Баракалла!
Бир заманда да Къазакъ язмагъа я йырламагъа гьали йимик иштагьлы болмагъан. Жанбике ону яшавун янгыртгъан. Къатыны булан Къазакъ оьзюн насипли гьисап эте, шо насипни гьакъында йыр язмагъа да токъташгъан. Ойлашагъаны бу нече гюн. Насип кёп затны къуршайгъан терен маъналы сёз. Озокъда, яхшы къатын да насип, эргишилик, къоччакълыкъ да насип, савлукъ да насип. Тек, нетерсен, заманлар алышына бара, намус-ягь да, насип де гьали акъчагъа, малгъа байлавлу. Яревкеликни, ялынчлыкъны, эки юзлюлюкню тувдурагъан да муна шо баягъы акъча. Кисенгде пулунг болмаса, кёкге башынг тийсе де пайда ёкъ. Менмен дейген эркеклени ягь-намусун сындырагъан недир – муна шо эливаш къалгъыр акъча! Жамият арагъа алтын да, мал да югъагъан аврувдай яйылып бара. Байлыкъны биревлер эдебинден, дининден алдын гёреген болгъан. Шулай гетсе, адам аралыкълар бузулажакъ, халкъгъа хорлукъ болажакъ.
Ёкъ, Къазакъ йырында оьзюню бир гиччи насибини гьакъында язмажакъ. Шаирни борчу – уллу жамият аврувну алдын алмакъ, ондан арчылмагъа халкъына кёмек этмек.
Къазакъ яза. Юреги тынышмайгъан сатырланы къомуз согъуп, астаракъ йырлап къарай. Шаир ойлашагъан кюйде, чеберликни аслусу сёзлер маъналы болмакъ. Сай маъналы сёзлер толу кюйде чебер болуп болмай.
Къазакъ яза:
Гьакъыллары етип, арслан тутса да, Гьайгевлюкге аты айтылар касипни. Агьмакъланы нече терсин онг этген Огь, уьюн Аллагь йыкъсын насипни! … Къазандан чыкъгъан къара къул болсун, Тек киседе авур аслам пул болсун, Тил тюбюнде яревкелик сёз болсун, Тек тышындан кюлеп багъар юз болсун…
Уьй-эшикден, ашдан-сувдан къутулгъанда Къазакъны къаршысына гелип, яягъына къолун да таяп Жанбике де олтура, яза буса да, къомуз согъа буса да эрини арив айланагъан къолларына телмирип токътай. Авур заманы: мангалайын ер-еринден ягъал басгъан, гёзлери савулгъан, огъар-бугъар бираз эринеген болгъан.
Яза туруп, Къазакъ къатынына урлап-урлап къарай, аявлу бетин, арив гёзлерин гёрген сайын янгыдан-янгы сююнч толкъун юрегин чайып, йылы этип чыгъагъанда йимик. Жанбикени мангалайындагъы ягъалы ону айрокъда бек сююндюре: уланы болажакъ, ягъал басса, къатын гиши улан таба деп айтыла гелген.
Экиси де ойлаша.
«Аллагь берген бу яхшылыкъгъа! Аривлюгю арив. Адамлыгъы адам. Бир артыкъ сёзю болмасмы! Бир пурманымдан чыкъмасмы! Гёрген къыйынгъа гёре Аллагьу таала тынчлыкъ да бере дейген герти экен! Тек шо тынчлыкъны дюньяда къыйынлыкъ гёргенге тенгири ахыратда бере дейлер. Балики, биревлеге дюньялыкъда да бередир. Муна магъа берген чи. Тюзелип, тенгирим бир улан да берсе, дагъы сююнч магъа шу дюньяда тарыкъ да тюгюл. Дагъы уллу яхшылыкъны мен гётерип де болмажакъман. Яшавум да, яхшылыгъым да муна алдымда. Гишиге сукъланырдай ишим ёкъ», – деп ойлашып, Къазакъ астаракъ башын чайкъай, сайки, оьзюне болгъан бу яхшылыкъгъа инанып битмейген заманы.
«Улан анасына, къыз атасына ошаса, насипли бола деп айта. Къыз тувса, алайса атасына ошасын. Атасы йимик къараявуз болсун, сюйкюмлю болсун. Атасы гёрген къыйынлыкъланы чы гёрмесин. Гьей Аллагь, шо гюн ярашдырмагъа мачийлени мен оьзюм алып гелмеген бусам, яшавум бютюнлей башгъача болур эди дагъы! Йиберемен деп яш излеп де айлангъан эдим хари. Табулмагъаны не яхшы болгъан. Къазакъны гёрмес эдим, сюймес эдим. Балики, алдынгъы эримден де къолайсызгъа табушар эдим. Ону да ким биле. Гьар макътавлар сагъа, тенгирим…» – деп ойлаша Жанбике.
Жанбикени къоллары къозу юндей йымышакъ. Эри гьали таладыр дегенде ол, иржайып узатылып, эки де къолу булан ону тирсегине яш йимик тагъылып токътады. Къазакъ да, иржайып ишин бёлюп, папирос чырмама башлады. Тек ол папиросун алдын йимик тартып къоймады, къатынына тютюн ийис бармасын деп, терезени ярты ачып, тютюнню шондан бакъдырды. Жанбике къарап кеп алды. Къазакъ тютюнню къыргъа онча да онглу бакъдыра чы, сув гёбюкню гёпдюрюп, милав-милав этип учурагъан гиччи яшгъа ошап къалгъан.
Гечелер отбашны алдында да олтуруп, лап ятагъан заман болгъунча эр де, къатын да лакъыр этип къана.
Къазакъ оьзюню башындан гетген затланы сабурдан хабарлай, бир-бирде къомузун да согъуп, астаракъ, янгыз бир Жанбике эшитер йимик йырлай. Ятгъанда десенг, эрини гьар сёзю Жанбикени юрегине бал болуп тама. Нече де пасигь тили де бар, нече де арив тавушу да бар.
