Har yır – bir sır
General Klüge fon Klügenau gelgende şawxal ullu maclis qurdu. Qazaqnı da çaqırdılar.
Zindanğa tüşgenden berli onu şawxalnı yağına çaqırağanı birinçi keren, şo sayalı da ol, özün Abumuslim neçik qarşılar eken dep, oylaşa turup bardı.
Bayağı qonaq üyge girgendoq ulan tamaşa bolup qaldı: törde yanaşa eki general ereturğan. İnbaşlarındağı quwluyğan pogonlarını altın çaçaqları, töşlerine sallanğan gümüş çalıwları lansıllay. Olardan biraz töbende cahil ofiser de görüne. Birazdan generallanı sözün eşitmegen busa, Qazaq olanı ekisi de rus dep tura edi.
Şawxalnı ençilli yerinde ereturğan general töbende qatıp toqtağan cahil ofiserge tap-taza qumuqça:
– Hürmetli generalğa ayt, meni yerimde oltursun. Bulay hürmetli de, ayawlu da qonağıma men, özümnü yerimni berip, abur-sıy etme süyemen, – dedi.
Qazaq hayran bolup qaldı. Ol çu Abumuslim eken. Opuraqların tergey turup, ulan olanı betlerine qaramay qoyğan bolğan.
Şawxal aytğan zatnı ofiser birisi generalğa rusçağa göçürdü, soñ ol bergen cawapğa da yaxşı tıñlap, Abumuslimge:
– Hürmetli general Siz etegen aburğa özünü teren yürekden raziligin bildire, tek Sizden örge çığıp olturup bolmayman dep ayta. Sizin xal aburuğuznu, ullu rus paça bergen çınlağa etilegen aburnu qaydasın buzmağa bolmayman dep ayta, – dedi.
Rus general bergen cawapnı uşatıp, Abumuslim başın eki-üç keren enkeytip irjaydı, soñ generalğa da oltur dep oram etip, özünün yerinde olturdu. Artı bulan birisi general da, soñ qalğan barı da xalq da olturdu.
Rus general dep qoyğan bulan, Klüge fon Klügenau özü nemes.
Abumuslim ullu qonaqlıq etip qoydu: sawlay qızartılğan gürgürler, qozular, cirilleygen küyünde issi-issiley geltirilegen çişlik, kişmişi çalqınağan, mayı ağızağan pilaw, içme deseñ boza bulan haraqı – hasili tepsilerde canıñ ne süye bar. Yıbaw deseñ. Osman sarın ayta, Qazaq – yır. Añlamasa da, Klüge fon Klügenau olağa bek tergewlü tıñlay, bir zatlanı bilme yada özünü oyun añlatma süye buğay, qırıyındağı ofiserge astaraq söyley, ol da şolay astaraq añlatıp bere.
Generallanı biri-biri bulanğı laqırı tilmaç ofiserni aralığı bulan yürüle. Olar söyleygende, özgeler abur etip, tınıp toqtay.
Klüge fon Klügenaunu gözeldirikleri bar, tek olar onu betini iliyaqlılığın buzmay. Tawuşu bazıq, sözleni de bir tamaşa gesip-gesip yimik ayta.
Qazaq generallar ne söleygenni añlama qast ete, arekde, eşik artda olturmağan busa, añlasa da yaray edi, oğar bir sözü yetişse, birisi yolda tas bolup qala.
Onu-munu söyleygende, masxara etegende añlaşılsa da, daw masʼalälarına çıqğanda añlaşılmayğan bolup qala. Bolsa da Klüge fon Klügenaunu bir daw planın çı Qazaq açıq añladı.
– Şuranı ari başındağı biyik taş yarnı üstün oñartıp, şonda batareya yerleşdirme süyemen. Dört de yaqğa baqdırılıp dört top salınajaq. Duşman qaysı yaqdan gelse de, atışma bolajaq, – dep, Klüge fon Klügenau kisesinden çığarıp, etgen planın şawxalğa görsetdi.
Abumuslim şo planğa tergewlü qarap:
– Duşman Cüñütey, Çirkey, Erpeli yaqlardan gelmege yaray, amma Tarğudan-Anciden taba gelmege az imkänlı. Şo sayalı, hürmetli general, seni ornuñda men bolup, beri baqğan topnu tarıqlı bolsa, süygen yerge eltip bolağan küyde salır edim, – dedi.
Klüge fon Klügenau, gözeldiriklerin de çeçip, şawxalnı betine köp zaman tınıp qaradı da:
– Hürmetli şawxal, Siz mağa ullu ahamiyatlı bir zatnı es tapdırıp qoyduğuz. Yañız Tarğuğa baqğan topnu tügül, dört de topnu süygende ari-beri eltip bolağan küyde yerleşdirmege gerek. Şo sayalı busa har yağında tarıqlı bolsa, sawlay batareyanı salmaq uçun dörter yer oñarma gerek, – dedi.
– Hürmetli generalğa az busa da kömegim tiygenge bek şatman, – dep irjaydı Abumuslim.
– Men de şatman, – dep, Klüge fon Klügenau da irjayıp başın enkeytdi.
Eki de general hali çeçgen şo masʼalä uzaq Kawkaz dawlanı talihinde Şuranı temirqazıq başındağı taş yar da, onda yerleşdirilgen batareya da aytarday rol oynamasa da, olar asrulağa belgili bolağannı, «kavaler batareya» degen at bulan tarixde de, xalqnı awzunda da qalağannı bussahat şunda olturğanlar çı qaydağı zatdır, hatta generallar özler de bilmey edi.
– Orus toplanı sawluğundan içmesek yaramas, – dep, Abumuslim müyüzün Klüge fon Klügenau bulan uruşdurup içip: – Endi sarınğa-yırğa da tıñlayıq. Qaysın aytdırtayıq? – dep, yanaşa olturğan yırawlağa bağıp oram etdi.
– Şo yırlasın, – dep, Klüge fon Klügenau Qazaqnı görsetdi.
Ne buyruq bolur eken dep ağalanı awzuna telmirip turağan ulan şossahat çertip qomuzunu qarnına da yırlap yiberdi:
Erenler degen bulan er bolmas, Öktemlik bulan erler tör bolmas! Erenleni üç başğadır tabunu, Arğumaqğa teñ etmegiz yabunu. Erenleni aldınğısı er gişi, Ekinçisi – altı erkekge bir gişi, Üçünçüsü – erkekdir – Osallıqğa başın salğan yer gişi, Öktemlik bulan yürüp oy tapğan Teñlilerim menden töben der gişi…
Yırnı maqamı, Qazaqnı aytağan küyü, bir-birde kepi gelipmi yada oy tüşüpmü, gözlerin yumup yiberegeni, özü qomuznu da bir balabannı sesidey qulbuy turup ağıp, bir de yetimni yesiridey yılap-ulup yiberegeni Klüge fon Klügenaunu kepine geldi buğay, «maşaLlah!», «maşaLlah!» – dep, awazın çığarmağan küyde astaraq eki-üç keren qolun qoluna urdu.
Oğar qarap şawxal da, olağa yaraybız dep özge olturğanlar da xars urup yiberdiler.
Quşluqda başlanğan yıbaw geçe geç bitdi. Sawbollaşağanda şawxal Klüge fon Klügenauğa:
– Başğa, garnizonğa tarıq zat sama yoqmu, hürmetli general? – dep soradı.
– Halige yoq, hürmetli şawxal, amma bugünlerde duşmanlar geçeden gelip, ağaç yağadan soyma saqlağan qırq-elli ögüzübüznü haydap getgen, – dedi Klüge fon Klügenau.
Abumuslim, baş nökerin çaqırıp:
– Ertenoq meni geziwlerimden saylap alıp yüz buğa yetişdirigiz Şurağa, – dep buyurdu.
