«Чапгъан гюн шатлыкъ этмес»
Бизин ари теберип, Къазакъ гёрмейген болуп, излей:
– Багь! Бизим къайда гетип къалды? Гьали буссагьат бар эди. Устархан, бизимни гёрмедингми? – дей.
Устархан, оюнун бёлюп, излеме башлай, онча къыйналмай табып гелтирип:
– Муна, Атайым, бизинг, – деп бере.
– Къоччакъсан къоччакъ! Уруп бер чи къолунгну.
Устархан къолун уруп бере.
Шулай зат гюнде бир сама этилмей къалмай. Къазакъгъа бу оюн буса да, уланына тюгюл. «Тас болгъан» затны излемеге, табып, атасына гелтирип бермеге, ону баракалласын алмагъа ол залим гьасирет. Заман-заман огъар, оьзю кёмек этмесе, атасы ишлеме болмас эди, гёнлери-сакътиянлары бичилмей-тигилмей къалыр эди деген ой зим деп гелип, токътамай гетип къала. Оьзю атасына тарыкъ деген аслу ой буса татлиликни татыву йимик таймай токътай.
Терен ойлашып къарасакъ, атасыныки де оюн тюгюл. Ярлылыкъ да, янгызлыкъ да янчгъан гиши гьали ол оьсюп гелеген уланындан къаравулламайгъан зат ёкъ: ёлдаш-къурдаш да шо, къардаш-варис де шо. Бугюн оьлюп гетсе де, орнун тутмагъа уланы бар. Ожагъы сувумажакъ, оту сёнмежек.
Биргине-бир уланы! «О да Аллагьны иши. Къылыкъ тутса, бир улан да аз тюгюл, къылыкъ бузса, он улан да кёп тюгюл. Аллагь каримдир. Кёмек къолун узатмай къоймас. Мен атасы гёрмеген яхшылыкъ гюнлени де тенгири уланыма берсин…» деп ойлаша Къазакъ.
Ата-ананы мурады – уланын эдепли-къылыкълы, намуслу-ягьлы этип оьсдюрмек, ери гелгенде гертиликни-тюзлюкню якълап бажарагъан адам этмек. Устарханны гьали оьсюп гелеген кюю, сёзю-оюну оланы юреклерин мекенли сююндюре. Башын гесемен дегин, ялгъан айтмас, этгенин яшырмас. Уланыны бирдагъы хасияты Къазакъны залим сююндюре: затгъа жаны авруй. Лап оьзюне гёре къурдаш да тапгъан, аты Ханбатыр. Гюнню узагъында бирче болалар. Орамдан, гент ягъадан ялкъгъанда оюну Къазакъларда яда Ханбатырны атасы Мингсолтанларда.
Тюнегюн Къазакъ догъада иши булан машгъул, Жанбике де затлар жувуп тура эди. Зырт деп гелип, эки де яш абзардагъы белни де алып ёкъ болду.
– Къазакъ, Устарханны бетин гёрдюнгмю? ВоЛлагь, шо йылагъангъа ошай. Гёзлери шишген эди. Не болду экен? – деп талчыкъды Жанбике.
– Къайырмас. Яшдыр, ябушур-ярашыр. Бир зат да болмагъандыр, – деди Къазакъ.
– Болмагъандыр дагъы. Алайса белни не эте экен? Биревлер булан ябушуп, урмагъа сама алып бармаймы эди экен? Эрши болурбуз чу халкъгъа!
– ВоЛлагь, герти айтасан, Жанбике. Белни шо тегин алып гетмеди. Амал ёкъ бир ойлашгъаны болмаса, – деп, Къазакъ артындан къычырмагъа къабакъ алгъа чыкъды.
Къайда! Ийиси-пусу да ёкъ. Тек бираз арекде ойнап турагъан башгъа яшлар гёрюндю. Бирин чакъырып:
– Устарханны гёрмедингми? – деп сорады.
– Гёрдюм. Бакъаны гёммеге гетди ол да, Ханбатыр да, – деди о яш.
– Не бакъадыр о?