Къазакъ оьзю яш заманда атасыны да, анасыны да арасында болгъан лакъыр арт вакътилерде ону эсинге нече керенлер тюшюп тура.
Яз вакъти. Атасы Татархан догъада кийиз гесекде олтуруп папирос тарта, анасы Ханза териде юн тарай. Лакъыры астаракъ бара. Догъаны хырында олтуруп вилав-таякъ этеген Къазакъ не буса да оланы лакъырына къулакъ салды.
– Атабызны атын къоймагъа Аллагь буюрмады. Ерде къалды, – деди Татархан.
– Вёв, неге къала ерде. Аллагьгъа шюкюр, авлетибиз бар чы. Ол къояр оьзюню уланына, – деп Ханза ону гёнгюн алды.
«Атасыны атын атам магъа неге къоймагъан экен? Гьали гьёкюнегенге ошай», – деп ойлашса да, Къазакъ гьеч шону себебин билип болмады. Арадан гюнлер гетме къоюп, бир онгай тюшгенде шо гьакъда анасына сорады.
– Гьавлиямысан сен? Атангны атасы тюгюлмю сагъа гьали бар атынгны къойгъан. Нете, саппа-сав гишини атын къоямы эдик сагъа? – деп, Ханза тамаша болду.
Шо саялы гьали Къазакъны жаны-мурады, Аллагьны яхшылыгъы булан къатыны улан тапса, огъар уллу атасы Устарханны атын къоймакъ. Атасыны атын буса сонг тувгъан уланына къояжакъ.
Мугьаммат бир йылдан дагъы да гелемен деп гетсе де, ишини къыставулундан чыгъып болмады. Бозарып ата-ана булан дос-къардаш да къалды. Гьар ёлукъгъанда Умар да, «Гёресен дагъы уланпавну гьюнерин. Башына къолу етишсе, шулай болагъан адат, къулум Къазакъ», – деп пушургъана турду.
Бир гюн эртен Къазакъ олтуруп ишлеп турагъанда Умар чакъыра туруп яш йиберип гелди. Къырыйында олтуруп турагъан Жанбике эрине къоркъунуп къарады. «Багь, нени буса да этемисен? Мугьамматны атасы Умар чакъыра», – деп, Къазакъ къатыныны инбашына астаракъ къолун салды.
Къазакъ алгъасап барса, Умар уьстю печатлардан толгъан ачылгъан бокъча узата.
– Мугьаммат къардашы Абдулгъа йыр булан кагъыз язып гелген. Гьай, масхара-гертидир дагъы. Эдеп этип, ол магъа шолай затланы язмай. Сагъа тиеген ери де бар, къулум Къазакъ, – деди Умар.
Къазакъ кагъызны чыгъарып охуду. Мугьаммат, гертилей де, оьзюню тенги къардашларына-къурдашларына гьар тюрлю затны яхсайлы къызланы-къысырланы гьакъында масхаралар этип язгъан. Кагъызны ахырына таба Къазакъны оьзюню гьакъында да бар.
Къазакъ иржайды. Йыракъларда да Къазакъны оьзюню гьакъында Мугьамматны ойлашагъаны, сонг да йырны язылгъан кюю гьали ону бек кепине гелди.
– Гьы, не жувабынг бар, Къазакъ? – деди Умар.
– Не жувабым болсун! Бек арив язылгъан. Тили пасигь. Гьар калимасы кюйлю. Мени гьакъымдан чы оздуруп да йиберген. Гиши сама охумасын.
– Ону булан иш битмей. Огъар яманокъ-ярайгъан жавап язмагъа герек йыр булан, оьзюнюкинден де оьткюр этип. Сенден къайры шону язып болажакъ гиши де ёкъ. Бу – Абдулну тилевю. Шо тилевге энди мен де къошуламан. Сиз жагьиллерсиз, не сюе бусагъыз да языгъыз бирев-биревге. О ери магъа етишмей. Амма мени бир тилевюм бар, шону яз. Мугьамматны сен йибергенсен Петерге деп, анасы гьар гюн къулакъларымны чайнай. Къысгъасы, яшав ёкъ. Шонда тургъаны таман. Энди сама къайтсын. Муна шу затны Мугьамматгъа арив ёлу-ёругъу булан англатмакъны бек тилеймен.
– Бек арив англатарман. Дос-къардашны чы неге къарамасын гёзю, мен оьзюм къаравуллайгъанлы не замандыр. Сен залим тюз айтдынг, Умар. Гьар кесге оьзюню маканы яхшы яшама да, оьлме-къалма да, – деп, Къазакъ бокъчаны да алып юрюдю.
Мугьамматны юрегине яхшы тамдырып язмагъа герек. Бир де къарамай къайтсын. Таман ят эллерде тургъаны. Гьали ол Яхсайда бар буса яманмы эди?
Ёлда ойлаша туруп гелген Къазакъ уьйге гирив-гиривюндокъ биринчи байтны язды:
Бисмилла, кёмек эт, ай солтан карим, Сазгъа саз гелишсин, тюзелсин йырым, Алдын чы бар эди йыргъа гьюнерим, Тынгла чы, къарайыкъ, Мугьаммат апенди.
