Тамгъа да таяв тарыкъ
Бир керен Къазакъ Саматланы эшик алдында догъада Зугьраны бёттёбен салынгъан дырыхларын эс этди, яхшы тюгюл деп ойлашып, бетинден бакъдырмагъа деп энкейди. Ювукъдан къараса, олар табанларындан да, учларындан да тешилген экен. Къолуна алып, яхшы тергеп къарады: тешилмесин деп, Зугьра тюплерине тери тутгъан. Тери де не болсун, нече гюн турсун, тешилген. Биревге де билдирмей, дырыхланы алып юрюдю, уьюнде алдына да салып ойлашды. Ер-турманлар ишлей туруп, гёнден болду, къачалай-сакътияндан болду, къалгъан гесек-пусакъ кёп. Дырыхлагъа арив ийленген юкъгъа гёнден ултанлар салмагъа токъташды.
Бу – эртен вакъти эди. Къушлукъгъа таба Къазакъ дырыхланы ултанлап бите турагъанда, догъадан Зугьраны: «Вёв, алай деген недир! Сулагь ютуп къаламы? Къырдан уру гелмегендир чи!» – дейген тавушу эшитилди. Къазакъ мыйыкъ тюбюнден иржайып къойду.
Онгарып битгенде, Къазакъ дырыхланы яхшы тергеп къарады яман тюгюл, тартылып тигилген ери ёкъ, енгили десенг енгил кююнде. Астаракъ элтип салды, гьамангъы еринде табып тамаша болмасын деп, догъа багъананы артына, чет ерге теберип къойду.
Болагъан яхшылыгъын гишиге этмек, ону разилигин алмакъ – яшавунда Къазакъны баш мурады. Яхшылыкъ не зат экенни ол залим бек биле. Я Сибирде Гулак, Андрей, Ярулла, я къайтгъанда Акай, Самат этген яхшылыкъны ол оьле-оьлгюнче унутмажакъ. Яхшылыкъ гиччи де, уллу да иш ёкъ, аслу зат – о этилмек, адамны мурады битмек, оьзюню гиши ахтарагъанны, герти адам санайгъанны ол англамакъ. Гьали Къазакъ этген яхшылыкъ аз зат. Дырыхланы этик устагъа алып баргъан буса да, балики, бир-эки шайыгъа ултанлап берир эди. Иш онда тюгюл чю дагъы!
Огь, дырыхлары саялы Зугьра гелип оьзюню нечик разилигин билдиргенге, Къазакъ да нечик сююнгенге къарамагъа яхшы эди! Оьзгеге яхшылыкъ этип уьйренген гишини юреги хош бола деп айталар. Къазакъ да гьали шолай. Этген иши саялы огъар я акъча, я башгъа абур-сый тарыкъ тюгюл. Тек, инсандыр дагъы, Зугьра гелип ушатгъанын айтса эди, баракалла берсе эди деген ой чу башыны бир буччагъына тыгъылып токътагъан. Амма ахшам болуп бара, Зугьра ёкъ. Балики, ол дырыхларын табып болмагъандыр деп ойлашып, Къазакъ гьатта оьзю салгъан ерге барып къарамалы болса да, оьзю-оьзюне айып этип къойду. Нечик алай да чы бир къыргъа чыкъгъанда шо ёрукъгъа гёз урмай къоймады: дырыхлар гёрюнмеди.
Гече ятгъанда буса огъар бютюнлей терс, оьзю этген затны Зугьра ушатмагъандыр, балики, ачувланып тура буса да ким биле деген ой гелди. Эртен де ол шо ою булан уянып, дагъы чыдап болмай, догъагъа чыгъып къараса, дырыхлар эшик алда гьамангъы еринде, гийилме де гийилген.
Зугьра буса уьчюнчю гюн геле. Къолунда дырыхлар. «Аман-аман, къулум, сагъа Аллагь рази болсун. Яп-янгы этип къойгъансан. Мен де тураман, гьейлер, бармакъларым ерге неге тиймей деп. Къарайман, тюбюнде ултанлар. Кёп савбол», – дей.
Къазакъны юреги залим хошланды. Артындагъы гюн Зугьра бирдагъы геле. Бу гезик де къолунда дырыхлар. Тикгени сёгюлгенми экен, не болгъан экен деп, Къазакъ залим ушатмады.
– Сагъа, къулум, дагъы да иш алып гелгенмен. Ахшам кёрюкде дырыхларымны гёрюп, Апав бек ушатды. Чечип оьзюникилерин берген сагъа гёрсет деп. Гьеч бола бусанг, шулагъа да эт бир амал.
– Багь! ВоЛлагь, бек этермен, неге этмеймен. Тек «бош къоймас» деп чи гьабас айтылды. Мен этик уста тюгюлмен гьакъ алмагъа. Къайда бер, – деп, къолун узатды Къазакъ.
