Оьзек сувлар оьрге акъмас
«Сибирлерден гелдим – сыйым ёкъ, Сыйланып гирип чыкъма уьюм ёкъ…»
Ахшамдан башлангъан сийрек сыгъанакъ гьали де геле. Ёллар палчыкъ, тамлар-чалилер йылавукъ. Тавларда чы яхшы явагъангъа ошай: Атланоьзен булгъанып-бокъуранып агъа. Уьстевюне алаша булут да басгъан. Заманны сама билип болмайсан: къушлукъму, тюшмю, экинними?
Ялан аякъ, тобукъларындан балакъларын да чююрген экев, Темир-Хан-Шурагъа гирмей, Капиркъумукъну ягъасындан оьтеген тюземик ёл булан тувра Муслимавулгъа багъып геле. Гьали не заман экенни билме къыйын йимик, шо эки де гишини оьмюрюн билме де къыйын. Экисини де шайлы оьсген сакъаллары. Бирисиники чал. Инбашларында сари муш торбалары. Чал сакъаллыны къолтугъунда къомузу.
Шо эки де ёлавчу – Къазакъ да, Атабай да. Юртгъа гирмей, олар бетдеги къабурлагъа тюз болду, савлагъа йимик салам берип гирип, сынташланы язывларына къарай туруп барып, ахыры да янаша эки къабурну уьстюнде токътады. Шолармы экен? Язывлар чы къайдагъы затдыр, тобукъгъа да гелмейген чабылмагъан эки сынташ. Къайда барсын? Кимге сорасын?
Бираз ариде топурагъы басылып битмеген къабурну башлыгъында къош гёрюндю. Шонда багъып барса, бирев яссын охуп тура. Муслимавуллу буса да, ол Къазакъны, не Атабайны танымады, Татарханны, Ханзаны къабурларын ахтаргъанда сама шекленмеди, она деп гёрсетип, охувун давам этди.
Эки де къурдаш барып, Татарханны да, Ханзаны да къабурларыны башлыгъында токътады, Къазакъ тизлеринден югюнюп, башлап атасыны, сонг анасыны сынташындан оьпдю. Тизлеринден югюнген кююнде астаракъ:
– Аявлу Атайым, аявлу Абам, уланыгъыз Къазакъ уьстюгюзге гелгенмен. Яшавугъузну арт йылларын акъуба этдим. Уланыгъыз сынажагъызны тутуп болмадым. Аллагьны арагъа салып тилеймен, менден гечигиз, – деди.
Яссын охуйгъан баягъы гиши артдан гелип тынглап болгъан экен, гьали шекленип:
– Гьей улан, сен мисгин Татарханны Сибирлердеги уланы Къазакъ сама тюгюлмюсен? – деп сорады.
– Дюрмен, – деп, Къазакъ эретурду.
– Не бек бузулгъансан, къулум. Оьмюрюнг яш деп эшитген эдим. Гечип къой, танымадым. Оьзюнг савбол, Аллагьутаъланы ажжалына амал ёкъ.
– Менден де геч, сени мен де танымай тураман.
– Мен ишартылыман. Мунда гёчгенибиз эки йыл тюгюл болмай. Амма сени гьакъынгда кёп эшитгенмен, къулум, йырларынга кёп тынглагъанман.
– Нечик тынглайсан мени йырларыма, мени чи янгы геливюм Сибирден?
– Сен Сибирде бусанг да, къулум, йырларынг мунда халкъны авзунда болду. Баракалла сагъа.
Эдеп этип, Къазакъ Анайны къабурун ахтармай къоймагъа къаст этсе де, болмады, сорады.
– Олжанг, къулум, она онда, къабурлардан айры, яллап оьлгенлер булан гёмюлген, – деп, о гиши зийретлени бир башын гёрсетди.
Къазакълар барса, шонда оьксюз уьч къабур: уьстюн от басгъан, сынташлары ерге гирген, гьаран гёрюне. Анайны къабуруна Къазакъ икрам этди, «Менден геч» деп, эрнилерин тербетди.
Юртгъа гиргенде Атабай токътап:
– Къазакъ, бизге барабыз. Атама сени менден башгъалыгъынг ёкъну билесен чи, – деди.
– Мен атамны ожагъына бараман. Чырлары къалгъан буса да, тувгъан-оьсген ерим, – деди Къазакъ.