Мугьамматны дос-къардашындан, къурдашларындан салам язгъан сонг, ата-ананы тилевюн англатды, уланын Петербурггъа йиберген деп айыплы гёрюп, анасы къулакъларымны чайнай деп, Умар айтгъан затны да бир ерге арив этип къысдырды. Сонг Яхсайны бугюнгю гьалындан язмагъа башлады. Арт вакътилерде савдюгерчилик булан бирче арагъа чыгъып гелеген бир табун нас, намарт къылыкъланы да эсгермей къоймагъа болмады:
Ахшам геч къайтып, уьйлеринде ята, Ант этип сакъатны – тюгюл деп сата, Беш шайы пайда учун атасын алдата, Биринде тюзлюк ёкъ, тергесенг, апенди… Бир-бирине яман хыялда, къастда, Илагьи, тюз тюгюл къардаш да, дос да, Досунг да гьарам – къарасанг аста-аста, Тамаша, заманлар тюрленген, апенди. Бизде бир табун бар, бири-биринден уста, Очарда олтуруп къатынлардай ясда, Юз хабар чыгъарыр ёкъ ерден эсде, Туффу! Ягь, намус тас болгъан, апенди. Айтды-къуйтду сёйлемек бу табунну иши, Танглармы шу ёлну намусу бар гиши, Хасап базарда, тюкен очарда гьалиги гелиши, Ахырларын Аллагь тюз этсин, апенди.
Охугъан-охугъан ушатды, гьатта язып алгъанлар да болду.
Къазакъ муна шо гюнден тутуп Мугьамматдан жавап гёзлей башласа да, узакъ къалмай Яхсайда болуп гетген къувунлу ишлер ону бютюн тергевюн де, оюн да алып токътады.
Бир гюн тувма турагъан яшгъа опуракъгъа чыт алмагъа деп тюкенге гетген Жанбике боп-бош къайтып гелди.
– Не болду? – деп гьалекленди Къазакъ.
– Агьмат борчгъа къумач бермеди. Гёз алдымда дептерине де язып оьзгелеге берди, не ала буса да, магъа бермеди.
– Не деди дагъы? Неге бермеймен деди?
– Не десин, сизин йимиклеге бермеге мени ташлангъан саякъ малым ёкъ, – деди.
– Къайырмас. Бир де талчыкъма. Нетесен юрегинге онча да авур алып? Сатмагъа онгаргъан затларым барны билесен чи. Базаргюн, Аллагь буюрса, сатып акъча этербиз. Акъчаны гёрсе чи ол, сенден айып буса да айтайым, чечип шалбарын да сатажакъ, алагъан гиши буса. Бир аваранг да болмасын. Негер буса да анцукъал эте турамы, – деп, Къазакъ къатынын инбашындан сыйпап рагьатландырып олтуртду.
«Сизин йимиклеге», – деп айтып гелмеге, башгъа, бизин оьзюнден кем ерибиз бармы? Савдюгер булан халкъны алдатып, мал къазанып гёпсе тюгюл, оьзю, башгъа, не затдыр? Барып шулай да айтып, сыпатына къарап хынжал булан чапсанг, магь, баягъы Сибир, къоюп къояйым десенг, къанынг къайнай, къолунгдан иш тюше. Амма мен шогъар сёзюмню зая да этмен, давлашып, ону юрегин ял да этмен», – деп ойлашып, Къазакъ, юрегине аз-маз буса да сабурлукъ салыр деп, баш бармакъ базыкълыкъ папирос чырмады.
Шо лакъыр нечик де басылып къалды. Къазакъ дертин гишиге билдирмеди, биревге де кант этмеди, оьзюн-оьзю ашап турду.
Жумагюнлер тюш намаз жума межитде къылына, гьатта оьзге юртлардан базаргъа гелгенлер де намазын онда гирип эте. Базарда сатыву-алыву баргъа да къарамайлы, Къазакъ да бир заманда да жумагъа бармай къалмагъан.
Жума межитни ичи ат чапдырардай уллу майдан. Он-он беш уьйню къошса, шолай болмагъа ярай. Жабаргъа къалын оьлен тёшелген, уьстюнден хали-халча яйылгъан. Намазны халкъ шонда эте. Гьаманда йимик намазны бугюн де будун къылдыра. Ол алда. Бары да халкъ огъар телмирген: ол тизлеринден олтурса халкъ да олтура, баш урса, – баш ура, эретурса, – эретура. Динни абуру уллу, шогъар гёре ону юрютегенлени де низамы гючлю.
Намаз къылып битгенде, адатлы гьалда, жума алгъа чыгъып, къади сёйлей, халкъны соравларына жаваплар бере, эришивлю-тартышывлу зат буса, чече. Гьасили калам, жума намазны арты оьз тёрече бир жыйынгъа-дувангъа айланып къала.
Гьали тюкенчи Агьмат сёйлемеге тургъанны Къазакъ нече де ушатмады. Нечакъы айтса да, Агьматны Жанбикеге сёйлеген затларына юрегинден къажыву тайып битмеген.
– Гьей халкъ! Гьар макътавлар Аллагьгъа, биз барыбыз да Мугьаммат пайхаммарны соллАллагьу алейгьи ва ссалам уьмметинденбиз. Динибиз жавгьар, юреклерибиз таза. Ва амма бизин арабызда биревлер бар, бир де башгъа тюгюл покълукъдагъы къонгузакълардан, къуру хотгъанып, дюньягъа нас ийисни яйып туралар.
– Кимлердир шолар? Айтагъан затынгны ачыкъ этип айт! – деп къычырдылар ер-ерден.
– Айтма да бек айтажакъман, тап ари ягъындан чыгъарып! – деп, Агьмат, къапталыны къолтукъ кисесинден бир дёрт бюкленген кагъыз чыгъарып, сёзюн узатды: – Гьали мен сизге бир зат охуюм. Гьей халкъ! Къулакъ салып тынглагъыз!
Ахшам геч къайтып, уьйлеринде ята, Ант этип сакъатны – тюгюл деп сата. Беш шайы пайда учун атасын алдата, Биринде тюзлюк ёкъ, тергесенг, апенди.
Энди мен сизге сорайман, гьей жамаат, шу калима кимни гьакъында язылгъан? Бизин яхсайлыланы гьакъындан язылгъан!