Къаснакълы къара юнден этилген эсги дырыхлар. Буланы тюплерине де есси бек гьай этип тери ултан тутгъан болгъан. Шо да янгыз сав къалгъан ягъаларындан билине, неге тюгюл тюплери тап табанларындан бармакъ учларына ерли тешилип боп-бош.
Къазакъ бек тындырыкълы къарай. Шу дырыхлардан сонг касбусу да, яшаву да бютюнлей алышынагъанны юреги билип сама турмаймы?
Къушлукъда гелтирген дырыхланы Къазакъ тюш намазгъа гьап-гьазир этип салды. Оьзюню гёзю булан къарагъанда, олар Зугьраныкилерден де яхшы этилди.
«Кёрюк хабар ерин табар» – дегенлей, Апавну дырыхларыны гьакъында башлап авул, сонг савлай юрт сёйлемеге башлай.
Бирлер тамаша бола, бирлер «тамаша болма не бар мунда? Шонча арив къомуз согъуп бажарагъан къоллар нени де этип билсе де кёпмю?» – деп тута.
Не сюе буса болсун, бир жуманы ичинде савлай юртдагъы дегенлей эсги дырых булан мачий Къазакъны алдында тёбе болуп токътай. Оьзюню юваш хасиятына гёре ол гелтирмегиз, ярашдырып болмайман деп айтмай къоя. Рази болуп алгъан сонг, этмесе амалы бармы, бек къасткъылып ишлеме тюшдю. Нечакъы къарышгъан булан да бирев де Къазакъгъа гьакъ алдырып да болмады.
Гелген чакъы затны ярашдырып битдирсем, дагъы алмас эдим деп ойлашса да, ондан да пайда чыкъмады. Башын гётермей ишлеме тюшдю.
Бир керен бир къараявуз жагьил къатын эки гийим мачий алып гелди. Оьзгелер болгъанда этерсен деп, салып къоюп гетеген эди, бу буса эретуруп токътагъан. Къазакъны къатын гишини бетине тегин-тегин гётерилип къарамайгъан хасияты бар, тек гьали къарама тюшдю – юрегине учгъун чанчылгъандай болду: дёгерек уллу къара гёзлер, къара къашлар…
Шо гёзлени таъсири булан Къазакъ:
– Сени мен гьали тюгюл гёрмегенмен. Бу юртлумусан, яхшы къыз? – деп сорап къойду.
– Тюгюлмен. Ботаюртлуман. Тангала гетмесем болмай. Ярай буса тангала эртенге битдиргенни сюе эдим. Дагъы гиймеге затым ёкъ, – деди о къатын.
– Бек битдирермен. Олай уьзюрю болгъан сонг, бары да ишимни къоюп этермен. Пап-парахат бол. Тек юрегинге авур алмасанг, бирдагъы соравум бар эди, яхшы къыз. Неге булай тез гетесен? Сизин якъда гишини гёзюне шулай бир аз замангъа гёрюнюп, гетип къалагъан адат сама ёкъму?
– Мен Яхсайда турагъанлы бир ай бола. Атамны къардашлары бар мунда Аселдер деп. Таный бусанг да, ким биле.
– Эшитип таныйман. Ажайып бар бир айны ичинде мен сени бир сама гёрмегеним! – деп, тамашалыкъ этип, башын чайкъады Къазакъ.
– Къыргъа чыкъмайгъан гишини ким гёрюп бола? Йиберме адам болгъан буса, шунда да гелмей эдим. Тарыкълы болгъанда уьйде яшлар табулмады, – деди къатын.
– Савлай ай къыргъа чыкъмай тургъан сонг, сени халкъ билмесин деген бир сырынг болмагъа герек.
– Сырым да не болсун. Айып этсенг де айтайым, эримден айрылгъанман. Шону алдындан тайдыраман деп, гьай, юрегим де ачылсын деп шунда йибергенлер. Ят ерде адамны юреги де ачыламы! Муна гете тураман, – деп, къатын, гертилей де, гетмеге бурулду.
– Атынг кимдир, яхшы къыз? – деди Къазакъ артындан.
– Жанбике.
Энди бу къысыргъа къара дагъы сен! Перчинин де алып атып, юрегине гирип токътамадымы! Бегилген деген юрекге булай тыппа-тынч нечик гирип бола!
Я ишден, я ашдан пайда ёкъ. Къазакъ къабакъ алгъа чыгъып, хасиде олтурду. Саматланы айгъызыны эки де ягъында тамтюпде хасилени керпичден Къазакъ оьзю этген. Къапулары болмаса, Яхсайда къабакъ алда хасилер этеген адат ёкъ экен, Муселемавулда буса эте, Къазакъ да ата юртуну адаты булан басып этип къойду. Гьеймисен деп Самат да айтмады, ярап къалды.