– Hürmetli şawxal, Sizin bu rahmulu işigizni watan da, Rusyanı imperatoru Birinçi Nikolay da bir zamanda da unutmas, – dep Abumuslimni qısıp qolun da alıp, Klüge fon Klügenau üyden çıqdı.
Geçe orta waqti ekenge de qaramaylı, Qazaq qaytğanda, ata-anası yuxlamay tabuldu. Har gezik muna şulay bola: ulanı qaçan süyse gelsin, onu betin görgünçe eki de qart göz yummay tabula, görgende de, bir zat sama bolup qalmağanmı eken dep, oğar telmirip, har zatın esley turup qala.
Qazaq deseñ qaladan barğan sayın paşman qaytağan bola bara. Özünden günahsız bir keren zindanğa salınsa tügül, halige çi heç qıldan taymağan, şawxal ne buyursa da, başüste dep tura. Öle-ölgünçe şulay turarmı? Ömüründe bir de yañılışmasmı? Hızından tayışmasmı? Awzundan atılıp ters söz çıqmasmı? Soñ?
Soñ bayağı zindan, xorluq, ölüm.
Aytağan sarınlarını-yırlarını da bir pakarı yoq. Yırlayğanı neçe yıldır, bir sarını, bir yırı sama yazılıp alınmay, dağı yolğa, dağı yılğa saqlanmay, özünü esinde sama başlapğı küyünde qalmay, qaytarıp aytaman dese, alışınıp gete.
Qazaq bir zatğa tamaşa bola. Süyüwnü şunça yırlay, oğar şunça sarın çığarıp tura, özü busa hali de qız süyüp bajarmay. Xonşusunda Anay degen qız bar. Bir alämat zat. Anası ölüp, yaş başına üy tüşüp qalğan. Melte yetişip tura. «Anay seni süye», – dep, Atabay Qazaqğa masxara ete bola. Gertiley de, süymey busa, ulan oramdan ötegende terezesinden qarap nege qala dağı? Tek Qazaq şoğar tergew bermey, süyüw ne zat ekenni hali de bilmey, barı zatnı başı bu dünyada yır dep tura, yaşawnu yaynatağan da, yaşnatağan da, yürekni telbawların qıdıqlap qartıllatağan, quwnatıp atıltağan da başğa bir güç barnı, şonu tatıwun sezmey birew de qutulmayğannı, nagäh qutulsa da, dünyada ol iñ de nasipsiz adam bolağannı añlamay.
Olay degen bulan Qazaq bir cansız zat tügül çü. Anaynı artından neçe keren de ol da qarağan, yaxşı olja bolajaq, temir-taşday üy tutajaq dep qoyğan.
Atabay busa süyüwnü yalınına çirkip-güyüp, irip bitip bara: Salimatğa haşıq bolup qalğan. Qazaq qaladan qaytğan sayın, qıznı gördüñmü dep çabıp gele, bir-birde oğar ilinip, qalağa da bara. Bayağıda biyke girmege ixtiyar bergenden berli Baduw da heç söz aytmay. Qaladağı qul-qarawaş da oğar üyrenip qalğan.
Atabaynı muradı, ozoqda, Qazaq bulan şawxalnı yağına girmek, maclislerde olturmaq tügül, qalanı biyke turağan yağından Salimat görünmesmi eken dep, känzitüpde yada at karaslanı qırıyında qazıq bolup qağılıp qala. Tek şo bir görüngenli qız dağı yoq. Sebebi de bulay: qarawaşına eri göz salğannı eşitip, biyke onu qırğa çıqmağa qoymay.
Qalada yürülegen adatğa göre, şawxal biykeni aldındağı qarawaşğa tiymege bolmay, tek adat buzma da, zakonnu yırma da şawxal çaqı şawxalğa ne bolsun!
Atabay tamaşa zat. Salimatnı süygenden berli yüz türlü plan qurup tura. Har planın gelip qurdaşına da añlata. Planların da ol geçeler yuxlamay qurağanğa oşay, nege tügül har gün ertenler degenley Qazaqnı yağına çabıp gele.
Planları da birinde-biri külkülü. Masala, onu bir oylaşğanı qalanı biyke turağan yağına yerni tübünden yol etip girmek.
– Soñ ne eter ediñ? – dep Qazaq irjaya.
– Ne etegendir, Salimatnı görer edim.
– Soñ ne eter ediñ?
– «Soñ?», «Soñ?» – dep qaldıñ. Soñ gişi bilmegen küyde qaytıp çığar edim.
– Yaxşı, Salimatnı gördüñ, qaytıp da çıqdıñ. Endi ondan ne bitdi?
– Ah, sağa söylegen de bir, muna şuğar söylegen de, – dep, Atabay barmaqları bulan tamğa qağa da, soñ Qazaqğa özü soraw bermege başlay:
– Ayt çı, sen yırlarıñnı süyemisen? – dey.
– Ozoqda, süyemen, – dey Qazaq.
– Köp süyemisen?
– Köp süyemisen. Har yırım – meni bir sırım. Men yırlarım uçun da, yırlamaq uçun da yaşayman şu xaraba dünyada. Dağı ne bar mağa süyünmege?
– Hı, hali tüşdüñ qarmaqğa. Bilip qoy, Salimat da – meni yırım. Men de sen aytağan şu xaraba dünyada Salimat uçun yaşayman.
Dağı söylemekden payda yoq dep, Qazaq qoyup qoydu: qurdaşına süyüw tazza ötgen.
Güznü ortalarında bir keren Qazaqnı Mahmut çaqırdı. Ulanını haqından soraydır dep barsa, Mahmut esde yoq zatdan söz başlap qoydu:
– Qazaq, qulum, sağa atañ-anañ qatın almağa süye. Neçik göresen? – dep soradı.
– Atam-anam süygen soñ, men ne aytıp bolaman. Özler köp süygenni etsin, – dedi Qazaq.
– Kimni almağa süyegenni bilemisen, qulum? Xonşudağı Başirni qızı Anaynı almağa süye. Bek edepli qız. Şaylılanı balası. Anañ da bek uşata. üycanlı, qulluqlu zat dey. Sen ne dep aytasan, qulum?
– Abam uşatğan soñ, men ne aytayım. Atam-anam etgen zatğa men razimen.
– Alaysa şu işni yuwuq arada etip bitdirip qoymağa gerek. Köp barakalla, qulum, sen bergen cawapnı men bek uşatdım. Gerti cawap.
– Amma başğa qıstawul zat çı yoqdur, munça alğasamağa. Birazlağa qoysa da çı yaramay qalmas edi.
– Biz çi alğasamas edik, qıznı atası alğasay: «Yetişgen qız yerinde yaxşı» – dep ata-babalarıbız da bilmey aytmağandır.
Birewge qatın ala dep, qız geleşgen dep xabar çıqsa, toy bolğunça aradan aylar getegen edi, Qazaqğa busa bir cumanı içinde alıp bitdiler. Mahmut bulanğı laqır xamisgün bolğan edi, şo cuma geçe qıznı geleşip, dağı cumagün cıyın etdiler.
Şu zamanına yerli, özü bile turup, qatın gişige barmağı bulan da tiymegen Qazaq qatın bulanğı yaşawnu tatliliginden başlap qorqup getdi. Oylaşıp-oylaşıp, hali bolğunça qatın almay neçik turdum dep, özge cahiller bussahatda da neçik tura eken dep tamaşa bola edi. Bu bir başğaça yaşaw eken, buğar qarağanda, aldınğı yaşawu yaşawğa hisaplı zat da bolmağan eken.
Nasip! Baliki, yarlı ulannı nasibi de qatındır. Dağı ne nasibi bolajaq? Bu haqda Qazaq köp oylaşa, tek ne etse de, bir yat gişini balası özün şunça nasipli neçik etip bolağannı añlap bitmey.