– Бары да яхсайлыланы гьакъында язылмагъан, тюкенчилени, хасапчыланы гьакъында язылгъан! – деп къычырды артдан бирев.
– Кёп арив. Мен, масала, тюкенчимен. Шу зат энди мени гьакъымдан язылгъан болуп къалсын. Шолай болгъанда, бу – тюбю-орну ёкъ мугьтан. Кимни мен алдатгъанман, кимни кепегин къалдыргъанман, чыгъып, шунда мени алдымда эретурсун, жамаатны алдында жавап берсин. Жуманы алдында муна мен шону тилеймен.
Бирев де турмады, тек артдан дагъы да:
– Алдатыв тюрлю-тюрлю бола. Гьар малгъа бизден нечакъы алагъанынгны билген булан, сен оьзюнг огъар нечакъы тёлегенни биз не билейик! – деп къычырды бирев.
Шолай гьакъыллы соравну гёзлемейген Агьмат авзуна сув алгъандай токътап къалды. «Соравну ушатмады», «Олай зат кепине гелеми дагъы», «бузну уьстюнде налсыз ат йимик токътамадымы» – деген тавушланы эшитгенде, биябур бола турагъанын билип, Агьмат:
– Мен бир заманда да намусумну сатмагъанман я сатмасман! – деп къычырды да, ёткюрюп, сёзюн узатды: – Амма биревлер бар намусун сатагъан. Ягьы-намусу бар дейген эркек гишиге шулай яла ябармы? Япмас! Муна тынглагъыз артына:
Бири-бирине яман хыялда-къастда, Илагьи тюз тюгюл къардаш да, дос да, Досунг да гьарам, къарасанг аста-аста…
– Алай болгъанда биз, къырдагъы гёк бёрюлени йимик, бири-бирибизни ашамагъа гьап-гьазир экенбиз. Энди бизин арабызда къардашлыкъ да ёкъ экен, дюрмю? Мен сизге сорайман, жамаат!
– Я ким язгъан шулай эдепсиз затланы? Мекенли мунапыкъ болмагъан гиши шуну этмес, – деп, сакъалын сыйпады будун.
– Ким язгъанны элни алдында мен сонг ачыкъ этежекмен. Гьали дагъы да артына тынглагъыз. Арив тынглагъыз, жамаат агьлю! – деп Агьмат сёзюн узатды: – битеген ерин охуй тураман:
Айтды-къуйтду сёйлемек бу табунну иши, Танглармы шу ёлну намусу бар гиши, Хасап-базарда, тюкен-очарда гьалиги гелиши…
– Алайса бизин арабыздан эркеклик де тайгъан экен! Биз къатын гишилер йимик айтды-къуйтду юрютеген болгъан экенбиз! Гьей жамаат агьлю! Энди мен сорайман сизге: халкъны шулай покълайгъан гишиге биз не ат бермеге тарыкъбыз? Покъ юрекдир шону аты! Шо покъ юрек де кимдир десегиз, биз абур-сый этип, арабызда сыйындырып сакълайгъан, къайдан гелгени де мекенсиз Къазакъ! Энди мен сизден дагъы да сорайман: шулай гишиге биз не жавап бермеге тарыкъбыз?
– Билегенин язмагъа къоймаймысан?
– Герек чакъы арив язгъан!
– Дагъы язмайгъан этмеге герек, къардаш!
– Бу не кюйдюр гьар ким екиреген! – деп, ер-ерден къарышыкълы тавушлар эшитилди. Шо тавушланы оьзюне пайдалысына илинип, Агьмат:
– Дагъы бир зат да тарыкъ тюгюл, мен биле бусам, къомузу-йыры булан шо Къазакъ деп айтагъан адамны арабыздан ёймагъа тарыкъбыз! Къайсы ташгъа сюе буса да барып башын урсун! Йырчы тарыкълы болса бизге, Яхсайдан табарбыз! – деп къычырды.
– Шо йырны мен бек тилеп яздыргъанман, жавабын да мен беремен. Я динге, я Аллагьутаалагъа къаршы зат шонда ёкъ. Бир-бир агьвалатланы гьакъында бираз ачытдырып айтылгъан булан, ону да гьеч я ялгъаны, я яласы ёкъ. Бары да затны оьзюнгню башынга тартмакъ, Агьмат, сеники де тюз тюгюл. Осал затлар да айтылып гетди шу ерде. Шо да арив тюгюл. Бизин Яхсай юрт болуп яралгъанлы геч гелгенни къондуруп, ач гелгенни тойдуруп юрюген. Гелгинчиге намартлыкъ этмек бизин ата-бабаларыбыз эшитген зат тюгюл. Эгер де жамаат шо йыр саялы такъсырламагъа тийишли гёрсе, мени такъсырласын, – деди Умар.
– Сен уланынгны ювугъу экенге якълайсан шо йырчыны, гьакъ юрекден сёйлемейсен! – деп къычырды бирев.
– Янгыз бир Мугьамматныки тюгюл, бары да ярлы уланланы ювугъу Къазакъ! – деди Самат.
– Сен де сёз къошагъан болгъанмысан энди! Къыс шо авзунгну! Къысмай бусанг, мен къысдырарман! – деп, хасапчы Наби хынжалына къол да салып, Саматны уьстюне юрюдю.
– Къысдырагъан гезикге етишсе, мен къысдырарман сагъа авзунгну, кёпеёгъулу! – деп, хынжалын да сувуруп Самат да тербенди.
Наби де хынжалын сувурду. Чабушув башланмагъа турагъанда Къазакъ етишип гелип, экисини де хынжаллар бар къолларындан тутуп:
– Беригиз буссагьат хынжалланы! – деди.
Самат сёзсюз берди, Наби буса, халкъ эшитер йимик яхшы къычырып:
– Мен сени йимиклеге хынжалын берегенлерден тюгюлмен! Сен шону англап къой! – деди.