Къазакъ гьали шо хасилени биринде де олтуруп, ари-бери къарап, онгай тюшген гиши булан сёйлеп буса да оюндан къутулма къарай.
Юрегине сабурлукъ салмагъа сюе, тек салып да болмай, юрегини талпунувуна тынглама да назланып айлана. Ишлеме тарыкъ. Жанбикени мачийлерин эртенге битдирмесе ярамай. Сёз берген. Тек къайтып уьйге гирмеге тамаша тартына, ою булан бетге-бет къалмагъа къоркъа, оьзю шанжалында олтуруп ишлеген чакъы, Жанбике де, оьзю болмаса, ону гёленткиси де, къаршысында токътап къарап туражакъ деп эсине геле.
Сёз берген сонг, озокъда, мачийлени ярашдырмаса болмас, гече юхусуз къалса да ярашдырыр. Экинни вакъти. Ахшамгъа гьали де хыйлы бар. Маркача намаздан яссын намазгъа ерли ишлесе де битдирежек. Аллагь буюрса, устаны къолундан янгы этилип чыкъгъанда йимик болур.
Шо вакътиде «Пачча гелди!», «Пачча гелди!» – деп къычырагъан яшны тавушу ачыкъдан-ачыкъ эшитилди. Къазакъ сесгенип эретурду. «Пача чакъы пача Яхсайгъа нечик геле? Мунда не эте? Гьеч тегин гелмегендир. Бир балагь болмаса амал ёкъ. Бир къыйын гелмесе кюй ёкъ. Я рабби Аллагь, бу не болур?..» – деп ойлаша туруп чапды.
Саматланы уьйлери уллу орамда тюгюлге, огъар бираз ерге чапма тюшдю. Ари чыгъа туруп, ол къычыра гелеген яшгъа уруна къалды, ону токътатып: «Сенмисен бу къувунну салгъан? Къайда, ким гелген?» – деп сорады. «Пачча гелген! Она бара тура!» – деп, яш къачып гетди.
Уллу орамда жыйылгъан адамлар гёрюндю.
– Я гертими шо яш къычырагъан? Пачча гелгенми? – деп сорады Къазакъ.
– Я тарыкъсыз англамай къычыра тораймагъыр. Пачча гелмеген, паччаны къаласындан гелген, – деди эретургъанланы бири.
– Неге гелген дагъы, билдигизми? Билмеге тарыкъ чы буссагьат! – деп гьалекленди Къазакъ.
– Билмеге неси бар ону? Ата-анасын гёрмеге гелген. Ол чу бизин юртлу, Осман Умарны уланы Мугьаммат, – деди къартланы бириси.
– Багь! Алайса паччаны къаласында къуллукъ этегенлер де бар экен Яхсайдан! – деп, тамаша болду Къазакъ.
– Вагь, бир олму. Петерде йигирма йыл туруп гелди атасы Умар да. Энди ону орнунда уланы Мугьаммат къалгъан. Паччаны сакълайгъан бусурман асгерни къадиси.
Гелген гиши пачаны къаласындан экенни де, къади экенни де билген сонг Къазакъ лап гёнгюлсюз болду.
Жанбикени мачийлери, гертилей де, Къазакъ оьзю ойлашгъан кюйде, яссын намазгъа ярашдырылып битди, шо да ону юрегинде уллу талав болуп токътады. Юрегинден яшны йимик сююне туруп, бек къаст къылып ишлеген гиши энди битгенде бир аявлу затын тас этген, уьлюшден магьрюм къалгъан етимдей болду. Гьалиге ерли ону да, Жанбикени де арасында шу мачийлер бар эди. Шулагъа къарагъан сайын ону бетгелиши гёз алдына геле эди. Энди булар да ёкъгъа гьисап, эртенокъ алып гетежек, байлаву уьзюлежек.
Къазакъ гече гёзюн юммай, къуру папирос тарта туруп эртен этди. Тургъанда къараса, ташлангъан къаснакъгъа уьйню тюбю къурмач себелегенде йимик: оьзю де эс этмей, тартып ташлап тургъан экен. Тайдырып шоланы да, намаз къылды, ашгъа юреги бармай, дагъы да папирос тартмагъа гиришди, гишини уьстюне гиши гиреген вакъти болду дегенде, сакъалын да тарап, ишлемеге олтурду.
«Гьалигине гирип гележек. Бир-эки жувапгъа сама токътамасмы экен? Алгъасавлу гирип-чыгъып гетерми экен? Эливаш, бу уялагъан хасият да менден оьле-оьлгюнче таягъангъа ошамай. Белакъ жагьилден де харипмен…» – деп ойлаша туруп, къолуна эсги мачий алды.
Арадан ярым сагьат да гетмегендир, дарр деп эшиклени де герип ачып, бир тогъуз-он йыллыкъ яш гирип гелди.