Bir keren oçarda cahilleni arasında bolğan laqır Qazaqnı esine geldi. Süyüwden xabar çıqğanda, «dullu-dünyadağı qatın gişiler bir qız bolup görüne busa, sağa dünyada şondan qayrı qız yoq busa, muna şo – süyüw», – dedi cahilleni biri. Ne ariw aytdı dep, Qazaq ulannı betine qaradı: onu gözleri yaşlanğan, özü şo gözyaş da günge tutğan parxıtday quwlup turağan da yimik.
Şo waqtide bir başğa ulan: «Olar barısı da tarıqsız boş sözler. Süyüw dünyada yoq zat», – dep, çertgen urluğunu qabuğun silegeyleri bulan birçe yerge tükürdü.
Şo zamanda Qazaq olar ne aytağanğa onça tergew bermey qoyğan edi. Oh, birinçi ulan neçe de tüz ayta bolğan eken! Hali Qazaqğa o ap-açıq.
Anay, gertiley de, ariw qız. Dögerek ala gözleri, uzun baltüs çaçları, daim tıñlap turar yimik taza inçe tawuşu… Özü giççi zat: on altı yıl yañı bitip tura. Tek Qazaq har zaman görüp süyünegen zat busa başğa: Anaynı yaş yimik irjayağanı. Qazaq qatınını şo irjayıwundan özünü yüregi şawlalana, barı şatlıq da, kürlük de şondan bola dep oylaşa.
Anay Xanzanı da bek kepine gele. Anasız üyün yürütüp turğan qız qayın atasına-anasına bek qulluqlu, ne buyurasız, neni eteyim dep, günnü uzağında bep-belsenip aylanıp tura.
Birgine-bir ulanını göñün ayap, Tatarxan gişi bahana tapmayğan küyde toy etdi. Ata da, ana da cıyğanın-terigenin xıylıdan berli ayawlap artğa salıp tursa da, on tümen borç etme tüşdü. Şo sayalı Şurağa barıp sawdügerçilerden tilep alıp, kire saldı. Atabay wa olay neçe yurtlu yarlı ulanlar bulan birçe Qazaq şo yıl güzde de, qışda da tawğa da, Tarğuğa da kirege köp yürüdü. Tarğuğa barsa çı, yolda üç-dört günler qalsın, tawğa çıqsa, on-on beş günler qalıp gele. Şo zaman qatının Qazaq epsiz sağına, ari barağanda da, beri gelegende de gişi eşitmes yimik astaraq göñürew ete yürüy. Qomuzu deseñ xunjurnu gözüne de salınıp, arbanı maymaqlarına ilinip bola.
Sarınlar deme de sarınlarmı:
Anay desem aydanda, Atlar çabar maydanda, Beliñ qısımğa sıya, Betiñ ariw aydan da. Ananay aldır, şaldır,
Yalğan aytmaq günahdır, Tawda tuman, tüzde çars, Ol bizden getgen ahdır. Ananay abutayray,
Atın arpağa baylay, Tartılğan qara qaşıñ, Xumar gözleriñ qaynay…
Bir şair süyüwnü türlü-türlü dewürleri bola dep yazğan.
Başlapğı dewüründe süyüwnü güçünden adam yana-güye, aşdan-suwdan ayrılıp, azıp-bitip qala. Yatsañ yuxuñ gelmey, nagäh xax bolsañ da, top urğanday birden uyanıp getesen. Kök teşilgende yimik yawamı, tobuqğa gelegen qarmı, tükürüknü buzlatağan suwuqmu – birisine de qaramay, qara tañda barıp, süyegen qızıñnı terezesine telmiresen, süyegeniñni bir görseñ, qolundan bir tutsañ, tawuşun sama eşitseñ, yartı ömürüñnü berseñ de qayırmaysan. Dullu-dünyada şo qızdan qayrı qatın gişi yoq. Ol – seni nasibiñ. Ol – seni yaşawuñ. Ol – seni ilahıñ. Olsuz yaşawnu tatıwu yoq, günnü nürü yoq.
Ekinçi dewürde yürek süyüwge üyrenip qala, çıdamlı bola. Aldın yimik, süyüw onu telbawların qartıllatsa da, yandırmay-güydürmey. Süygeniñ yimik qızlar dünyada dağı da barnı görüp, ajayıp bolup qalasan. Ozoqda, süygeniñ yimik ariw de, quymur da, süykümlü de tügül, ondan qalışa, tek olar da ariw, olar da quymur, olar da süykümlü…
Üçünçü dewürde adam, yüregi sönüp, umut üzüp toqtay eken…
Atabaynı süyüwünü ekinçi dewürü. Yüreginden Salimatnı taydırıp da bolmay, almaq çı qaydağı zatdır, görüp söylep sama bolmay aylana. Bir-birde, «Ondan qayrı qız yoqmu dünyada? Gogan gözlüler, qara qaşlılar azmı?» – degen oy gelip, özünden-özü qorqup gete.
Gertiley de, ne etme gerek? Salimatnı Atabay süygenli, yıldan da artıq bola. Yılnı deseñ, günlerin sanamay da qoyayıq, elli eki cuması bar, on eki ayı bar. Şunça zamannı içinde qıznı Atabay beş-altı keren tügül görmegen.
Gözlenilmegen bir iş arağa girmegen busa, Atabaynı süyüwünü artı neçik bolur edi, aytmağa qıyın.
Güznü ortalarında Abumuslim, Şamsutdinni, Muhammatxannı, dağı da beş-altı nökerin de alıp, çerges biylege qonaqlay getdi. Artındağı günlerde biyke Qazaqnı sarın aytma çaqırdı. Bulay oñay dağı tüşüp turamı edi, qurdaşı bulan Atabay da bardı. Şawxal yoqğa qalanı biyke turağan yağına qorqunmay-tartınmay girip getdiler.
Qalağa gelegen yıllanı uzağında Qazaq munda köp keren bolğan. Şawxal bir yerge getse yada awrup yatsa, biyke çaqırmay qoymağan, bir neçe yol özü biyke küysüz bolup yatğanda çı şawxal barda da yaşırtğın çaqırğan.
Biyke hamanğı yerinde – tereze tüpde biyik arqa şanjalında olturğan, qırıyında lap şolay şanjalda giyingen-yasanğan birdağı qatın gişi – qonaqlay gelgen qızardaşı, aylanasında ereturup qarawaşları. Qızardaşı gelgengedir dağı, biyke bek şat görüne.
Ulanlağa aşama-içme zat da saldılar. Bitgen soñ Qazaq bayağı süyüw sarınların aytma başladı. Birlerin hali yañı oyundan çığarıp aytsa da, aralaşıp esgileri de qoşulup gete, tek tıñlağanlanı awarası yoq, qaysın da bir yimik uşata.
Biyke de, qızardaşı da, tıñlay turup, astaraq laqır ete. Olar beri bağıp irjayıp söyleygende, özünü haqından bir zatlar ayta buğay dep, Qazaq qızarıp gete, ne yaxşı, ne yaman bolup, şolanı awzuna tüşme süymey.
Atabay yetti üynü yesiridey olturğan. Sebebin bilme de qıyın tügül: ne iç-içinden giregen üylerde, ne biykeni qonaq üyünde Salimat görünmey. Biyke onu bir qulluqğa yibergen.
Qurdaşın paşman görüp, Qazaq onu haqından hali biykege söyleme toqtaşa. Ariw sarınlar da aytıp biykeni de, qızardaşını da göñün alğan soñ, olar açuwlanmas buğay dep oylaşıp:
– Awruwuñnu alayım, biykem, bir qara çı, qurdaşım qurup-bitip bara tura, – dep, Atabaynı görsete.
– Ne bolğan şo seni qurdaşıña? – dep, Atabayğa qaray biyke.
– Awruwuñnu alayım, biykem, ayıp etseñ de aytayım, qarawaş qız Salimatğa haşıq bolup öle tura, – dey Qazaq.
