir çıqmağan, köp çıqğan, hatta başğa paçalıqlanı tillerine tarcuma etilip de çıqğan.
– Neni yırlağan şo yıraw?
– Qoççaqlıqnı, süyüwnü, xalqnı yaşawun-tarixin, yoldaşlıqnı-qurdaşlıqnı yırlağan.
Birdağı ullu yırawu oruslanı getgen yıl tügül, aldağı yıl öldü. Sawlay Peterburg cıyılıp gömdü. Uniwersitetni purapisleri bulan men de bardım. Atı Nekrasow. Köp güçlü yırları onu da bar. Masala, yır bulan yazılğan bir xabarında şulay iş söylene. Cahil biyke qatın öle-ölgünçe Sibirge yiberilgen erini artından bara. Barma degende de Peterburgda qalalar yimik üylerin, ullu niʼmatların da qoyup bara. Peterburgda onu bir ulanyaşı da, eki qızyaşı da qala. Anası getgen soñ ulanyaş da öle, qızyaşlanı birisi de öle, birisi qızı da hawliya bola.
Şo cap-cahil qatın şonça-şolay qıyınlıqnı-qayğını, göñün ayap, tusnaq erine bildirmey, yüreginde saqlay, şondan özü-özün aşay turup awruw qabunup ölüp de gete.
– Bah! Ne qattı yürekli qatın bolğan, maşaLlah! Amma şolay zatnı yırlap bolğan yıraw da güçlü yıraw bolmağa gerek, – dedi Qazaq.
– Men xabar degende, seni yomaq dep esiñe gelmesin. Yıraw yaşawda gerti bolğan zatnı yazğan.
– O yeri añlaşıla. Gerti yıraw bolğan soñ, ozoqda, yalğannı yırlamas çı.
– Men onu dağı da kitapların oxuğanman. Gep-gerti yıraw bolğan.
Üçünçü gün Qazaq Botayurtğa yol çıqdı. Ariw issi çaq. Geltirgen payton alıp da bara. Muhammat apendi bulan etilgen laqırlar bir-birlep esine tüşe. Kitapnı oyu başın dağı da yelep toqtay. «Kitapnı birdağı yaxşı yeri onda çı, tuwğandan tuwğanlağa qalmaq bar, masala, bugün aytılğan zatnı yüz yıldan, miñ yıldan da añlamaq bar. O yeri çi endi olay. Meni yırlarımnı kitapğa salmağa beti sama barmı eken? Kitap çığarmaq naqışlağa salıp surat etmek yimik bek çetim bir iş bolmağa gerek. Gelişsiz surat da bolmas, betsiz kitap da…» – dep oylaşa.
Qazaq hali, yañız, yırlarını talihin oylaşa, özünü atı gelejek naslulağa qalamı-qalmaymı – ondan bir awarası da yoq.
Hali ol bilmeygen birdağı zat bar: kitabı birinçiley aradan seksen yıllar getip, Ustarxannı ulanı Soltanxannı da ulanı Ahmatnı dewüründe, hakimlik de, yır da özleni gerti xojayını bolğan zahmatçı xalqnı qoluna tüşgende çığajaqnı bilmey.