– Багь! Не бек алгъасадынг, инивюм? Артынгдан чабагъанлар сама ёкъму? – деди Къазакъ.
– Чабагъан гиши чи ёкъ, агъав. Оьзюм залим бек алгъасайман. Мачийлени алмагъа гелгенмен. Жанбике бажив гете тура. «Бир аягъынг мунда, бириси аягъынг онда болсун. Тез алып гел», – деп йиберген. Муна гьакъы да, – деп, яш терезе башгъа эки шайы акъча салды.
– Алайса Жанбике оьзю гелмей? – деп гёнгюсюз болуп, Къазакъ къолундагъы мачийни ерине ташлады.
– Гелип боламы, агъав, гете турагъан гиши! Абийим арбаны да егип гьап-гьазир! Магъа къарап туралар! – деп, яш къарсалап йиберди.
Аявлап салгъан еринден мачийлени алып, Къазакъ къолунда бираз заман сакълап, яшгъа узатды, сонг эс табып йиберип, терезе башдагъы акъчаны да къайтарып берди де:
– Ма, инишим, муну да баживюнге бер. Неге къайтарып алып гелдинг десе, къонакълардан гьакъ алмайман деп айтды уста дерсен. Англадынгмы? Бар, инишим, энди чап нечакъы бола бусанг да. Сагъа къарап, гечигип къалмасын барагъан ерине, – деди.
Яш учгъундай болду. Къазакъ, баягъы, янгыз уьйде янгы ою булан къалды. Бир гече-бир гюн ойлашгъаны негьакъ гетди. Ой чу энди ойдур. О да гьеч. Юрегини талпунуп, алгъасап, къартыллап уруп тургъаны!
Къазакъ къатынлар сюймес йимик улан тюгюл. Бийиксув исбайы къаркъарасы, къара мыйыкъ-сакъалы, шербет йимик татли тили… Тюзю, уялчан хасияты чы бар. Ону да биревлер ушатмаса, биревлер ушата. Озокъда, ол гьали болгъунча да шап-шайлы къатын алып болажакъ эди. Не этсин, кёп къыйынлар гёргенгеми яда сюювден тоймагъангъамы, юреги назик. Юреги ушатмагъанны этмеге буса намусу къоймай. Биревлер къатын болса, аривми-эршими, сюеми-сюймейми, тергев бермей къоя. Къазакъ шо кюйге рази тюгюл. Сюювде де ону айрыча ёлу бар, оьзтёрече англаву бар. Къатынгишини ол гёзлеринден сюймеге башлай. Ачыкъ къарав, ону ою булан, юрекни тазалыгъын англата, юреги таза болгъан сонг буса бары да къалгъан затны эби табула. Гёзлер – юрекни гюзгюсю, къарасанг бет гёрсете.
Бир керен арив гийинген бир исбайы улан салам берип гирип гелди. Уьстюнде къара атласдан къапталы-шалбары, башында боз бухари бёркю, аягъында йыртыллайгъан этиклери. Къонгур мыйыкълы орта бойлу улан.
Саламын да алып, Къазакъ олтурма ер гёрсетди. Гьеч Къазакъ гёрген гиши тюгюл. «Гелген гишиге кимсен деп нечик сорарсан, сорамай да не амал», – деп ойлашып, Къазакъ не этегенин билмей турагъанда, гелген гиши сёз башлап, муну инбашындан авурлукъну алып къойду.
– Сен мени танымайсан. Яхсайлы бусам да, Петерде тураман. Оьзюм сени булан таныш болайым деп гирген заманым. Мени атым, эшитген бусанг да ким биле, Умар Мугьаммат, – деди гелген улан.
– Кёп арив болур. Мени атым Къазакъ. Сен гетгенсен, мен буса Яхсайны бек ушатып, гелип олтургъанман.
– Мен де чи ушатмай гетмегенмен. Шулай болду дагъы. Къайда тувабыз, къайда оьлебиз, билип болмайбыз. Атам пачаны каласында къуллукъ эте эди, ол къарт болуп къайтгъанда, орнуна магъа къалмагъа тюшдю. Сени гьакъынгда мен кёп эшитгенмен. Очарда болду, уьйде болду, халкъ сени атынгны авзундан салмай. Йырларынгны залим ушата, юрегине ювукъ ала. Амал буса мен де бир тынгламагъа сюе эдим. Озокъда, чоланг бар буса, – деп, Мугьаммат Къазакъны оюн бёлдю.
– Бек амал этербиз. Неге болмасын амал. Башгъа, акъча чыгъагъан зат тюгюл чю. Йырларбыз, – деди Къазакъ.
«Халкъ чы Къазакъ гиши булан гьаллашып-барышып болагъан адам деп сёйлей. Балики, бугъар бир зат болгъандыр, кепи бузулуп турадыр. Лакъыр гелишегенге ошамай. Сонг айланырман яда оьзюн къонакълай чакъырырман…» – деп ойлашып, Мугьаммат:
– Гьали мен ёл уьстюнде гирген эдим. Авур гёрмесенг, ювукъ-арада бир айланырман, – деп савбол этди.