Biyke de, qızardaşı da, olağa qarap özgeleri de qañınça küledi, Atabay qızardı, ne ete ediñ aytıp dep, qurdaşını qaburğasına türtdü. Qazaq da oğar astaraq:
– Qaçanda bu zat biykesiz bajarılmajaq, şulay tiyip qarayıq, – dedi.
Külep turağan biyke şo arada:
– Qarawaş qıznı erge barma ixtiyarı yoqnu bilmeymi seni qurdaşıñ? – dep soradı.
– Awruwuñnu alayım, biykem, bile, tek qarawaşlanı şo ixtiyarı biykesinde ekenni de bile, – dedi Qazaq
Biyke cawap bermey qoydu, soñ, iş etip, laqırnı başğa zatğa çığardı:
– Meni ayawlu qızardaşımnı paşman yüregin açma dağı zatıñ yoqmu? – dep soradı.
– Awruwuñnu alayım, biykem, sen süygen soñ, yerden çığarırman, – dedi Qazaq.
«Söz qıyıwu gelegende aytılıp getdi dağı, külkülü zat ne yırlayım?» – dep oylaşdı Qazaq. Heç yoruqlu zat oyuna gelmedi. Bir keren şawxalnı gezikli maclisinde aytılğan külkülü xabar çı esine tüşdü, tek onda bir erşi söz qarşı bola edi. Onu biyke eşitme yaraymı eken?
– Awruwuñnu alayım, biykem, bek külkülü xabar esime tüşdü, tek onda bir erşi söz yoluğa, taydırıp da bolmay, özü de sarınnı içinde, – dedi Qazaq.
– Bir söz busa yolğa yibererbiz, ayt, – dep, biyke qızardaşına qaradı, ol da, gözlerin de yumup, başın da az enkeytip, qarşılığı yoqnu bildirdi.
– Bir keren, hürmeti tawlar çaqı bolsun, şawxalıbıznı atası negerdir bir zatğa Çiryurtğa barğanda toyğa qarşı bolup qala, – dep başladı Qazaq. – Şonda bir qısır bola, sarın aytıp, barı da xalqdan oza. Şo zamanda şawxal, heç şonu biyabur etmey qoyman dep, özünü atın da berip, bir nökerin tarğulu Balawnu artından yibere. Balaw oyundan sarın-yır çığarma bek usta adam bolğan.
Nöker gete. Barsa, Balaw yurtda yoq: suw suğarma getgen. Artından awlaqğa barıp, suw suğarağan yerinden alıp gelgen. Özü de yalan ayaq küyünde bolğan, giyme sama mühlet tapmay, çarıqların belbawuna qısdırıp qoyğan bolğan. Geliw-geliwündoq munu qısır bulan erişip sarın aytma salğan şawxal.
«Qazanıñda arıq et, Üfür otuñ, yarıq et, Meni bulan erişmey, Ayağıña çarıq et», – degen qısır. «Baytal tapğan tay bolur, İt tapğan külay bolur, Yaman yeriñe girsin, Çarıqlar şulay bolur», – dep, şonda Balaw belbawuna qısdırılğan çarıqların alıp yerge urğan.
Qatın gişiler külep qatıp qaldı, hatta şonça paşman Atabay da irjaydı.
Biykeni cıyınları şawxalnıkiler yimik uzaq bolmay. Eki-üç sahat olturup çıqdılar. Bular känzilerden tüşegende, qolunda zemgili de bulan minip gelegen Salimat yoluqdu. Atabay abatın alma turağan yerinde toqtap qaldı, qız yuwuqlaşğanda, astaraq «Salimat» – dep irjaydı, qarawaş da irjayıp ötdü. Artından xıylı zaman qarap turğan soñ ulan astaraq lawlay turup tüşdü.
Cıyın bitgende biykeni de, qızardaşını da şulay laqırı boldu.
– Sağa tamaşa bolaman. Neger saqlağansan şo Salimatnı? Ap-açıq şo günneşiñni ayawlap saqlap turasan. Bawruna yılannı basğan küy, – dep oqurandı biykeni qızardaşı.
– Saqlamay ne eteyim, endi zamanlar alışınğan, satma ixtiyarıbız yoq, erge berip yiberir edim yer başlı bolğurnu, Abumuslimden iznusuz bolmayman. Ol da iznu bermejek, – dedi biyke.
– Tıppa-tınç küyü bar çı.
– Neni aytasan?
– Gelgen ulanlanı aytaman. Qarawaşnı gertiley de süye çi şo Atabay degeni. Süye busa alsın, tek senden ayıpsız alsın. Qaçırıp alsın. Qaçanda bolajaq günneşiñden qutulasan. Bu – bir. Soñ eriñe de sağa görsetegen maymeyleri sayalı açuw etip bolasan. Bu – eki.
– Soñ olanı işi neçik bolur?
– Kimleni?
– Qaçırğan ulannı, qıznı.
– Biri taş, biri qoz bolsun, sağa yetişegen ne yeri bar? Sağa ne qursaq awruwdur.
– Sen bir zatnı unutasan: şolay bolsa, öle-ölgünçe Abumuslim menden geçmes. Sen onu yaxşı tanımaysan.
– Geçmese geçmey tursun dağı. Özünü yürüşlerin sen de geçme.
Biyke dağı söylemey, qızardaşını yayağından astaraq öpdü.
Qalağa artındağı gün de çaqırğanda, Qazaq tamaşa bolup qaldı: cumada bir kerenden köp barmağa tüşmeygen edi. O da heç edi, ne busa da bir zat barğa oşay, nege tügül Qazaqnı qurdaşı da bulan çaqıra.
«Bu ne bolur? Qarawaşnı haqından aytğan sarın sayalı çaqıra busa, taqsırlama süye busa, tünegün taqsırlama kim qoymay edi? Soñ da Atabayğa ne dey, ol çu awzun sama açmağan, paqır? Men aytğanman, özümnü sözüme özüm cawap da beremen. Aytıp, ne degenmen? Süye degenmen. Şo sayalı taqsırlay busa, bir de qaramasın, taqsırlasın. Yoq, munda bir başğa sebep bolmağa gerek. Qıyıwu şolay gele», – dep oylaşdı Qazaq.
Çaqırıwnu sebebi busa Qazaq şeklenme sama şeklenmegen zat bolup çıqdı.
Ulanlanı biyke yañız üyde bek layıqlı qarşıladı. Açılıp-çeçilip söyledi. Qazaqğa ol hali tünegünden ese yaş da, süykümlü da göründü.
– Menden yaşırmay ayt. Salimatnı sen gertiley de süyemisen? – dedi biyke Atabayğa.
Ulan uyalıp, söylep bolmadı. Onu uçun Qazaq cawap berdi:
– Awruwuñnu alayım, biykem, neçaqı da süye, irip-bitip de bara tura, – dedi.
– Sen ne dep aytasan? – dep, biyke dağı da Atabayğa baqdı.
– Awruwuñnu alayım, biykem, senden bir kömek, – dedi bu yol Atabay.
– Yaxşı, men Salimatnı qaçırma kömek etermen.
– Qaçırma? – dep, Qazaq sesgenip getdi.
– Siz çi yaşlar tügülsüz, qarawaşlanı erge barma ixtiyarı yoqnu bilesiz. Şawxal rahmulanıp, erge barğanğa razi bolsa da, qaladan çığarmajaq, aldındağı bir quluna-nökerine tutup berip qoyajaq. Qalağan birgine-bir yol – qaçırıp almaq, – dedi biyke.
– Awruwuñnu alayım, biykem, şawxalıbız ekinçi bizden geçermi? – dep soradı Qazaq.
– Geçdirse geçer. Bir günden geçmese, bir cumadan geçer, bir cumadan geçmese, bir aydan geçer. Rahmulansa, özü ullu toy da etdirip berip yiberme de yaray, – dedi biyke.