– Сютбакъа. Алим таш булан уруп оьлтюрюп къойду. Кёлню ягъасында гюнде олтуруп тура эди, пакъыр. Шону уьстюнден Устархан Алим булан ябушма да ябушду. Энди Устархан да, Ханбатыр да шо бакъаны гёммеге алып гетди.
– Яхшы этген. Къайсы къоркъду ябушгъанда?
– Бири де къоркъмады, экиси де йылады.
– Къайда гёме энди о бакъаны?
– Ханбатыр авлакъгъа гёмейик дей эди. Устархан айтды, гёммейик деди. Оьлген ерине гёмейик деди. Балалары анасыны къабуруна гелип къарама сюйсе экичи деди.
– Яхшы, инивюм, бар энди ойна. Вёре, оланы дагъы ябушма къоймагъыз. Сиз чи яхшы яшларсыз, ябуша деген недир? Айып тюгюлмю? – деп яшгъа да, Къазакъ къайтып абзарына гирди.
– Не болгъан, билдингми? – деп сорады Жанбике.
– Билдим, – деп иржайып, Къазакъ къырда гьали эшитгенин къатынына хабарлады.
– Къара дагъы сен! Не къурсакъ аврувдур бугъар гьали шо бакъа! – деп гьалекленди Жанбике. – Дагъы зат битгенде, энди шону уьстюнден ябушгъан болгъанмы!
– Вёре, айтма, Жанбике. Иш бакъада тюгюл, уланынг тюзлюк учун ябушгъан. Она о ери бар, – деди Къазакъ.
Ойнап къайтгъанда Устархан, биревге де сёйлемей, бурнун да тарта туруп, шишип-гёбюп айлана эди. Яшны юрек ярасын гьакитмейбиз деп, ата-анасы да бир зат да сорамай къойду.
Бирдагъы керен десенг къошулчан гьалпамагъа деп къойгъан чоргъаякъ булангъы будай унну барын да садагъачыгъа берип йиберип, анасы аш этме къараса, ун ёкъ. Нечакъы къарсалама тюшдю. Анасыны алдында аз буса да айыбын жувмакъ учун Устархан:
– Мен бермеген бусам, садагъачыны хуцириси боп-бош эди. Ол ашамай турсунму, пакъыр? – деди.
– Турмасын, яхшы. Биз ашамай турайыкъмы алайса? – деп гьалекленди Жанбике.
– Атайым да, сен де ашагъыз. Мен ашамай турайым. Мени пайымны садагъачы ашасын, – деди Устархан.
Сёйлейген кююне къара дагъы энди! Бу гиччи башлы, уллу ишлиге не деп айтарсан! Айтгъаны да гьеч эди. Яш яшдыр. Ахшам гьинкал-гьалпама этгенде ашамайман деп тутмасмы. Не гереклер этип, ашатып болмады. Яш булан яш болайымы деп, атасы да къоюп къойду.
Ёкъ, ёнкютегени, къолдан чыгъарагъаны тюгюл, тюзлюкню тутгъан деп такъсырламагъа сюймей. Яман затны этген буса, тийишлисин бек яхшы кюйде алажакъ эди.
Петербургдан Мугьаммат апенди Къазакъгъа табушдурсун деп, кагъыз йиберип гелип, тюнегюн бирев етишдирип гетди. Къазакъ къайтып-къайтып охуп тура. Охугъан сайын охума иштагьы да геле. ВоЛлагь, тамаша адам шо Мугьаммат! Петерден шунда Устарханны ахтарып язып гелген.
Къазакъны инг де бек сююндюрген ери кагъызны арты. Биринчиси, яхшы-яхшы алимлер Мугьамматны китабын охуп къарап, басып чыгъармагъа тасдыкъ этгенлер. Экинчиси, Мугьаммат дагъы бармасгъа къайтаман деп язгъан.
Артдагъы хабар Къазакъгъа айрокъда уллу сююнч. «Тамгъа да таяв тарыкъ» – деп бир керен Мугьаммат оьзю де айтгъанлай, ол къайтса, Къазакъгъа герти таяв болажакъ эди.