Къазакъгъа иш этип ойлашмагъа эркин заман берген де йимик, Мугьаммат экинчилей арадан жумадан да артыкъ гетгенде гелди.
Саламлашып олтуруп битгендокъ:
– Яраймы-ярамаймы, сен къарасын деп, бир йыр алып гелгенмен, – деп сёз башлап, Мугьаммат къапталыны къолтукъ кисесинден дёрт бюкленген кагъыз чыгъарып гелди.
– Кимни йырыдыр? – деди Къазакъ.
– Мен чыгъаргъан йыр. Тюзю, мен, башгъа, йырчыман деп де айтмайман. Болса да заманда бир шулай къарайгъан кююм бола. Гьай, гёнгюревдюр дагъы.
– Багь! Айтмаймысан дагъы олай пагьмунг барны! – деп, Къазакъ жанланып гетди.
– Айтып, башгъа, ону билеген гиши де ёкъ. Муна башлап сагъа айта тураман, – деди Мугьаммат.
– Къомузгъа да бармы пагьмунг?
– Аз-маз огъар да бар.
– Алайса сен охума шо йырны, йырла. Йырны таъсири йырлагъанда билинер. Таъсири ёкъ сёз дей бусанг тилде де тарыкъсыз зат, – деп, Къазакъ тёрде илинген къомузун алып берди.
Мугьаммат аста, Къазакъ да, оьзю де эшитер йимик йырлады:
Мен бир гюл эдим бюрюмде ятгъан, Кёп эди мени алма къол узатгъан
Агъачым бийик эди, къыйын эди ёлу, Узатса етмей эди гьеч кимни къолу.
Айланам толуду – гьар тюрлю чечек. Арасында мен эдим барындан гёкчек.
Хоншумда чечеклени гёредим гьалларын, Балжибин къонуп сорады балларын.
Балжибин учгъан сонг бар балын соруп, Чечеклер къалады къуварып къуруп.
Чечек негер герек сорулгъан сонг балы, Сариге дёнген сонг къызылы-алы?
Тереги къабул этмей ондан сонг гётерме, Пушургъанып, силкинип чалыша гетерме.
Чечекге амал ёкъ агъачында къалма, Намусу гётермей ерге тюшюп тапталма…
Ай савбол! Татлиси бар тилингни. Баракалла! – деди Къазакъ Мугьаммат йырлап битгенде.
– Тюзю, мени дагъы да бар чыгъаргъан йырларым. Бир онгайынг болгъанда шолагъа да къарарсан чы. Энди сама сени тавушунгну да бир эшитейик, – деп иржайып, Мугьаммат къомузну Къазакъгъа узатды.
Къомузну алса да, Къазакъ гьаманда йимик гьазирине согъуп йибермеди. Нени йырлайым экен деп, пикир этип турагъан Къазакъгъа Мугьаммат ёл ачып къойду:
– Уьч гюн алда Хамаматюртда эдим. Йыбав этегенде къомузчу бир бек тизив йыр айтды. Кимни йыры экен деп ахтаргъанда, йырав Къазакъныки дедилер. Маънасы эсимде де къалгъан: герти къоччакъ эренлени гьакъында. Не бола дагъы, Къазакъ, шо йырынгны айтсанг, – деди.
– ВоЛлагь, айтайым, – деп, Къазакъ йырлама башлады:
Эренлер деген булан эр болмас, Оьктемлик булан эрлер тёр алмас! Эренлени уьч башгъадыр табуну, Аргъумакъгъа тенг этмегиз ябуну… Яманлардан башынг тайдырып, Яхшылар булан юрю гьаман да. Яхшыланы гьар бир иши артыкъдыр, Яманланы тюз багьасы къартыкъдыр…
Мугьаммат тобугъуна тирсегин де тиреп, къолун да сакъалына таяп олтургъан. Йырны гьар сёзю юрегине бата, къаркъарасын хозгъай, къурчун къандыра. Къазакъ йырлап битгенде де Мугьаммат бираз заман шолай къалды. Тюзю, ол гьали оьзю не айтагъанны билмей эди. «Кёп яхшы!» яда «Баракалла!», «Машалла!» – дегенден пайда ёкъ. Башгъа бир гючлю, йыр багьасы сёзлер тарыкъ.
Гетегенде Мугьаммат Къазакъны оьзлеге чакъырды:
– Арив олтуруп, пап-парахатыбызгъа хабарлайыкъ, бир айлан, – деп савбол этди.
– ВоЛлагь, чыгъарбыз, неге чыкъмайбыз, – деди Къазакъ да.