Söz qoşmay, biykeni betine telmirip turağan Atabay birden:
– Men hap-hazirmen qaçırma! – dep qıçırıp yiberdi.
Biyke irjayğanday boldu.
– Awruwuñnu alayım, biykem, hali sen bizge ne buyruq beresen? – dedi Qazaq.
– Bir buyruq da bermeymen. Men Salimatğa buyurajaqman, buyurma tüşse: markaça namazdan soñ şawxal-bulaqğa suw alma yiberejekmen, – dep ereturup, biyke laqır bitdi degen zatnı añlatdı.
⁂
Qarağanda şawxal-bulaq taşnı teşip çığıp gelegende yimik.
Ullu tepsi çaqı bir qalın taş xırından turğuzulup salınğan, ortasında yumuruq çaqı teşigi bar, muna şondan bilek bazıqlıq suw atıp gele.
Bulaqnı giççirek kerşeni bar. Tübü ap-aq pal taşdan tolğan. Şo sayalı da üstünden qarağanda bulay da tap-taza suw birden-bir süzük görüne. Bulaqğa gelgen qızlar yayda da tiş çartlatağan şo suwğa qolun suğup pal taşlardan alıp qaraylar, soñ qolunu ayasın biraz enkeytip, sırğalatıp yerine tögüp de qoyalar. Alma yaramay, nege tügül olanı cüñüteyli bir haci, Makkanı xumluqlarından çöplep, şawxal-bulaqğa dep şondan şunda iş etip alıp gelgen. Bulaqnı emlisi şo taşlardan dep xabar da çıqğan.
Bulaqnı artı biyik xamxartılıq. Qarañı bolğandoq, Qazaq da, Atabay da atların da terek tüpde qoyup, gişi görmegen küyde şonda girip yaşındı.
Uzaq qalmay bir qız gelip, suwğa bağır qutğasın tutdu. Şo waqtide eki de ulan çığıp, aqırmasın dep awzuna qolyawluq da tığıp, qıznı yamuçuğa da çırmap atnı aldına artıp qaçdı.
Qazaqlanı ya görgen gişi bolmadı, ya artından quwun çıqmadı. Bolsa da şawxalnı qolu yetegen yerde qalmağa qorqunçlu edi. Şo sayalı olar, Endirey biyleni topurağına çığıp, tañ waqtide Tatarxannı Awuxdağı mıçığışlı qonağına sıyındılar.
Qarawaş Salimatnı qaçırğan degen xabar qalağa artındağı gün erten yayıldı. Biyke gözemelikge quwun salıp, atlılar qaçırğanlanı artından Tarğuğa, Mahtuli xanlıqnı, Bammatuli biylikni yurtlarına barıp aylanıp da geldi.
Kimler qaçırğannı bilse tügül, olar qayda sıyınğannı özü biyke de bilmey edi.
Aylana yurtlağa xabar top urğanday çalt yayıldı. Şawxalnı qalasından yada hatta biyleni qapusundan qız qaçırmaq halige yerli bolğan zat tügül. Bu – Abumuslimge ullu qapas.
Qalanı qadağası ullu, zakonları güçlü. Birew gişi öltürse, qaçıp barıp qalağa sıyına. Şawxal şonu tutup qan duşmanlarını qoluna bermey, qalağa girip öç alıp olar da bolmay. Şawxal tilewler yiberip, neçik de şondan geçdirmey qoymay. Şawxal tilegen soñ, ne etsin, adamlar geçe.
Endi özünü başına namus tüşgende, şawxal ne eter eken? Xalqnı awadan yağı, yaşlar bulan üçeşip ne etsin, geçip qoyar dep oylaşa. Sözge itti taypalar, «WoLlah qoysa ajayıp bar», – dep başın çayqay.
Şawxal özü busa bir zat da bilmey, çerges biylerde aşap-içip yıbanıp tura.
Qonağı Aliroy Qazaqlanı yaxşı qarşıladı. İşni mekenin bilgendoq, bir qardaşından alıp, qapu tüpge tana çaqı it bayladı. Üç otluq taş tübek de, giççi torbanı tolturup hap-hazir patıranlar da geltirip üyge saldı, soñ yurtdan aylanıp, barı da qardaş-qurdaşına, kim bile, iş teterge çıqsa, kömek etmege hap-hazir bolup turuğuz dep bildirip geldi.
Aliroy – elli beş yıllar bolağan gişi. Tap-taza qumuq til de bile. Eki qızı erde, üyde de yetişgen bir qızı da, örüm eki ulanı da bar. Barı da can talaşıp aylanıp, axşamğa Atabayğa da, Salimatğa da giççirek ayrı üy oñardı, törge orun salıp da hazir etdi.
Geçe yatağan zaman bolğanda, «Pap-paraxat yuxlağız. Şu qabaqğa kökden uçağan quşdan qayrı zat girme de girmes, girse de, men saw çaqı sizge heymisiz deygen gişi de bolmas», – dep Qazaqlağa da, alıp tübek de, Aliroy qırğa çıqdı. Atabayğa da ol qırğa çaqırıp söyledi:
– Sen qonaqsan, göñünge awur alma, bir zat aytma süyemen. Eger güç etseñ, qız süymey turup, barmağıñ bulan tiyseñ de menden ayıp tapma. Razi busa, bergenmen ayrı üy de, saw yıl süysegiz de turuğuz, – dedi.
– Sen aytağan küyde etermen. Köp sawbol, – dedi Atabay.
Şossahat yurtnu mollasın çaqırıp, Aliroy Atabayğa da, Salimatğa da gebin qıydırdı.
Ekisi de üyde yañız. İnsanğa ne yaxşılıq da bola eken! Atabay bu günnü de göre eken! Süygeni bulan şulay yañız qalır sahatnı ol neçe miñ keren oylaşğan eken! Neçe miñ keren göz aldına geltirip quwanğan eken!
Tun geçe. Yañız üy. Yağında Salimat. Yağında degende, curğaraynı bir başında ulan olturğan, birisi başında qız buyuqğan.
– Salimat, sen menden qorqma. Süymeseñ, güç etmejekmen, barmağım bulan da tiymejekmen, ya men aytağannı etmey dep, xatiriñni qaldırmajaqman, özüm saw çaqı qaldırağanlanı da qoymajaqman. Amma men seni canımdan da bek süyemen, sensiz şu dünyada yaşama da yaşamajaqman. Sözüm sözdür, – dey ulan.
Qız söylemey ya başın göterip qaramay.
– Yolnu boyunda da bolmadım senden bir söz alıp. Sen men aytağan zatnı añlama sama añlaymısan, qumuq qız sama dürmüsen? – dep talçığa ulan.
Qız başın enkeytip sama belgi bermey.
– Seni ixtiyarıñ sende, amma, bilip qoy, meni ixtiyarım da mende. Sensiz men şu pana dünyada yaşamajaqman! – dep, lap bawru yarılğan ulan xınjalın suwurmalı bola, tek şo mühletde qız çalt turup gelip, onu qolundan qarışıp tuta, güçü yetmes dep qorqupdur dağı, qollarına başı bulan da kömek etip, basıp toqtay.
Atabay dağı çıdap bolmay, Salimatnı qısıp quçaqlap, öbüp-öbüp yibere, özü hali bolğunça görmegen-bilmegen bir güçlü ruh tatıwlu issilik bulan birçe tamur-tamuruna yayılağannı, süygenini qartıllayğan inçe qarqarası busa boşay barağannı, yiberip qoysa, yerge yığılıp getme turağannı es ete, ayawlap göterip alıp barıp töşekde yatdıra.