– Берме де алай берирсен! – деп, Къазакъ ону къолундан яман къысды: хынжал ерге тюшюп, халиге чанчылды.
Наби энди Къазакъ булан тебинмеге къараса да, уллулар айып этип айырды.
– Гёремисиз, шо Къазакъ деп айтагъан адам Аллагьны сыйлы уьюнде де къалмагъал этмеге гьап-гьазир! – деп, Агьмат халкъны дагъы да кисдирме къарады.
– Ва Агьмат! Мен гиччимен. Сагъа къаршы сёйлемеге намусум къабул этмей. Амма тенгирибиз шагьат, сёйлемесем сен къоймайсан. Сен шунда айтгъан-айтгъан затгъа мен яхшы къулакъ салып тынгладым. Бир гьёкюнчюм бар. Шо да недир десенг, шо йырымда сени атынгны тутмагъаным. Амма дагъы йырларымда мен шону этермен. Этип болагъанынг бар буса, магъа эт, мунагьанаман! Сагъа тюк чакъы писиревю бар гиши етти къат ерге гирсин! Жамаатгъа мени гьеч сёзюм ёкъ. Жамаат гет десе, бугюн буссагьат чыгъып да гетемен. Башгъа, кепим де бузулмай. Амма, Агьмат, сени йимиклер айтып гетегенлерден мен тюгюлмен! – деди Къазакъ.
Умарны гьаракаты булан къади халкъгъа тозуралма буйрукъ этди. Къыргъа чыкъса да, халкъ межит алда эки ян болуп токътады. Жагьиллер сенге-менге чыкъды, хынжаллар, баягъы, сувурулду. Арагъа гирген Къазакъ да эп этип болмай, артындан яш йиберип, гетип бара турагъан Умарны къайтармагъа тюшдю. Умар да, ону булан бирче авул къартлардан беш-алты гиши де гелип айып этип, жагьиллени нечик де тозду. Оьзюню уьстюнден ябушув-чабушув бола деп къоркъуп, Къазакъ халкъ мекенли тозулуп битмейли гетмеди.
Жанбике биргине-бир чыт капоту булан къабакъ алдагъы хасиде олтуруп телмирип табулду.
– Бу не олтурувдур? Сагъа чы сувукъ тийип къалмагъа ярай. Уьстюнге зат гиймей неге чыкъгъансан? – деп къарсалады Къазакъ.
– Кёп аварам бармы шо гиеген затлардан, – деп, Жанбике йылап йиберди.
– Не болгъан? Неден бар дагъы сени аваранг? Бу не йылавдур яш йимик? – деп, бирден-бир талчыкъды Къазакъ.
– Сенден бар мени аварам. Биревлер айта, межитде сени оьлтюрмеге сюе болгъан дей, биревлер айта, бизин юртдан къуваламагъа сюегенлер бар дей. Азмы ойлашмагъа затлар!
– Олар барысы да бош сёзлер. Ярылып оьле турарлар, этип болагъаны чы ёкъ. Аллагьгъа шюкюр, сени менден айырып болагъан гиши чи ёкъ шу дюньяда. Сен болгъан сонг, дагъы затдан аварам мени де ёкъ, – деп, Къазакъ къатынын тирсегинден тутуп алып юрюдю.
Уьйге гиргендокъ шо уллу къурсагъы да булан Жанбике, явлугъун да чечип, эрини аякъларына ларх деп йыгъылды.
– Нетесен? Бу недир этегенинг?! – деп, Къазакъ къоркъуп гетди.
– Бир Аллагьучун, мени хатирим ёкъ буса, бир балангны бетин эт, шундан гетейик, атамны юртуна барайыкъ. Гирме уью де бар, Аллагьгъа шюкюр, гьалиге гёрме гюню де бар. Гьалигине сагъа бир зат бола. Инан, юрегим билип тура, – деп, Жанбике йылап йиберди.
– Нени буса да этемисен. Аллагь къойса бир шайлы къатын, – деп иржайып, Къазакъ къолтукъларындан тутуп, къатынын астаракъ тургъузду.
– Къарайман, сен мени сюймейсен, сюе бусанг, тилевюмню этер эдинг, сёзюме тынглар эдинг, – деп, Жанбике йылайгъан кююнде эрини тёшюне басылды.
– Экибиз де олтуруп ойлашып къарайыкъ. Гьали шулай къабунуп-къарсалап турагъанда ойлашмайыкъ, юреклерибиз аз-маз буса да басылгъанда, арив парахатыбызгъа ойлашайыкъ, – деп, къатынын Къазакъ астаракъ, аявлап тахда олтуртду.
Шо гече де, савлай жума да ойлашдылар. Къатыныны гьалына къарап, Къазакъ ол айтагъангъа рази болду: яш табагъангъа да, яшамагъа да Жанбикеге, озокъда, ата юртунда яхшы болажакъ. Огъар тынч буса, не башгъа, Къазакъгъа да тынч, къыйын буса – къыйын. Къазакъ рази болмайгъан, тек гьалиге, гёнгюн аяп, къатынына айтып болмай турагъан бир зат бар буса, – о да уьй гиев болуп бармакъ масъаласы. Тек бир гезик сёз арада Жанбике дагъы да:
– Атамны уллу уьч уью бар. Бириси бизге болмаймы? – дегенде Къазакъ нечик де айтмаса къутулмады:
– Жанбике, хатиринг де къалмасын, башгъа, сени атанг яман деп тюгюл, амма мен бир заманда да уьй гиев болуп турмагъа рази болмасман. Сен шу ерин гьалиденокъ англагъанны сюемен. Сонг арагъа сёз тюшеген кюй болмасын, – деди.