«Чыгъарбыз» – деп гьакъ юрекден айтылды, неге тюгюл Къазакъ янгыз уьйден де, яндырагъан ойдан да лап ялкъгъан-инжиген. Бир-бирде гьатта башын алып бир якълагъа гетер чакъы бола. Яшавунда кёпню гёрген, негер де чыдагъан, тек гьали Жанбикени ою шоланы барын да унутдура. Чыдамагъа да гюн сайын къыйын бола бара: парахат ишлеп турагъан гиши Жанбике эсине тюшгенде, юреги гьалекленип, уьйде туруп болмай, баягъы къабакъ алдагъы хасиге чыгъып олтура. Заман-заман «Ата-анасы не адамлар экенни Жанбикеге неге сорамадым? Балики, купес Агьматны йимик бир байлар-бийлер буса да билмеймен. Шолай чыкъса, магь баягъы, элли аппасы бир тюмен», – деген ой гелип, ону булай да ажиз юрегин бирден-бир авуртдура.
Бир гезик Мугьаммат орамда ёлукъгъанда да эсине салгъан сонг, Къазакъ олагъа бармай турмагъа болмады. Бек сююп къаршыладылар. Мугьамматны атасы Умар чы шунча заманны ичинде бир чыкъмагъа ярамаймы эди деп айып этип де йиберди.
Умар – алтмыш бешлерине чыкъгъан къарт, болса да алай жыйнакъ, токъ бетли орта бойлу гиши. Къара чепкенини уьстюнден белин къысып байлагъан. Уланы огъар бек ошагъан экен, бирини сакъалыны акълыгъы, бирисиникини къаралыгъы болса тюгюл, онча башгъалыгъы ёкъ демеге ярай.
Сорашгъан-саламлашгъан сонг Мугьаммат да, Къазакъ да отав уьйде олтурду. Тёр тамда уллу дум, жабарда жургъарай терезе тюпде стол, уьстюнде китаплар, артында аркъа шанжал. Эки де терезени арасында пурхагъа етгинче тамны оюп такъчалар этилген, шолар да бары да асырап тизилген китаплардан толгъан.
Арадан беш-он минут да гетмегендир, багъыр тепси булан пус уруп турагъан уллу тёбе бишлакъ чуду да, хаба толуп боза да, уьстлери накъышлы эки гиччи агъач аякъ да гелтирилди.
– Къади де болуп, иче деп айып этме. Шариат бозаны ярата, – деп иржайып, Мугьаммат аякъланы толтурду.
– Айып этер – жувса гетер, – деп де чи айтыв бар, – деп, Къазакъ да иржайды. Ашай туруп лакъыр этелер. Къазакъ Петербургну яшавундан сорай. Берилеген жаваплагъа тергевлю тынглай.
– Ондагъы университетде ишлейген ювукъларым бар. Университет, сайки инг оьр мактап деген зат. Профессорлар. Бири гьатта бизин якълы, Дерментден, Къазым бий аты. Къумукъланы да, ногъайланы да халкъ йырларын, хабарларын жыйып, китап этип чыгъармагъа тезден умутлуман. Гьали шоланы жыйып онгарсам, Къазым бий китап этип чыгъармагъа кёмек этежек болгъан. Мен шулай ойлашгъанман, Къазакъ. Къаршылыгъынг ёкъ буса, шо китапгъа сени йырларынгны да къошмагъа хыялым бар. Сен сёз тапмагъан сонг, оьзюмню шо баягъы «Гюлкъыз» деген йырымны да къошуп къойсам да, ким биле. Мен тангала Къараногъайгъа гетемен. Тереклиден, Гьажикъулакъдан, Къаясулиден айланып, халкъдан хабарлар, йырлар жыймагъа сюемен. Бизин Къумукъ тюзде айтыла-йырлана гелеген хабарлар да, йырлар да менде жыйылып гьап-гьазир. Сагъа тилевюм де энди мени шулай, Къазакъ: мен Къараногъайдан къайтагъангъа оьзюнгню йырларынгны жанынг тынагъанларын айырып, язып онгарып къой.
– Я мени къойсана сен. Гьалиге мен, башгъа, китаплагъа салыр йимик йырлар да чыгъармагъанман, ушатагъанларын халкъ йырлайгъаны да таман магъа, – деди Къазакъ.
– Йырлайгъанларын халкъ йырлап турсун. Мен сени йырларынг бир сёзю де тайышмагъан кюйде тувгъандан-тувгъанлагъа къалгъанны сюемен. Мен о гюн айтмай къойгъан эдим. Ени «Эренлер деген булан эр болмас» – деген йырынгны халкъ бир-бир ерлерин алышдырып йырлай. Эгер шо йыр китапгъа салынгъан буса, шо зат болмажакъ эди. Муна сагъа кагъыз да, – деп, Мугьаммат, столдан алып, Къазакъны алдына гёк байлам салды.