⁂
Abumuslim bayağı aq atında hamanda yimik xoxayıp olturğan. Artında ulanı Şamsutdin, ağasından qalğan ulan Muhammatxan, nökerleri. Yüregi xoş. Eki cumanı uzağında çerges biylerde aşap-içip kep çegip gele. Qaytğanda da başğa yaman bolmajaq: içgi maclisler, qızlar…
Üy-eşikni haqında oylaşğanda şawxalnı esine birinçiley Salimat tüşdü. İnçe isbayı qarqarası, qısımğa girerdey beli, qarayawuz quymur yüzü, gogan gözleri… Gişi qoldan çığarağan zat tügül. Gündüzüne-geçesine de qaramaylı, üyge yetişgendoq çaqırtajaq. Biyke yarıla turar, talğanda tınar. Ol da qayğımı! Süygen-süygenin aşama da aşap, giyme de giyip, qısıp şo qısğa ayaqların da indemey tursun. Qatın urluqğa qısğa ayaqlar dep Allahu tala özü bilmey qoymağandır çı!..
Aqtaş özenge yetişgende Abumuslimni oyu bölündü. Giççi busa da, üç-dört günler uzatılğan yazbaş yañurlardan soñ özen şişip-göbüp toqtağan. Taşğınğa atların aldırmay haran çıqdılar.
Endi şawxalnı kepi buzuldu, yerden-mülkden söz çıqğanda, atası aytağan xabar zamp dep esine tüşdü.
Şawxalnı yettinçi atası, özüne atı qoyulğan Abumuslimden beş ulan qalğan bolğan. Olanı dörtü biykeden, beşinçisi-giççisi şawxal çerges biylege qonaqlay barğanda süyüp alğan özden qatından bolğan. Şo sayalı inisin özlerden kem görüp, ağaları oğar yer-mülk bermeybiz dep tutğan. Tilewler salıp da inisi bir az-maz zatlar tügül alıp bolmağan.
Neçik de bajarılmayğannı bilgende inisi Soltanmut çerges biylege barıp arz etgen. Olar da özler atalıq etip erge bergen qızdan tuwğan ulannı xorlama qoyabızmı dep yeligip, beş yüz atlı da berip, özüñe tiyegen paynı barıp güç bulan al dep, Soltanmutnu qaytarıp yibergen.
O zamanlarda beş yüz atlı ullu asger hisaplana bolğandır dağı, köp asgeri de bulan inisi daw etmege gele degen xabar ağalarına yetişip, beş-altı yüz atlı da oñarıp, olar da qarşılama çıqğan.
Eki de asger bir waqtini içinde Bawtoğayğa yetişip, Solaqnı sol yağında Soltanmut, oñ yağında da ağaları toqtağan.
Ağa-iniler biri-birini qanın tökmek gunah zat dep, şonda aq saqallı qartlar arada yürüp, qırğın başlanmay qalğan, har kim Solaqnı özü toqtağan yağın, sayki, Soltanmut Terekge yerli suwnu sol yağın, ağaları busa bütün oñ yağın yelejek şart bulan maslahat etilgen.
Muna şondan soñ şawxallar küyünde qalğan, Soltanmutğa da, ondan tuwğanlağa da busa qumuq biyler dep ayrıça at tağılğan.
Şo zamanğı qalmağal bolmağan busa, şu suwlu Aqtaş da, aylana yaqdağı yaşıl awlaqlar da hali özüniki bolajaq edi dep oylaşdı Abumuslim. Bu suwnu da, bu semiz topuraqlanı da yessi Endirey biylege açuwu çığıp, yörmesi bulan atına yaman urdu. At yelikdi, awlaqnı görünüşünde o yaşıl daraynı ortasına tigilgen aq endey bolup qaldı.
Bara-bara şawxalnı açuwu çerges biylege göçdü: olar bolmağan busa, asger berip gelmegen busa da, hali şu yerde xojayın Abumuslim özü bolajaq edi. Tek olağa çıqğan açuwu uzaqğa barmadı. Oh, ne tiziw qonaq etip qoydular! Ariwlügü dünyağa aytılğan çerges bawlardan lül başı da bulan qıdırğanı, ariw-ariw qatın-qız bulan masxaralar ete turup aylanğanı miliönğa yoqmu!
Bawtoğaydan ötüp, özü yelegen topuraqğa çıqğandoq, şawxal qaytara xoş boldu. Uzaq qalmay üyüne yetişejek, taxında olturup, özü süygen zatnı buyurajaq. Tek taxdan da aldın zat bar: Salimat. Üyünden arekde şawxalnı oğar hasiretligi bek güçlü bolup qaldı. Qırda turğan eki cumanı içinde üyde qalğan qatını, birgine-bir ulanını anası, bir keren sama esine tüşmedi, qarawaş qıznı haqından oylaşağanı busa bu neçe kerendir.
Quwunlu xabarnı Abumuslim qalasına girgendoq eşitdi.
– Yaxşılıq-yamanlıq? – dep soradı ol qapulanı açğan Baduwğa.
– Awruwuñnu alayım, biyim, amanlıq, wa amma, – dep, Baduw aytma süymey, tirelip toqtadı.
Onu sebebi de: iran şahları yimik, şawxallar da har zaman yaman xabar bildirgenleni rahmusuz küyde taqsırlay gelgen.
– Ne «wa amma»? – dep tiklendi Abumuslim.
– Awruwuñnu alayım, biyim, onça aytarday bolğan zat yoq. Yıraw Qazaq da, qurdaşı da bir qarawaş qıznı qaçırıp getgen.
– Atı kimdir? Salimat sama tügülmü?!
– Awruwuñnu alayım, biyim, atı Salimat.
Şawxalnı yörmeli qolu öz-özlügünden göterilip getdi, tek urmadı: Baduwnu aq saqalındanmı, qorqunmay qarawundanmı – bir zatdan tartındı.
Üyge giriw-giriwündoq Abumuslimni qatını bulan yaman sözü boldu. Olanı neçik dawlaşğanın, biri-birine neler aytğanın gişi bilmedi, tek üyden başlap biyke, artı bulan da şawxal yaman qızarıp çıqğannı görgenler boldu.
Aradan yarım sahat da getmegendir, qarawaşnı da, qaçırğanlanı da, yerni tübünde busa da tabıp, buğawlap qalağa geltirme buyruq bulan Haydaq-Tabasaran usmiyge, Mahtuli xanğa, Boynaq, Bamatuli, Endirey, Botayurt biylege atlılar yiberildi.
Şawxal qaçan qaytar eken, barıp baş ursa, geçmesmi eken dep, telmirip turağan Tatarxan da, Mahmut da üç de xonşu yurtnu – Muslimawulnu, Qumuqnu, Xalimbekawulnu – aburlu aqsaqalların qalağa tilewge yiberdi. Yiberse yibersin, Abumuslim olanı, qapu alda eki-üç sahat da qatdırıp, quwalama buyurdu, artındağı gün gelgenleni, hatta ondan soñ cumagün cuma namazdan turup gelgen qadi-mollanı sama qapudan girme de qoymadı.
Ulanlanı ata-anası da, ne etsin, güçge töre yoq, qabuna turup qaldı.
Qazaqlar qayda qamalğannı birgine-bir Anaydan qayrı gişi bilmey. Oğar da eri getegende «Wöre, wöre, biz qayda ekenni birewge de bildirme, şawxal geçgen soñ Atayıma aytarsan», – dep buwarğan. Ölse de, Anay erini purmanından çıqmajaq. Şawxal busa tüpdentin adamlar yiberip, eki de ojaqdan ulanlarını bar yerin aytmasmı eken dep, neçe kerenler axtartıp tura.
Tek axtarğandan payda yoq. Hatta bir keren aşayğanda qaynatası «Heyler, bar yerin bile busaq, gişi yiberip, yaşlanı halın-günün sama biler edik», – degende de, Anay qısılıp qaldı.