Айгъызны тогъасын алдын йимик къолун сугъуп ачып, Къазакъ абзаргъа гирди. Юреги яман бузулду: белге гелеген къычыткъан булан сари тегенек басгъан. Тек къабакъ алдан уьйлеге барагъан ёл билине. Шону булан барып, Къазакъ догъагъа минди, эки ягъына пашман къарап, Анайгъа да, оьзюне де атасы берген уьйню эшигин теберди. Къалкъы басып къажыгъан эшик ачылмады. Къарсалап терезеден къараса, уьйню аркъалыгъы чёкген, пурхасы эки-уьч еринден тюшген. Къазакъны гёзлери къарангы болуп, башы айланып гетди, йыгъылмайым деп, терезени шишасыз гёзюне узатылды: чириген рам оьзю-оьзлюгюнден дегенлей юлкъунуп гелди. Къазакъ йыгъылмай гьаран токътады.
Атасыны уьюне кирит салынгъан эди. Алдын уьйде гиши болмаса, ачгъычны посагъада къоюп гетеген эдилер. Къазакъ эшиклени теберди: ачгъыч, гертилей де, шо гьамангъы еринде табулду. Алып ачып, ичине гирди.
Бу уьй къолай. Мююшлерин ав басгъан, пурхасындагъы къамушу къаралгъан, бир еринден тамып, хум тёгюлген, тек бираз онгарса, авун-чангын алса, турмагъа ярай. Атасы авруп ятгъан тах гьали де бузулмагъан. Къазакъ да, баштюбюне къолларын да салып, шонда кёкге багъып ятды.
Къазакъ къайтгъанны халкъдан эшитип билген Акай ону уьстюне етишгенде яссын намаздан да оьтген эди. Къазакъ шо ятгъан кююнде юхламай табулду. Сорашып-саламлашып битген сонг Акай ону гючден йимик оьзлеге алып гетди.
Я шо гече, я савлай жуманы узагъында шондан сонгу гечелер экиси де хабарлай туруп, адамшавлу юхусу да болмады.
Къазакъ Сибирде гёргенлерин айта, Акай авзун ачып тынглай. Уьч йылны ичинде инсан нече де къыйынлыкъ да гёре экен, бу уьч гюнлюк дюньяда да нечесе тюрлю халкълар да, нече башгъа ерлер де бар экен!
Акай заман-заман Къазакъны къомузуна тийип къарай, тас этмей, ташламай дюньяны бир къырыйындан гётерип гелгенине ажайып болуп, башын чайкъай.
Акайны хабарларына десенг Къазакъ бек тергевлю тынглай. Сююнме зат чы ёкъ, сёз къуру къайгъыдан, зулмудан, тарчыкълыкъдан… Тек Къазакъ оьзю ёкъну болгъан затны билмеге, оьзю Сибирге гетгинчеги яшав булан урушдуруп къарап, бир натижа чыгъармагъа сюе, пача раият сабанчылагъа азатлыкъ берген сонг, Дагъыстанда да бир алышынывлар, бир яхшылыкълар болмагъа герек чи деп ойлаша.
Къазакъ папиросну бирини артындан бирин тарта. Юреги яна. Шавхалгъа да, ону бай-бий къуйрукъчуларына да къаршы агъулу-отлу сёзлер оюнда топлана, бири-бирине тагъыла-иере…
Къыш чыкъгъынча сама оьзлерде тур деп Акай нечакъы къарышса да, Къазакъ рази болмады, «Мени атамдан къалгъан орнум-ожагъым бар», – деп, гьатта юрегине бираз кем алып жавап берди.
Акайдан шолай къутулса да, Атабайны да, атасы Магьмутну да тилевюн гери урмагъа тынч болмады.
– Мен саялы уьч йыл Сибирде де туруп гелген сени эшик-терезесиз уьйде ятдырып, оьзюм отбаш уьйде ятман. Атамны тёрюдюр сени гьакъ еринг, – деп тутду Атабай.
Къазакъ рази болмагъанда атасы Магьмутну йиберип гелди. Амма Къазакъны «атамны тютюнюн уьзюлме къойма сюймеймен», – деген далили Магьмутгъа бек таъсир этди. «Бу оюнг дурус, къулум, къолдан гелеген кёмекни биз де этербиз», – деп бек рази болуп гетди. Сибирде агъач ишге яхшы уьйренген гиши ол бир де къарамай оьзю оьз къолу булан уьйлерин ярашдырма гиришди. Акай да, Магьмут булан Атабай да кёмек этип, эки-уьч жумадан онгарып битди. Акай аркъалыкъ-ирахи берип, бир уьйню ачып япды, экинчисини де оюла турагъан еринден ирахилерин алышдырды, мыхыр айландырып, эки де уьйню къалкъысын жумалар явса да таммасдай этди. Дегьуран бетлерден бир арба къаргъанакъ да гелтирип, хоншусундан тилеп борчгъа бир сабу гьабижай ун да алып, оьзю-оьзюне аш этеген болду.