Уьч-дёрт гюн ойлашып, билген кююнде жавап язып, Хасавюртгъа алып барды. Кагъызны элтип поч станциягъа бересен, онда оьзлер гьакъ булан адресин де язып онгарып, барагъан поч арбалар булан ари-бери бакъдыра.
Кагъызны онгартып берип, кире гьакъын тёлеп Къазакъ да битди бугъай, къырда бир къувун тюшюп гетди. Чабып орамгъа чыкъса, адамлар пристопну кансаралына багъып чабып бара.
Къазакъ биревню токътатып:
– Не болгъан? Не къувун бар? – деп сорады.
– Къырсал болуп къалгъан дей адамлар, пристопну кансаралында эки ян болуп ябушуп. Бары да оьлген дей. Шундан уллу къувун боламы! – деди о гиши.
Халкъгъа къошулуп Къазакъ да чапды. Кансаралны абзары халкъгдан толгъан. Бары да кансаралны терезелерине телмирген, гьар ким бир зат айта, жанталашып айлана.
Къазакъ етив-етивюндокъ:
– Ичине гиргенигиз бармы? – деп сорады.
– Гиргенден пайда ёкъ, болагъаны болгъан, – деп, бирев башын чайкъады.
– Багь! Олай деген недир! Айырма герек чи! – деп, Къазакъ чабып ичине гирди.
Огьай! Гертилей де, геч болгъан экен! Кансаралны ичинде он эки гиши ал къанына боялып ятгъан. Атгъан тапанчаларын, ургъан хынжалларын бирлери буссагьатда да къолларындан салмагъан, къысып тутуп турагъанда йимик. Уьч-дёрт къол къыркъылып ташлангъан. Чабушагъанда хынжаллар тийип гетмеге герек, аркъа шанжаллар эки къыркъылып авгъан. Сойралып ятгъанланы экисини уьстюнде енгил акъ халатлары, оьзгеленики кюлтюс чепкенлер.
Бийлени, олагъа къарап да чанкаланы арт вакътилерде язда ат минегенде акъ халат гиеген хасияты бар. Гьали шо акъ-халатлы сойралгъан экев бийлер яда чанкалар болмагъа герек, къалгъанлары – оланы нёкерлери.
Бири сама агь этмесми экен, башын гётермесми экен деп, Къазакъ телмирип къарап токътагъан. Бири, тамгъа аркъасын да таяп, чонкъайып олтуруп турагъанда йимик. Она шо астаракъ ингырланды. Етишип барып, Къазакъ гётерип алып къыргъа чыгъарайым деп, уьстюне энкейди. Яралы бир мюгьлетге гёзлерин ачып, даимге ябып къойду.
Къыргъа Къазакъ гьалсыз болуп, лавлай туруп чыкъды. Офицер опурагъыны ер-ерине нас тийген, ялан башыны тюклери чачылып жобан-къобан болгъан бир алаша базыкъ гиши, алдына гелип, къартыллайгъан тавуш булан къумукъча гьаран-гьаран
– Не иш бар шонда? – деп орам этип, кансаралны эшигин гёрсетди.
– Оьлген-битген бары да, – деди Къазакъ.
– Оьлген буса, тайдырма герек! Кансаралны тазалама герек! Гьы, эшитемисиз тез болугъуз! – деп, о гиши халкъгъа акъырып йиберди.
Къазакъ тамаша болуп, къырыйындагъы биревге:
– Бу негер къычыра? Кимдир бу? – деп сорады.
– Багь! Билмеймисен шону да? Бу чу бизин уллу гьакимибиз, пристоп Гебек, – деди о гиши.
– Багь, олаймы, – деп къойду Къазакъ.
Ишни мекенин биле буса чы Къазакъ гьали башгъачалай сёйлежек эди.
Бары къалмагъалны башы муна шо пристоп Гебек болду.
Мурза, Жанбек деген узукъарилер, чанкалар эришивлю биченликни уьстюнден пристопгъа арзгъа гелген, сырымты да тюгюл, бийлер йимик, акъ атлагъа да минип, йибек халатлар да гийип, артына бешер нёкерин де салып гелген.