Şu quwunlu günlerde iñ de paraxat gişi – barı da qalmağalnı başı Atabay özü. Ya gişini ojağında aşalağan aşdan, ya yetişip gelegen qışdan awarası yoq. Yağında Salimat bolğan soñ, dağı zatnı axtarmağa neger tarıqdır! Özünü bu nasibi qırqılır dep ol oylaşmay. Yuwuq da etmey. Özü nasipli bolğan bulan kimge açuw, kimge zaral!
Qazaq hay onu-munu sama ete: ağaç gese, haywanlağa yem sala, aran kürey. Atabay bir zatğa da qaramay, geçesi-günü bulan er de, qatın da şıbır-gübürde. Qazaq bir-birde külemsirey, daim bitmeygen ne laqır bola dep oylaşa, özü Anay bulan olturup bir de şulay sır çeçmegenine talçığa.
Aradan ay getip bara, ya heymisiz deygen yoq, ya artından gelegen quwun yoq. Bir keren Aliroy arbasını köküregine eki qap habijay da salıp, satağan bahana bulan Endirey bazarğa getdi. Gerti muradı busa: bazar – adam köp bolağan yer, şonda bir xabar añlamaq. Gertiley, añlap da qaytdı: şawxalnı atlıları gelip, Endirey biyni adamları bulan birçe yuwuq aradağı yurtlanı aylanıp-axtarıp getegeni ekinçi keren, hatta ağaçlıqlağa girip de qarağan.
«Alaysa şawxal geçmegen, ya geçme umutu da yoqğa oşay, küyge qarağanda», – dep oylaşdı Qazaq.
Şawxalnı geçmege xıyalı yoq. Ol onça da açuwlu çu, bir xabar almay qaytğan dep, nökerlerini neçesin taqsırlap tura. Ari-beri yibergen atlılarına da qanıp bolmay, neçese yurtğa adamlar salıp tura, yaşırtğın gebin sama qıymağanmı eken dep, on-on beş mollanı çaqırtıp soraw aldırtıp tura.
Tilewler salğandan payda yoqnu görüp, Tatarxan da, Mahmut da, lap umut üzüp, yaşlarını talihin tengirine tapşurup toqtağan. Yürekleri suwuğan, sawluğu boşağan, qayğı ötüp, endi ne bolsa da qayırmayğan darajağa çıqğan. Analanı deseñ awzuna aş barmay, qolundan iş gelmey.
Şulaylıqda aradan üç ay yarım getdi. Qazaq bir zat etmese yaramas dep oylaşa. Qonağı çı betin birden-eki de etmey. Bolsa da namus-yah tarıq çı. Üç de gişi şunça zaman qonağını başında, aşında-suwunda. Soñ da bu gelegen – yazbaş, yer sürme, aşlıq çaçma gerek, bitgen soñ haqğa işleme yürüme tarıq.
Hasili, üyge qaytmağa gerek. Yat yerde qamalıp turğandan ne de qolaydır. Şawxal ne etejek? Uruşur, toqalatır, zindanğa taşlatır. Taşlatsa da, cuma qoyar, ay qoyar. Munda turağanı busa üç ay yarım. Halige şawxalnı ne taqsırından da qutulup bola edi, paraxat yaşap turajaq edi.
Qazaq şu oyun qurdaşına neçik añlatayım dep turağanda, Atabay özü yol açıp qoydu, bir gün axşam doğada olturup tayaq yonayğan Qazaqnı yağına gelip:
– İşler buzuq bolma tura, – dep küstündü.
– Nege? – dedi Qazaq.
– Nege bolağandır, senden ayıp busa da aytayım, Salimat yaşğa toqtağanman dey, qusma başlağan. Yat yerde onu işi neçik bolur? Şawxal bolmay, atası süyse bolsun, gel qaytayıq. Men taqsırlıman, etegenin de mağa etsin. Özüñ bilesen, bu işde Salimatnı bir ayıbı da yoq. Oğar ne dey? Qatın gişi bulan üçeşmes çi şawxal çaqı şawxal. Ol da adam çı, ergişi çi! – dedi Atabay.
Qaytajaq boldular. Artındağı gün Aliroy olanı özünü arbası bulan Bawtoğayğa yetişdirip getdi. Qalğan yolnu olağa yayaw yürümege tüşe edi.
«Yurtğa geçeletip girip, yaşınıp turarbız. İşni-halnı bilip, soñ neçik etme tüşe busa da eterbiz. Ullular bir yol görseter», – dep oylaşa Qazaq.
Bular Çirkey qısıqğa yetişgende, artdan tuyaq awaz eşitildi. Burulup qarasa: üç atlı alğasap gele. Yuwuqlaşğanda, aldağısı atın asta etip:
– Bah! Qazaq tügülmüsen sen?! – dep qıçırıp yiberdi.
Qazaq da atlını gözü tiygendoq tanıdı: ol ağaçawullu biy Aleskender. Şawxalnı aytmağanda da biyleni arasında iñ de yarlısı. Altmış yıllar boladır. Ullu saqallı mazallı gişi. Qazaq onu köp kerenler şawxalnı içgi maclislerinde görgen. Yarlığamı yada başğa zat sayalımı – ne busa da Abumuslim onu onça süymey, tek maclislerine çi çaqıra, hatta aburlu yerde de olturta.
Hali Aleskender Botayurt biylerde eki cuma qonaq turup, aşap-içip, yıbanıp gele edi. Heç amal busa ol hali de üyüne qaytmağa süymey, dağı da bir cuma sama qalada da turar edi, şawxal art waqtilerde alışınıp qalğan.
Qazaqlanı görgende, ol esde yoqdan ullu yaxşılıq bolup qalğanday süyündü. Qazaqlar qaladan şawxalnı gözü tüşgen iñ de ariw qarawaş qıznı qaçırğannı, Abumuslim de ne gerekler etip, ne yerlege de atlılar yiberip izletip de olanı tabıp bolmağannı Aleskender yaxşı bile. Qara dağı, özü hali çöp de yoq yerden olağa urunup qaldı.
«Hey Allah, bu nasipge! Özler indemey gelip qapğınğa tüşüp qaldı. Abumuslim şawxalım bir süyünejek! Bir süyünejek! Oh, ne razi bolajaq dağı! Qalada canıña süygen çaqı qalma da yarajaq…» – dep oylaşıp, Aleskender kepi gelmekden özünden de ixtiyarsız qıçırıp külep yiberdi.
Ne iş bar eken dep, eki de ulan da, qız da onu betine telmirdi. Olar şeklener dep qorqup, biy nege külegenni başğaçalay añlatdı:
– Sizin yürüp gelegenigizge küleymen. Şurağa yerli neçaqı yol barnı bilemisiz? Ondan qayrı da suwuqluqnu göresiz çi, – dedi.
Biraz yerge atlılar da, yayawlar da astaraq yanaşa yürüdü. Şo waqtini içinde Aleskender şulay plan qurdu:
– Siz Çirkeyge barıp Arslan-Haciden atlar da alıp, artdan gelirsiz, men yiberdi dersiz, süysegiz bir-eki gün qonaq da boluğuz, – dep, nökerlerin atlarından tüşürüp, Qazaqlağa:
– Minigiz atlağa. Atlanı tuyaqlarından ot çığara turup getebiz bussahat, şu barıwubuzda şawxalnı üstüne de barabız, – dedi.
– Awruwuñnu alayım, biyim, geçmey turup, biz şawxalıbıznı üstüne girip bolmaybız, – dedi Qazaq.
– O yerin oylaşmağız. Menmen geçdiregen! – dep, Aleskender yörmeli qolu bulan töşüne qaqdı, soñ eki de ulannı inamsız qarağanın es etip, – Biy çaqı biyni tilewün şawxal geri urar dep esigizge gelemi yada siz mağa inanmaymısız? – dedi.
– Bah, awruwuñnu alayım, biyim, nege inanmaybız, sağa da inanmay, kimge inanayıq, – dep, süyünmekden Qazaqğa da yetişdirmey, Atabay cawap berdi.