– Вёв, къайда турарбыз дагъы? Башыбызны сукъмагъа тешик тарыкъ чы, – деди Жанбике.
– Яхсай чакъы болмаса да, Ботаюрт да уллу ер. Гьалиге биревлерде турарбыз, сонг бир Аллагь язгъан болур бугъай.
Ата юртуна къайтмагъа амал буса, авлакъда къош этип турмагъа да рази Жанбике онча къаршылыкъ этмей рази болду. Вагьши эрден къутулуп, яхшы эрге тарыгъан Жанбикени сюювден чалкъынагъан назик юреги яшавну янгы къоркъунчлу толкъуну урунгъанлы яман къартылламагъа башлагъан, арек чыгъып ерлешмейли токътамажакъ.
Яш тувмагъан буса да гьали Жанбике оьзюн ана гьисап эте. Ана юрек десенг айрыча бир башгъа зат: яхшыгъа яйылыр, ямангъа жыйрылыр. Ана юрек исивю булан баласына яшав да берир, ону гьар балагьдан къоруп да сакълар. Гьали Жанбике оьзю къуватсыз, гьалсыз болуп къалажакъ буса да, юрегини шо гючю булан баласын да, эрин де асырап-аявлап турмагъа къабул.
Къазакъны юрегине гетмекни салгъан бирдагъы зат бар. О да – оьзю саялы юрт эки ян болур, къалмагъал башланыр, жаны йимик гёреген Самат къурдашы да гьалигине бир балагьгъа тюшер деп къоркъмакълыкъ. Саматныки айрокъда уллу къайгъы. Къоркъув билмейген бир дели батыр. Гьалигине биревню къурсагъына чанча. Артын бир де ойлашмай. Олай ярармы дагъы. Тюп багъанадай бегип уьй тутгъан къатыны, алтын бюртюклени йимик эки уланъяшы, бугюн бар буса, тангала ёкъ къарт анасы.
«Бир зат болса, мен саялы болажакъ, магъа да оьле-оьлгюнче гьёкюнч булан турмагъа тюшежек. Гетсем, къалмагъал битип къалыр, Самат да бара-бара эс табар. Тфу машаЛлагь, уьй-эшикден тюзелген. Шу ожакъгъа питне салынгъан гюн мени оьлген гюнюмдюр», – деп ойлаша Къазакъ. Къазакъ хасап базардан малны савлай чархын алып гелгенде, Жанбике тамаша болуп къалды.
Эри оьзю тешилер деп, Жанбике сорамай токътады. Олар уьйленгенли йыл ярым тюгюл болмай, амма бири-бирин тувгъанлы бирче тургъан гишилер йимик англай. Жанбике бек уьй-жанлы къатын. Нохурат кепек буса да, тюшген затны къысып-жыйып сакълай. Шо саялы болмагъа ярай, ол оьпкеленип йибермесин деп, Къазакъ иржайып:
– Эт чи, къатын, тепсини лап арагъын чыгъарып гьалпама да, ас этни де. Бу гече тап танг къатгъынча йыбанабыз, – деди.
– Вёв, не яхшылыкъ бар шонча-шолай? Ачыкъ этип айтмагъа ярамаймы? – деп, Жанбике тамаша болду.
– Оьзюнг билмеймисен не яхшылыкъ экенни. Чакъыраман къурдашларымны да, ахырынчы гезик олтуруп арив лакъыр этебиз, ашайбыз-ичебиз. Эки хаба боза да гьазир. Самат алып гележек. Гьа гьали, Жанбике, нечакъы къыйын буса да ашгъа урун. Самырсакъ меники, гьаманда йимик арчып-тююп гьап-гьазир этип алдынга салырман.
– Герти айтамысан, Къазакъ! Гетебиз алайса! Ата юртума барабыз! Алданокъ айтмаймысан дагъы? Гьали айтагъан адатмы, бары зат гелип тыгъылгъанда! Мен буссагьат! – деп сююнюп айланма башлады Жанбике.
Къатыны аш этме, эри самырсакъ арчыма урунду. Узакъ къалмай гелтирип эки хаба бозаны такъчагъа Самат да салды.
Адамлар гьалпама бише туруп жыйылды. Арив, боза да ичип, эт булан гьалпама да ашай туруп лакъыр этме башладылар.
– Бу гече, къурдашлар, мен йырлап сизин лап къандырмагъа сюемен. Дагъы къачан ёлугъабыз энди, ону бир Аллагь биле, – деди Къазакъ.
– Багь! Нени буса да айтамы гиши! – деп тамаша болду къурдашларыны бири – гезивчю Ягьия.
– Айт-айтма, ишлер шолай, къурдашлар. Жанбике де, мен де гертилей де гетмеге токъташгъанбыз. Къатынны юреги нечакъы айтса да ата юртуна тарта. Къатын айтар – эр къайтар дегенлей, мени де дагъы амалым ёкъ. Ким биле, эшитген бусагъыз да, биревге «Къайсы юртлусан?» – деп сорагъанда, «Къайсы юртлу экенимни оьзюм де билмеймен, гьали де къатын алмагъанман», – деп жавап берген дей. Сизден айып буса да, меники де муна шо кюй, – деди Къазакъ.
– Гетмекни де тюрлю-тюрлю ёллары бола. Сен яхсайгъа арт берип гетемисен-ал берип гетемисен, шунда олтургъан къурдашларынг биз шону билмеге тарыкъбыз. Агьмат йимик савдюгерчилер де, Наби йимик авзундан не чыкъгъанны билмейгенлер де гьаплагъан булан гете бусанг, минг аягъынг бар буса, бирин де алмайсан, биз сав чакъы. Волла, янгы дос-къардашымны ягъына бараман оьзюм дей бусанг, о башгъа масъала. Ёлунгну Аллагь тюз этсин, этме де этер иншааЛлагь, – деди киречи Бота.