– Язылмаса нечик де ярамай буса, язарман, – деп, Къазакъ кагъыз байламгъа узатылды.
Йырларын язмагъа сёз берип Къазакъ не яхшы этген. Ону янгыз, ялкъывлу яшавун ярыкъландырмагъа бир зат болду. Шо ишге ол залим муштарлы урунду. Къайсы йырланы гьазирлейим деп кёп ойлашды, ахыры да уьчюсюн танглап, язмагъа гиришди. Къаламы – къаз къанат, шакъысы – согъан къабукъ къайнатгъан сув булан къурум, столу – терезе баш.
Биринчилей Къазакъ «Эренлер деген булан эр болмас» – деп башланагъан йырын язып онгарды.
Йырларын язып битгенде де ол, башгъа, рагьатланмады: оьзюню хатын Мугьаммат англармы экен, англаса да ушатармы экен деген ой гелди. Йырларын язып битген гюнден тутуп ол Мугьамматны къаравуллай башлады. Тек, не этерсен, эки жумадан гелемен деп гетген гиши уьч жумадан да артыкъ къалып къайтды. Сорагъанда себебин де эки сёз булан англатып берди: халкъдан язып алагъан хабарлардан-йырлардан айрылып болмай, дамагьлыкъ этип къалгъан.
– Бизин къумукъланы, ногъайланы, оьзлер аз халкълар буса да, нече де кёп ёмагъы, йыры, айтыву, такъмагъы да бар экен! Жыйса – сав бир таварих. Лап бырынгы заманлардан тутуп дав яда бир башгъа игит ябушув болгъанмы, адамны ичкъандырагъан акъуба яда сан-санын иритеген сююв болгъанмы – шолар бары да халкъда сакълангъан. Мен себебин де англамагъа къарадым, Къазакъ. Мени гьисабымда, китабы-заты ёкъ халкъ асруланы боюнда бола гелеген гьар бир агьвалатны наслудан наслугъа етишдирмек учун гьай этип тургъан, гетеген наслу гелеген наслугъа оьзюню баш байлыгъын васият этип бере гелген, – деп, Мугьаммат уллу кагъыз тёбени гёрсетди.
Лакъыр узатылды.
– Къазакъ, янгыз яшав яшав тюгюл. Гёз сал бир къысыргъа, – деп сёз арада масхара этди Мугьаммат.
– Салгъан эдим. Хоншу юртлу чыгъып къалды. Къонакълай гелген ботаюртлу къысыр болгъан экен. Аты Жанбике.
– Гьали къайда дагъы ол? Мундамы?
– Бир айда бола гетгени. Ягъаавуллу Аселдерлеге гелген эди.
– Гележек-алажакъ да болгъанмысыз?
– Ёкъ, онча о ерлеге чыкъмадыкъ. Амма артындагъы гюн мачийлерин алмагъа оьзю гелген буса, ярашдырмагъа мачийлерин берип гетген эди, нечакъы уялсам да, тувра сорамагъа хыялым бар эди. Гелмеди, яш йиберип къойду. Не буса да ата юртуна гетмеге бек алгъасай эди.
Мугьаммат ойлаша, оюна гелген затдан кепленип де иржая.
Къазакъ къайтмагъа айлангъанда ону йырларын алып, Мугьаммат, парахатыма сонг охурман деп, столдагъы китапны ичине бек аявлап салды.
Къабакъ алда савболлашагъанда ол Къазакъгъа:
– Вёре, ари-бери чыгъып йиберме. Тангала туруп бирисигюн бизге ёлукъмагъа тюшежек. Мен артынгдан яш йиберирмен, – деди.
«Бирисигюн ёлукъмагъа тюшежек деген недир? Шо заманда айтылагъан затны гьали айтып къойгъан буса. Ишлемей, мен булай ашап-ичип кеп этип турайымы? Сонг магъа ашама-гийме ким берир? Чакъырагъанына сёзюм ёкъ. Сююнюп оьле туруп да барайым, амма этилеген къонакълыкъдан уяламан. Оьзюмню бетим оьзюме гёрюне. Деврени-девлети болгъан булан гьар кимники оьзюне бола, халкъгъа болмай чы…» – деп ойлаша юрюдю Къазакъ.
Мугьаммат буса ондан айрылгъандокъ атасыны уьстюне гирди.
– Мугьтаж гишиге къолундан гелеген кёмегин этмек инсандагъы инг де яхшы хасиятдыр. Айланып къара, къулум. Тарыкъ буса, мен де къошулурман, – деди Умар уланыны мурадын англагъанда.
Мугьаммат ёлугъарбыз деген гюн Къазакъ чакъыра туруп артындан адам гьали гелди-дагъы гелди булан ахшам этди. Шогъар юрек салып, ишге де онча кар этип болмады. Таза юреклилигинден къайры, Мугьаммат илмулу адам. «Тирменге гирген гьюрге бёленир» – дегенлей, гьар ону булан ёлукъгъанда Къазакъ бир сама янгы зат англамай къалмай. Муна гьали де артындан яш гелир деп гёзлейгени ашамагъа-ичмеге тюгюл, бир пайдалы зат англамакъ учун.