– İnana busağız, köp söylemey, zamannı da geçikdirmey, minigiz atlağa, – dedi Aleskender.
Bir atğa Qazaq, birisine de, aldına Salimatnı da alıp, Atabay minip terbendiler.
Üç at bir yimik yorğalap yürüy, üstündegi dört de gişini busa dört oyu, dört planı.
Aleskender şawxal berejek barakalladan, etejek qonaqlıqdan quwana. Şawxal çaqı şawxal üç ay yarımnı uzağında iş etip izletip tabıp bolmağan adamlanı aldatıp alıp barağanına süyüne. Qazaqlar özüne yoluğup qalmaqnı Allah bergen bir ullu nasipge hisap ete. Endiden soñ şawxal özüne başğa gözden qarayğan bolajaq, özge biylerden alda göregen, baliki, Şamsutdinden de, Muhammatxandan da soñ sanayğan bolajaq. Malı köp bolğan bulan özge biyler, başğa, ne zatlardır, menden olanı nesi artıq? Xoxayğanı artıqmı? – dep oylaşa.
Atabay da şat. Aleskender biy tilegen soñ, şawxal özlerden geçejekge ol haq yürekden inana. Şawxal geçgen soñ, atası da geçejek. Uzaq qalmay ulanı da bolajaq. İşlerler – aşarlar. Butu-qolu saw çu Allahnı yaxşılığından. Xalqdan yaxşı yaşasa tügül, başğa yaman yaşamas. Geçe de işlermen, gün de. Yanımnı salıp yatman, amma qatınımnı, yaşımnı yazıq etmen, xalqnı qoluna qaratman. Geçmese, şawxal ne süyse etsin. Öltürmes çi. Öltüremen dese de, qatını da, ulanı da sayalı ölüp geter.
Salimatnı da onça qayğısı yoq. Erine razi. Tek onu iñ ullu süyünçü – qursağındağı yaşı. Hali oylaşağanda şulay bir surat göz aldına geldi.
Yaş zamanında yurtunu yuwuğundağı Germen talağa ot tüşdü. Bişip qawrap turağan buday yıllanğan quraynı yimik yallama başladı. Şo talanı ortasında butaqdan butaq atıp, yaşnap-balqıp turağan, adamlar yallawlu yayda salqınına sıyınğan, güzde mıñıy tatli harmutun çöplep alağan bir alämat biyik isbayı terek bar edi. Ot onu da qoymadı, yapırağın-butağın yallatdı, qarqarasın çirkitdi, qaraltdı, tek özegine batıp bolmadı, hali bitginçe yabuşup, güçü yetmejekni bilgende artğa tayışdı, nagäh bir qalğan mandalaqlağa, masesgilege çapdı, olanı bir yalap yoq etip çıqdı.
Qaralğan-qartayğan ullu maydannı ortasında yaşıl yapıraqlarına, yaş butaqlarına kir giygen şo harmut terek yap-yañız qaq dey bolup qaldı.
Hali bolğunça Salimat, biykesi uruşsa yada bir başğa qıyınlıq bolsa, özün muna şo öksüz terekge oşata edi. Endi busa iş başğa, eri bar, yaşı da bolajaq, özün de ol şo terekni ot tüşgünçegi, yaynap-yaşnap turağan zamanına oşata.
Salimatnı terekni haqındağı oyu dağı da uzatıla.
Artındağı yıl yazbaşda terekni tübünden butaqlar çığıp, çalt ösüp yibermesmi. Anasın endiden bolajaq balahlardan saqlama süyegen de yimik, butaqlar terekni dögerek aylanıp ösdü, özler ösüp yetişgen yerge yerli onu qaralğan qarqarasın yaşıra yürüdü, bütünley yaşırma da yaşırdı. Endi subay calalar, tışğa töşün berip, tabiatnı yayğı yallawundan da, çilleni suwuğundan da anasın ayawlap saqlay.
«Ulanlarım-qızlarım yaşawnu har balahından meni de şolay qorup saqlajaq, Allah buyursa», – dep oylaşdı Salimat.
Qazaqnı oyu da, beti de muñ. Aleskender biyge inanmay da bolmay, inanıp da bitmey. Biyleni haqından bir ariw aytıw barnı bile, tek ne gerekler etip esine geltirip bolmay xıylı yürüy. Soñ esine tüşe: «Biyge inanma, suwğa tayanma». Birden-bir teren oyğa bata.
Şawxalnı açuwlanıp Qazaq neçe kerenler görgen. Şo zamanda ol lap yuwuq adamına da qorqunçlu. Aleskender geç dep tilese de, şawxal, açuwlu busa, onu tilewüne tıñlar dep, Qazaq inanıp bitmey. Har neçik de, geliw-geliwündoq şawxalnı üstüne barmay, bir-eki günler yaşınıp turmağa, Aleskenderni tilewüne şawxal ne cawap bergenni bilip, onu gözüne soñ görünmege yaxşı edi dep oylaşa.
Qazaq ekyansınlı ekenge biy de şeklene buğay, onu mekenli inandıraman dep söz başlay:
– Barğandoq, geçdirip şawxaldan da, maclisde olturarbız, sen de bizge bir ariw yañı yır aytarsan. Yoldanoq oylaşıp qoy, – dey.
– Awruwuñnu alayım, biyim, başüste. Buyruq sizden – yır menden, – dep cawap bere Qazaq.
Qalağa qarañı bolğanda yetişdiler. Qazaqlanı qapu – tüpde qoyup, Aleskender: «Siz şunda turuğuz. Men barıp şawxal bulan söylep geleyim. Ol geçgendoq, sizin artığızdan adamlar yiberirmen», – dep, känzilerden bek yügürük örlenip getdi.
Aleskender biy üstüne alğasap girip gelgende, yantayıp turağan şawxal süymey turup xozğaldı.
Aleskender eşik aldanoq:
– Assalamu aleykum, hürmetli şawxal biyim, şat xabar alıp gelgenmen! – dedi.
Qazaqlardan lap umut üzüp bitgen Abumuslim, bu biyni de ne yaxşı xabarı bolajaq dep oylaşıp:
– Wa aleykum salam. Gel, beri çıq. Tıñlayman yaxşı xabarıña, ayt, – dedi.
– Qarawaş qız da abzarıñda, qaçırğanlar da! – dep, Aleskender irjayıp toqtadı.
– Ne zat?! – dep, Abumuslim sesgenip getdi.
– Şolay, şawxal biyim, üçüsün de artıma da salıp alıp gelgenmen. Atlağa da mindirip, köp abur da etip alıp gelgenmen. Endi etegen «aburuñnu» sen de et, şawxal biyim, – dedi Aleskender.
Açuwundan şawxalnı gözleri qaynap getdi. Şossahat baş nökerin çaqırıp:
– Abzardağı şo geç gelgen qonaqlanı eltip zindanğa taşlat! – dep buyurdu.
Şawxalnı üylerini uzun doğasını bağanalarına yer-yerde panarlar ilingen. Olanı sil-sil yarığı ullu abzarnı haran-haran yarıqlandıra, yuwuq aradağı gişini tanırday ete.
Hali üç de gişi qaputüpde. Üyleni eşiklerine, doğağa, känzilege telmirip toqtağan, şondan ne quwun bolur, nasibi neçik çeçiler dep qarawullay.
Gertiley de, üyden birewler çıqdı, doğadan panar yarıqda gölentki bolup ötdü, ona känzilerden tüşdü. Olar şawxalnı nökerleri. Aldağı baş nökerni Qazaq arekdenoq tanıdı, tek olar beş-altı ekenni ne busa da uşatmadı. Şawxal çaqıra busa, birgine-bir baş nöker gelip aytıp qoysa bolmaymı dep oylaşdı.
Nökerler yetiw-yetiwündoq bulanı harisin ekew tutup, tebere-türte turup alıp yürüdü, ayrı-ayrı zindanlağa taşladı.