– Бота тюз айта. Бизин барыбызны да шо Агьматгъа да, Набиге де гьисап этип, чечип эсги чарыгъын да юртгъа атып гетмекни иши башгъа. Бугюн айрылсакъ да, тангаласында ёлукъмакъ бар, арада гьаманлыкъ дослукъ бар, къурдашлыкъ бар деп гетмекни иши башгъа. Биз сагъа нечик абур этегенни, Къазакъ, сен оьзюнг яхшы билесен. Сагъа айтып англатмагъа тюшмей, – деди Ягьия.
– Бек яхшы билемен, уланлар. Кёп баракалла сизге. Авлакъгъа от да бир тегин битмей. Арекден къарасанг, бютюн биченлик бир йимик гёрюне, ювукъ барсанг, гёк отгъа къатышып гьажирик булан масесги де табула. Инсанларда да шолай. Яхсай я халкъына, я адатларына гиши сёз табуп болагъан юрт тюгюл. Тек, баягъы, масесгиси бар ичинде, эливаш, – деди Къазакъ.
Къазакъны гетегенин англагъанлы Самат дат ютуп токътагъан. Гьали де ол ой басып олтургъан, нечик тилейгенин, не айтагъанын билмей, Къазакъ гетмей къалса, не этмеге де къабул. «Балики мени абзарымны ят гёрюп гетедир, гишини уьюнден ялкъгъандыр-инжингендир. Булай этсем, къардаш. оьзю турагъан шо уьйню Къазакъгъа анасыны сютюнден де гьалал этип берсем. Гьы? Олай да рази болмаса, бары да досу-къурдашы бир болуп, эки уьй этип берсек. Гьы?..» – деп ойлаша. Шо оюн ол гьали англатма да англатды:
– Башгъа сизден гьакъыллыман деп сёйлейгеним тюгюл. Амма юрегимдеги затны айтмай туруп болмайман. Къазакъ, сен магъа ата да болдунг, агъа да. Тилеймен, гетме. Мен оьзюм де, башгъа, малым-матагьым кёп гиши тюгюлмен, оьзюнг яхшы билесен, амма бар затымны сенден къызгъанмайман. Муна шу жыйылгъан къурдашларыбызны да шагьатлыгъы булан сагъа бу уьйню энчилли этип беремен. Буссагьат Къуран булан ант да этемен. Шогъар да рази тюгюл бусанг, муна шу къурдашларынг да, савлай юртну халкъы да бир болуп, сагъа яхшы-ярайгъан эки уьй этип берейик, – деди.
– Геп-герти айта Самат. Бек этербиз. Этме де, сюе бусанг, гьайбар къалалар этербиз, – деп къошду Ягьия да.
Юреги тарланып, гёзьяшлары гёрюнген Къазакъ къурдашларына билдирмес учун туруп къыргъа чыкъды.
Ол гетгенде къурдашлары лакъырны оьз арасында узатды:
– Энди чи къалгъаныдыр Къазакъны.
– Я бу Самат тилге не бек уста экен!
– Уста болмаймы дагъы Къазакъ булан бир къалкъыны тюбюнде тургъан сонг.
– ВоЛлагь, герти айтасан. гёрдюгюзмю Саматны ёл тапгъан кююн. Гелигиз, гертилей де, Къазакъгъа эки уьй этип берейик. Жамаат урунса, шо бир зат да тюгюл.
– Оьзюне билдирсе, ол рази болмажакъ. Менлиги бар адам. Билдирмей ишлеп, битгенде гелтирип гийирип къоймагъа яхшы эди.
– Минг къулакълы эл билмей къаламы? О чу бажарылагъан зат тюгюл.
– Къапу багъаналагъа деп къойгъан эки аркъалыгъым бар, эки де уьйге гёнделен салмагъа ярай. Тангаладан тутуп шоланы чабып онгармагъа башлайман.
– Бир уьйню ирахиси мени пайыма…
Къазакъ къайтды. Къурдашлары сёзюн бёлюп, огъар телмирип токътады.
– Кёп баракалла сизге. Гьар сёзюгюз бир алтын. Булай да халкъ магъа кёп кёмек этген. Уьйлер де ишлеп берип, энди мени башыма шо намусну да салмагъыз. Савлай оьлген гьисап. Шу ердеги Ботаюрт тюгюлмю, Аллагь буюрса даим гелип-гетип турарбыз. Сени, Самат инивюм, бир де кепинг бузулмасын. Бугюнден сонг да оьле-оьлгюнче мен сени агъангман, сен мени инимсен. Къаныбыз башгъа болгъан булан жаныбыз бир. Тилеймен, энди шу лакъырны къояйыкъ, – деди Къазакъ.
– Къояйыкъ, къурдаш Къазакъ. Билегенибизни биз айтдыкъ, амма сен рази бусанг, айтгъаныбызны этме де этежекбиз. Сен рази болмагъан сонг къоярбаз, – деп, Ягьия хатиржан болуп токътады.
Етти уьйню есиридей мунгайып Самат да олтургъан эди. Шону эс этген Къазакъ: «Мен чи халкъны мунгайтма чакъырмагъанман, йыбатма чакъыргъанман», – деп ойлашып, тамда илинген къомузуна узатылды да:
– Къайсы йырны айтайым, къурдашлар, гьагъыз гьали, – деди.
Къомузну назлы, къартыллавукъ авазы да, йырны хабары да эшитилгенде юреклери йибиген уланлар:
– Агьматны йырын айт, – деп тиледи.
– Не Агьматны йырын? Мени олай йырым ёкъ чу, – деп тамаша болду Къазакъ.
– Я шо баягъыда жума межитде оьзюню гьакъында язылгъан деп купес Агьмат охугъан йыр бар чы, она шону айтабыз, – деди Бота.