«Шугъар да Аллагьгъа шюкюр. Сибирден къолай. Сюйгенде ятаман, сюйгенде тураман. Уьстюмде ченчел болуп къаравуллар ёкъ, сёгеген-сёгюшеген ёкъ», – деп ойлаша туруп, Къазакъ гележек яшавуну планларын къура башлады. Планлары да не болсун! Ишлемек-ашамакъ. Атасындан къалгъан гюн ярым ери бар, язбашда шогъар гьабижай чачмакъ. Тюзелип битсе, эркин кюйде ашама да етишежек, бир пайын сатып, уьстюн-боюн онгарып да болажакъ.
Къазакъны, тюзю, гишиге чи къайдан билдирсин, оьзю мекенли англама да къоркъагъан бирдагъы бир ою да бар. О да недир десегиз, оьзю Сибирде тургъан уьч йылны ичинде ата юрту да, ону халкъы да алашынып къалгъанда йимик – муна шо. Орамгъа чыгъып ари-бери къарасанг, уьйлер бирден-бир алаша болуп, ерге гирип гетмеге тура деп къоярсан, адамлар десенг бир тамаша сант болуп къалгъан. Очарны сама алдын йимик татыву ёкъ: бир ерге жыйылса да, гьар ким оьзю-оьзюню гьакъында ойлашагъанда йимик. Алдын йимик оьтгюр сёз, итти ихтилат-масхара эшитилмей.
Англап болмай, Къазакъны бавру ярыла. «Орусияда пача раият сабанчылагъа эркинлик берген. Шавхал да орус пачаны къанатыны тюбюндеги адам. Шолай болгъан сонг пачаны буйругъу огъар да борч болмагъа герек. Акайны хабарларына да, халкъны кююне де къарагъанда буса, шавхалны ихтиярлары, артса тюгюл, кемимеген, гьакимлиги, бегисе тюгюл, бошамагъан. Булай неге бола? Бу ишге ким такъсырлыдыр?..» – деп ойлаша Къазакъ.
Бу гелеген къыш. Юртда иш ёкъ заман. Сыйыры, бузаву сама бар буса, шогъар къуллукъ этип турар эди, шу деп айтма бир умуту, бир мурады болур эди. Бир зат да этмей, къышны нечик чыгъарсын, дёрт де тамгъа да къамалып, кёкге багъып ятып турсунму.
Эсде ёкъ ерден бир иш болмагъан буса, шо ою Къазакъны не ерлеге элтежек болгъанны гьали айтмагъа къыйын.
Болгъан иш де шу: бир явунлу-чарслы гюн орус ёл булан тавдан гелеген поч пайтончу Атлан оьзенни кёпюрюнден чыкъгъан ерде дёгерчиги бузулуп токътап къалды. Пайтончу бек талчыгъып айланды. Талчыкъмай да не этсин, шагьаргъа етишмеге уьч чакъырым тюгюл къалмагъан. Ону жанталашып айланагъанын гёрюп, оьзен ягъадагъы Къазакъ кёмекге барды, есси булан бире-бир доланып, дёгерчикни ярашдырып берди.
Сёзден сёз чыкъгъанда Къазакъ, бир-эки шайы болагъан зат буса, къышда не ишге де уллулукъ этмейгенин англатды.
– Багь! Поч пайтонланы хожайынына, сен айтагъан кюйде, къыш чыкъгъынча къазакъ тарыкъ. Ат аранланы тазалайгъан улан, гюнагьындан Аллагь гечгир, къурсагъы кирине болуп оьлюп къалды. Гьалиге орнуна гиши алмагъан, биз, пайтончулар, гезик булан тазалап турабыз. Тангала гелип къара, бугюн гелсенг, дагъы да яхшы, – деди пайтончу.
– Тангалагъа къоюп да нетейим, бугюн гелирмен. Не ерге багъып гелейим? – деп сорады Къазакъ.
– Шу орус ёл булан тюппе-тюз юрюп турарсан, шагьаргъа гирип, базардан оьтгендокъ, сол янда узун-узун ат аранлар гёрюнер. Муна шонда гелирсен, – деп гетди пайтончу.