Сёйленеген ярым десятин биченлик оланы аталары савдан берли эришивлю болгъан. Атасындан къалгъан мюлклени уьлеше туруп гелгенде шо ер артыкъ чыгъып арада къалып, инагъалар да, аз-маз зат учун сёзге турабызмы деп, индемей къойгъан болгъан.
Олардан тувгъан бу узукъарилер буса, къан къардашлыкъ арек чыгъа барагъандан да пайдаланып, къылыгъы да къысгъа тартып, шо биченликни гьар ким оьзюне тийдирсин деп, пристопгъа арзгъа гелген.
Бу эришивлюкден башыма не пайда этейим экен деп ойлашса да, алтын-гюмюшню, акъчаны атын чыгъарып болмай турагъан пристоп терезеден къарап, ёлдан оьтюп барагъан бир атлыны гёрюп, басып атын макътап йиберген.
Айтар чакъы ерде иш де болгъан: къуюшгъаны-еркъашы алтын-гюмюшден ясангъан йимик яна, тизгинлери тасмадан, гьаран-гьаран билинеген авузлугъу сама къоргъашынмы, езми – тунукъ йыртыллай. Оьзю десенг бек исбайы гьайван.
– Гёремисиз шо атны? Мени гёзюм гёз буса, къуюшгъаны тап-таза алтындан! Бир-биревлеге алтын да, акъча да ёлда ятгъан саякъ итни орнунда. Мени йимиклеге чи къыт шо эливаш нече де! – деп, пристоп ялгъанын кюстюне.
– Тюз айтасан! Еркъашы чы гюмюш бугъай, амма къуюшгъаны питат алтынгъа ошай, – дей Жанбек де.
– Оьмюрюнде гёзю булан алтынны гёрмеген сени йимиклер не айырып биле ону неси не экенни? – деп, Жанбекге яман чанчып сёйлей Мурза.
– Мен гёргеннни-гёрмегенни сен не билесен?! Алтын акъча санай бусам, сени чакъырма тарыкъ болгъанман алайса?! Гьали мен айтагъан зат ялгъан алайса?! – деп тиреле Жанбек.
– Анадан тувгъанлы ялгъан айта гелеген гьали айтсанг айыпмы башгъа?
– Ялгъан сёйлейген мени йимик болмас, сени йимик болур! Эшитемисен?!
Жанбекни шолай айтмагъы булан Мурза, олтургъан аркъашанжалындан атылып туруп, тапанчасы булан Жанбекни лап юрегине къарап ургъан. Къоркъгъан пристоп Гебек, уруп терезени къувутдай этип, къачып къыргъа чыкъгъан.
Къолу къартыллагъанмы яда алгъасап гёзлеп болмагъанмы, Мурзаны ургъаны юрекге тиймей, къырыйындан гетген. Жанбекни халаты къызыл къангъа боялып барагъанны гёрген Мурза, болагъаны болду деген ой гелип, дагъы урмай, «Эшикни ачып, мени къыргъа чыгъар», – деп, баш нёкерине орам этген.
Чанкалар эришме башлангъанлы хынжалларына къол салып, «гьы» десе, гьавлап чапмагъа гьазирленип турагъан нёкерлер, эки тарап болуп, тизилип къатып токътагъан.
Шо арада Мурза этген орамны да баш нёкери тюз англамагъан, ур деп айта деп, хынжалын сувуруп, ал къанына батып олтуруп турагъан Жанбекни инбашындан чапгъан. Жанбекни баш нёкери сыртындан чабып, Мурзаны да йыкъгъан…
Шо чабушувдан она он эки де гиши сайралып ятгъан.
Бирев сама сав къалмагъан, шо саялы булай къарагъанда суд этме, такъсырлама гиши де ёкъ. Къапул балагь! Болду-битди бир иш! Гьакъыкъатда буса судну алдында да, халкъны алдында да жавап бермеге тюшеген гиши бар – пристоп Гебек. Къачып чы чыкъсын. Эргишилик ягъын къояйыкъ. Инсанлыкъ ягъы да бар чы! Алдындагъы къуллукъчуларын жыйып йиберип, къалмагъалны басылтма буйрукъ неге этмеген? Отуз-къыркъ абат ариде савлай рота солдат болгъан экен, чабып барып неге айтмагъан? Шону да этип болмай буса, халкъгъа къувун сама неге салмагъан?