– Тюз айтасан, Бота. Шо Агьматны къайдагъы нас пышдырыкъларын ачагъан баягъы йыр бир милиёнгъа бар, – деп къошду Ягьия да.
– Гьейлер, шо йырны мен тутдуруп Агмьатны гьакъында язмагъанман. Оьзюм юртдагъы гьалны Петерге Мугьамматгъа язып йибергенмен. Агьмат оьзю дав сююп, тарыкъсыз башына тартып айлана, – деди Къазакъ.
– Олай буса дагъы да яхшы чы дагъы: урлагъанны башында от яна дейген кюй. Агьмат оьзюню такъсырын оьзю билген. Айт гьали, Къазакъ, арив тынглайыкъ, – деди Ягьия.
Къазакъ йырлама башлады. Уьйню ичи чув болуп къалды. Йырны маънасына къанып, тынглавчулар Къазакъны бу гече айрыча мунг чыгъагъан тавушуна тергев де бермей къойдулар.
– Ярылып оьле турар бугъай шо Агьмат да, ону ашналары да. Шулай питат язылгъан йыр дюньяда дагъы ёкъ да ёкъдур. Гьар сёзю бир милёнгъа бар. Кёп савбол, Къазакъ, кёп баракалла сагъа, – деди Ягьия йыр битгенде.
– Сен гетсенг де, Къазакъ, бизин арабызда йырларынг къалагъаны сама яхшы, – деп къошду Бота.
– Дагъы къайсы йырны айтгъанны сюесиз? Башуьсте. Буюрмакъ сизинки – йырламакъ меники, – деди Къазакъ.
Олтургъанлар эртен болгъунча тынглама да къабул эди. Къазакъ лакъыр булан аралашдырып дагъы да уьч йыр айтды.
– Аллагь буюрса, тангала къушлукъда Саматны арбасына да минип тербенебиз, – деди Къазакъ, къурдашларына савбол эте туруп.
Артындагъы гюн Къазакълар малын-матагьын да арбагъа юклеп чыкъгъанда, гент ягъагъа жыйылып кёп халкъ къаршы болду.
– Бу не ишдир, Самат? Бугюн, башгъа, базаргюн де тюгюл чю, – деп тамаша болду Къазакъ.
– ВоЛлагь, билмеймен. Барып къарайым гьали, – деп, Самат да тербенди, – огъар багъып халкъ да юрюп йиберди.
Аз мюгьлетни ичинде Къазакъгъа нече тюрлю ой гелди. Бир ою озуп, хынжалын алдына яхшы тартып, онгайлап токътады: шо халкъ Агьмат кисдирип салгъан яда гьакъгъа тутгъан адамлардыр деп ойлашды.
– Не къувун бар? Къайда чабып барасыз? – деп сорады Самат башлап ёлукъгъанлагъа.
– Оьзюнг бары къувунну башы да болуп, сен де сораймысан? Йырчы Къазакъ юртдан гете тура дей чи! – деди бирев.
Кимни гьакъында айтылагъанны гьазирине эс тапмагъан Самат:
– Гьейлер, ачыкъ этип айтыгъыз. Кимдир ол? – деп сорады.
– Ким деген недир? Йырчы Къазакъ! – деди адамлар.
Самат къайтып арбасыны ягъына гелгенде, ондан алдын етишген халкъ Къазакъны къуршап алып табулду. Кёбюсю – яш оьрюмлер, жагьиллер. Къартлар етишип битмеген, сабуру-абуру булан геле. Сонг олар етишгенде, белакъ тайпа тайып ёл берди. Къартланы акъ сакъаллы алдагъысы, Къазакъны къаршысында аса таягъына да таянып:
– Элни авзу элекдир деп айтыв бар, къулум Къазакъ. Биз шунда сен юртдан гете деп эшитип гелгенбиз. Савбол этме сюебиз. Сен бизин тарыгъыбызгъа да, тарчыгъыбызгъа да табулдунг. Пасигь йырларынг булан юреклерибизни алдынг. Кёп савбол. Бу да сагъа унутмасгъа элден бир савгъат, – деп, къолун гётерди де, артдан бир жагьил улан берген гюмюш саплы хынжалны да, тагъымчакълы белбавну да алып, Къазакъгъа узатды.
– Шунча-шулай савгъатны алмагъа, башгъа, мени халкъгъа этгеним ёкъ. Алып болмайман, – деди Къазакъ.
– Ону сенден яхшы эл биле, къулум. Элге оьз намусун этмеге къой, – деп, акъсакъал хынжалны да, белбавну да Къазакъны къолуна тутдурду.
Къоймайгъанны билгенде Къазакъ, савгъатны да къолтугъуна къысдырып, къартланы бир ягъадан къолун алып савбол этди, сонг оьзгелеге де:
– Гьей жамаат агьлю! Савболугъуз! Эсен-аман туругъуз! – деп къычырды.
– Багь, Къазакъ, бизге бир йыр айтмай гетип къаламысан дагъы? – деди жагьиллени бири.
– Багь! ВоЛлагь, гетмесмен! Бек айтарман буссагьат! – деп, Къазакъ къомузун да согъуп шулай йырлады:
Ясавуллар гёрсе ясанып, Ясангъанлар гёрсе белсенип, Ясанып явгъа чабар батырлар, Яманлардан къолай экен къатынлар. Эки яман бир-бирине бетлешсе, Яревке сёйлеп ятарлар, Эки батыр бир-бирине бетлешсе, Ойболатгъа ойсуз жанын сатарлар. Жан аявсуз, чарх ялсыз Чапса гесер батырланы болаты, Чапгъан гюн азиз жанын аяйгъан Яманлагъа Аллагьны минг налаты! Сонг бёркюн де къолуна алып, Къазакъ:
– Эй Яхсай агьлю! Кёп баракалла сизге! – деп, башын энкейтди.