Къазакъ онча да бек алгъасап юрюдю чю, ол шагьаргъа етишгенде, пайтончу атларын янгы тувара табулду.
Гюню аппасы тутажакъгъа хожайын булан сёйлешип, Къазакъ бир де къарамай ат аранланы тазаламагъа башлады.
Эртенден ахшам болгъунча белин язмай ишлемеге къыйын буса да, Къазакъ рази. Кисесинде нохурат кепеги ёкъ гишиге айда алты манат акъча тюшюп турамы! Сонг да Къазакъ ишсиз уьйренмеген. Тангда туруп гете, ахшам яхшы къарангы болгъанда къайта. Хожайын рази, Къазакъ оьзю де язбашда сатып урлукъ алмагъа, гьакъ булан ерин сюрдюрмеге… акъча болажакъ деп сююне. Тек уланны хыяллары негьакъ гете экен…
Бир чирчик гече Къазакъны алдын йимик къалагъа чакъыра геле. Ичине от къуюлуп гете. Акайны ягъына барып, нечик этейим деп сорай. «Барып къара. Шавхал саялы негьакъ шонча къыйынлыкъ да гёрюп гелгенсен. Балики, Шамсутдин атасыны айыбын биледир, бир рагьму этер», – дей Акай.
Къазакъ бара. Бармайым десе де, биргине-бир ёл къала. О да – къачакъ чыгъып яда башын алып гетмек. «Балики, гертилей де, атасындан гечдирме сюедир. Дагъы да жазалама башгъа оьзлеге этгеним ёкъ чу. Магъа не дей? Къаласын тешип, къатынын да хорламагъанман, аранын тешип, айгъырын да гьайдамагъанман. Саттыхым алашасын! Гёрген къыйынларымдан артыкъны гёрсетмегенде яшынсын юзю!..» – деп ойлаша юрюй Къазакъ.
Къалада Къазакъ биринчилей Бадувну гёрмеге гьасирет буса да, къапучу болуп гьазирли гёк чепкен, гёк бёрк гийген жап-жагьил улан табула. Бадувну сорагъанда, ол «Алдынгъы къапучу къартны айтамысан? Ол оьлгенли эки йыл да бола. Гьали де шону да билмей къайдасан?» – деп, сан этмей жавап бере.
Сонг Къазакъны онг яндагъы канзилерден миндирип алып юрюйлер. Алдын йимик уьйлеге ич-ичинден гире гете. Бары да зат таныш, тек ахырынчы эшиклерден гиргенде Къазакъ тамаша болуп къала. Бу – Абумуслимни отав уью тюгюл. О гиччи эди. Уланы Шамсутдин, кюйге къарагъанда, эки уьйню къошдуруп, уллу зал этдирген. Сонг да Абумуслимни заманында мажлисдегилер, оювлу гиччи ястыкъларда олтуруп, халилени уьстюне салынгъан тепсилерден ашай эди, гьали буса уллу уьйню къаппортасында узун стол, халкъ да шону эки де ягъында аркъа шанжалларда олтургъан, шавхал оьзю десенг столну башында. Столгъа уллу хаса шаршав яйылгъан, аш да, ичги де шону уьстюнде.
Къазакъ бирдагъы затны эс этди: мажлисде олтургъанлар ялан жагьил бийлер. «Къарт бийлер оьлюп битгенми экен яда шавхал аталарын къоюп, уланларын чыгъаргъанмы экен?» – деп ойлашды Къазакъ.
Шавхал орам этип, бир нёкер гелтирип Къазакъгъа къомуз тутдурду.
– Гьы, къарайыкъ гьали, Сибир гьюнерингни бузгъанмы экен, тизгенми экен, йыбат чы бизин! – деп, Къазакъгъа тикленип къарады шавхал.
Шо заманда олтуруп ашап-ичип турагъан бийлер де, йыравгъа бурулуп, кюлемсиреп токътады.
– Аврувунгну алайым, бийим, йырлап болмайман, – деди Къазакъ.
– Неге болмайсан? Не къыйын гелген? Тилинг тутулгъангъа да ошамай, – деп шавхал ачувлу кюлемсиреди.
– Аврувунгну алайым, бийим, авруйман.
– Гьы, ону айт дагъы баягъонокъ! О чу алгьам сагьатгъа сав этип болагъан зат! – деп Къазакъгъа да, шавхал нёкерлерине: – Тез къамучумну алып гелигиз! – деп къычырды.