Ол геч болгъунча ятмай да турду, гьатта эки-уьч керен къабакъ алгъа чыгъып да къарады. Гьеч гиши гелмеди. Къазакъ бек тамаша болду. Мугьаммат бир сёзюн эки этегенлерден тюгюл, унутуп къалма да кюй ёкъ. Къонакълары бардыр деме де, олар булан янгыз олтурмажакъ. Парт деп гирип барыр чакъы болду.
Артындагъы гюн намаз къылып битип, ишге урунайым деп турагъанда буса, Мугьаммат оьзю гирип геле. Къазакъ къарап хошланды: шатлыгъындан сан-саны ойнай, ёлдан буссагьат миллион табып гелегенде йимик.
– Я, сен тюнегюн яш йиберирмен деп айтмагъанмы эдинг? Къарап турдум, – деп пушургъанды Къазакъ.
– Тюнегюн мен Яхсайда ёкъ эдим, – деди Мугьаммат.
– Ари-бери чыкъгъанмы эдинг дагъы? Сен чи гьали янгы къайтып турасан Ногъайдан.
– Ботаюртгъа баргъан эдим.
Къазакъ ону бетине телмирди.
– Гелеген жумагюн Аллагь буюрса той этебиз, – деп иржайды Мугьаммат
– Не той?
– Жанбикени де, сени де тоюнг. Айта тураман чы тюнегюн Ботаюртда эдим деп. Къоянны шорпасыны шорпасы деп эшитмегенмисен? Муна лап шо кюй болду. Атабызны бек ювукъ къонагъы бар Ботаюртда. Жанбикени атасы ону къатыныны улан къардашы болуп чыкъды. Сонг мени сен къой дагъы айланмагъа. Гьасили калам, не башынгны аврутайым, шу иш бажарылды…
Юрегине бирден гелип уллу сююнч гирсе де, башында къаршылыкълы ойлар тувуп, сёйлеп болмай турагъан Къазакъ ахыры да, башын гётермей:
– Жанбике оьзю не дей? – деп сорады.
– Оьзюню булан да сёйледим. Ол да рази.
– Муну бирдагъы ери бар, Мугьаммат. Бир зат да алмай, къызын атасы да бермес, бере буса да мен де алман. Оьмюрюмде бир де къарап турмасам да, бир-эки шайы болса тюгюл, башгъа, мени жыйгъаным-тергеним де ёкъ. Къыз рази буса, мен гече-гюнюмню бир этип жыймагъа да гьазирмен, шо болжалгъа ерли чыдамагъа да разимен, – деди Къазакъ.
– О ери де ойлашылгъан. Сен бир затгъа да талчыкъма. Бары ишни мен бойнума аламан. Илле де-билле къайтарышын этмей токътамайман дей бусанг, онгайынг болгъанда этерсен, – деди Мугьаммат.
Къазакъ бир зат да айтып болмай къалды.
Мугьаммат Петербурггъа Къазакъ къатын алып бир жумадан гетди. Хасавюртдан йиберилип гелген поч пайтон Умарланы къабакъ алдында къатып токътады. Огъар минегенде, Мугьаммат Къазакъны къолун алып:
– Бир орус ёлдашым айтгъан затны бир де унутмайман. Сен де унутма. «Тамгъа да таяв тарыкъ» – деген эди. Заманлар шулай, къурдаш Къазакъ. Замангъа гёре юрюмесенг, амалынг да ёкъ. Бизин къумукъ халкъ сав чакъы, сени йырларынг да, сени атынг да унутулмайгъанны мен билемен. Халкъны шо эсделигинде сен уллу там болуп къалсанг, мен, Къазакъ, шо тамны гиччирек таяву болуп къалмагъа разимен, – деди.
Мугьаммат гетгенде де, Къазакъ Умарланы къабакъ алдында хыйлы заман эретургъан кююнде къалды, сонг бир затны эс тапгъандай болуп, алгъасап юрюп йиберди.
Уьйге гирив-гиривю булан ол терезебашгъа тюз болду. Йыр язагъан къаламы да, кагъызы да гьаман шонда бола. Мугьамматны гьакъында Жанбике берген соравлагъа да ярты-юрту жавапланып, гьалек тав оьзендей агъызып гелеген йыр сатырланы алгъасап язмагъа башлады:
Эменчилер тюбю сари бал, Ичген эрге аш болсун! Ете гьакъыллы сав башлар Яш буса да арабызда баш болсун! Гьакъылы ёкъ бош башлар, Бий болмасын, хан болсун, Бу дюньядан болмагъандай тас болсун!..