Буланы бирисин де Къазакъ гьазирине билмеди, пристопдан къоркъмай, айтып англатгъан гиши болмады. Сонг-сонг халкъ тозурала турагъанда бир къарт гиши айтып эшитди. Ботаюртгъа ерли шону ойлаша юрюдю.
Мал недир? Дюньяны гиннигими? Оьлюм де шондан, оьрлюк де, абур да шондан, хорлукъ да.
Оьзю эшитген башгъа бир зат гьали ону эсине тюшдю.
Атасы оьлюп, уьч улан къала. Уллулары уьйленме етишген, гиччиси тогъуз-он йыллыкъ яш бола. Атасындан къалгъан ерлени уьлешегенде дазуну – бир абат топуракъны уьстюнден уллулары сёз этип, агъасы инисин оьлтюрюп Сибирге гете, баргъан еринде авруп, оьзю де гечине. Бары да топуракъ уьчюнчюсюне – яшгъа къала. Ол буса, амалсыз, адашып, гьар гюн къабакъ алдындагъы хасиде де олтуруп: «магъа топуракъ тарыкъ тюгюл. Меникин де пайлап алыгъыз. Магъа, агъаларым, сиз тарыкъсыз…» – деп йылай болгъан.
Ойлаша туруп аста юрюгенгедир дагъы, Къазакъ юртгъа геч етишди. Жанбике де, къырыйында буюгъуп Устархан да юхламай, къаравуллап телмирип табулду.
– Шу заманлар болгъунча турар деген недир къырда. Яш экинниден берли бозарып къалды. Гент ягъагъа алдынга чыгъып, къарангы болгъан сонг умут уьзюп къайтды. Мен де къалдым къабакъ алда къатып, – деди Жанбике.
– ВоЛлагь, Жанбике, гьеч дагъы тез гелмеге кююм болмады. Шулай къалма тюшдю. Мен саялы да тюгюл, бир къапул балагьгъа къаршы болуп къалгъан эдим.
– Гьуя къаравун, не балагьдыр энди о да?! – деп, Жанбике къоркъуп акъырып йиберди.
– Ёкъ, ёкъ, къоркъма. Айта тураман чы сагъа оьзюм себепли къалмагъанны. Себебин де сагъа йыр булан айтажакъман. Сиз ятып юхлагъыз.
– Аш хапмаймысан? Ачдан оьлдюнг чю сав гюн.
– Хапмайман. Шондан эсе гьали магъа чыгъарагъан йырым алдын, – деп, Къазакъ къаламын да, кагъыз да алып олтурду.
Бары зат гёз алдында. Тек шону суратламакъ учун, таъсирли тасвирлемек учун гючлю сёзлер тарыкъ. Къазакъ ойлаша. Къатыны да, уланы да тахда тёшекде ятгъан, оьзю буса тахны алдында алаша шанжалда олтургъан. Алдында баягъы лив-лив кантил.
Къазакъ йыр чыгъара. Бир талпынывда эки байт язылды. Биринчи, байтгъа Къазакъ онча рази тюгюл, бир-бир сёзлерин алышдырмагъа тюшежек, амма экинчи байтны ушатды, язып битген сонг бирдагъы охуп къарады. Къатынына да охумагъа кепи гелип, астаракъ:
– Жанбике, юхлаймысан? – деп сорады.
– Юхламайман, сен къачан охур экен деп къарап тураман, – деди Жанбике.
– Ма охуюм алайса, – деп жанланды Къазакъ:
Нечесе бийлер, ханлар, Нечакъы тюрлю жанлар Аллагь яратгъан ерде Булай аламат ишни Гёргенмикен инсанлар? Инсансан – элге оша, Юз элли минг йыл яша, Юз йыл яшагъан адам Булай аламат ишни Гёрген буса тамаша…