Шоссагьат алып гелип бердилер.
Гьы, авруйсан дагъы гьали? – деп сорады шавхал дагъы да, къолундагъы къамучуну ойната туруп.
– Аврувунгну алайым, бийим, гертилей де авруйман, – деди Къазакъ.
– Мен билемен сени аврувунг гетеген кюйню! – деп, шавхал къамучусун гётерди.
Шо мюгьлетде Къазакъ къамучуну юлкъуп алып, тобугъуна уруп сабын эки сындырып, шавхалны аякъ тюбюне ташлады.
Шамсутдинни бети яман бузулуп гетди, башын бирден-бир къанкъайтып, алдындагъы гиши Къазакъ дюрмю-тюгюлмю дейген дек йимик, бек тамаша болуп тикленди. Арты не болур экен деп, бары да бийлер де, ашавун-ичивюн де бёлюп, тамаша болуп тынып токътады.
Шо арада Къазакъ гетмеге деп бурулуп айланып юрюдю. Къоймасбыз деп, нёкерлени бирлери ону билеклеринден тутуп, бирлери алдын алып токътады. Къазакъны башгъа заманда да, башгъачалай да жазалама токъташгъан шавхал:
– Къоюгъуз гетмеге! Ол Сибирден ачгъа башыны майын ашап къайтгъангъа ошай! – деп, аччы кюледи.
Гече геч заман экенге де къарамайлы, Къазакъ гелив-геливюндокъ Акайлагъа гирди. Шавхал оьзюн индемей къоймажакъны ол яхшы биле эди. Къазакъны пашман гёргенде Акай:
– Не иш бар? – деп гьалек болуп гетди.
– Гьалиге чи башгъа болгъан зат ёкъ, амма болажакъ узакъ къалмай – деп олтуруп, Къазакъ къаладагъы къалмагъалны англатды.
Акай да бек бузулду. Экиси де олтуруп ойлашып, шулай токъташдылар: Къазакъ буссагьат, бир де къарамай юртдан гетме герек. Гетегенни де эки ёлу бар: къачакъ чыкъмакъ яда башгъа ерлеге башын алып гетмек. Къазакъ экинчи ёлну танглады.
– Къачакъ чыкъсам, урламагъа-оьлтюрмеге борчлу болажакъман. Мен къан тёкме сюймеймен. Булай да аз тюгюл тёгюлеген къан да, гёзьяш да, – деди Къазакъ.
– Алайса шавхаллыкъдан тайып гетме тарыкъсан. Солакъ сувну ари ягъына шавхалны ихтияры ёкъ. О ян къумукъ бийленики. Бираз ари чыкъсанг, Терик бой къош-къотандан толгъан. Къойчу болуп яда ялчы болуп тюшсенг, сени ким табып бола? Тек бир де къарамай гетмеге тарыкъсан, неге десенг мажлиси тозулгъандокъ, шавхал сени тутмагъа нёкерлерин йибережек. Эртен болгъанда чы излемеге эки янгъа атлыларын йибермеге де ярай. Танг билингинче аз буса да ари чыкъмагъа къара, талдым деп токътама, юхлайым деп ятма. Вёре-вёре, ёлда сакъ тур. Энди шавхалны къолуна тюшсенг, сенден пайда ёкъ. О-оьлюм, унутма, – деп насигьат берди Акай.
Савболлашма заман етгенде Акай, зухда тёшек-орунну тюбюндеги санныкъны хотгъап бир манат кагъыз акъча чыгъарып, «бар затны беремен, айып этме», – деп, Къазакъгъа узатды.
Гюзню яман чирчикли ахырынчы гюнлерини биринде гече орта вакътиде Къазакъ зийретлеге гирип, ата-анасыны, олжасыны къабурларына да савбол этип, Бавтогъайгъа багъып ёл чыкъды. Хыйлы арек чыкъгъынча артына бурулуп къарай туруп гетди. Къарап да шо къарангыда, шо булутда не гёрюп боласан. Тек юрту бар ёрукъну ёрамыш булан билсе де, шо да юрекге уллу яллыкъ эди.
Эртен тез къулгьугъа барагъан чиркейлилер бойнунда башлыгъы, къолтугъунда къомузу булангъы бирев, ёл ягъадагъы терекге таянып, енги булан мангалайындан терин сибиргенни эс этдилер.
Шо ёлавчу Йырчы Къазакъ эди…