Къайгъы, сююнч аралаш
Кагъызны охума башлагъандокъ Къазакъ:
– Атабай! – деп къычырып йиберди.
– Не бар? – деп, Атабай чабып гелди.
– Не болагъандыр, оьзюнг сав болгъун, шавхал гечинген, энди сама къайтарыр бугъай бизин.
– Мен чи инанмайман. Писирев этеген даражадан да оьтгенбиз. Тогъузгине-тогъуз айыбыз къалгъан тюгюлмю, Эки йылдан да артыкъгъа чыдагъан, шогъар да чыдарбыз.
– Кагъызны Василийге гёрсетмеге герек, – деп, Къазакъ къаршыдагъы баракгъа багъып юрюдю, арты булан Атабай да барды.
– Пача болду, шавхал болду – булар, озокъда, оьлюп яхшы. Амма шондан сизге башгъа яхшылыкъ болур деп инанып битмеймен, – деди Василий, Къазакъны мурадын англагъанда.
– Бизин шунда шавхал йиберген. Ол оьлдюмю? Оьлдю. Биз булай да эки йылдан да артыкъ негьакъ туруп турабыз. Энди сама бизин къайтарма борчлулар, – деп тутду Къазакъ.
– Абумуслим оьлген булан баягъонокъ уланы шавхал болуп олтургъандыр. Мен сизин шавхалыгъызны да таныйман, уланын да. Шурагъа генералны ягъына гелип гёргенмен нече керенлер. Бир шайлы зат шо уланы да тюгюл. Къарагъанда, агъусу бетине чыгъып тура. Сонг да ёнкютатакъ.
– Шо чу герти, – деп, Къазакъ ойлу токътады.
– Мунда бирдагъы бир англашылмайгъан зат бар, – деп, Василий де папирос чырмама башлады.
– Неси англашылмай? – деди Къазакъ.
– Неси англашылмайгъандыр, бир керен лакъыр этегенде сизге судну шура гарнизонда этди деген эдигиз. Сизге судну шонда неге этгенни, Сибирге неге солдатлагъа къошуп йибергенни гьеч англап болмайман. Къыз къачыргъан деп, гарнизонда суд этме кюй ёкъ. Сизин бир башгъа такъсырыгъыз болма герек, яда болмаса да, бар эди деп сизге яла япгъан болма герек.
– Сен олай неге айтасан? Бизин дагъы бир такъсырыбыз да ёкъ. Тюзюн эте буса, къыз къачыргъангъа да ёкъ бизин такъсырыбыз, – деди Атабай.
– Неге айтайым, эгер сизин шунда башгъа затгъа айыплап йиберген буса, шавхал сюйсе де къайтарып болмай. Суд этегенде сизге айтмадымы дагъы? Бир зат да эсигизде къалмагъанмы. Ойлашып къарагъыз гьали.
– Бизге бирев де суд этмеген, я бир зат да сорамагъан. Чакъырып билдирди Сибирге барасыз уьч йылгъа деп, биз де гелдик. Дагъы биз билеген зат ёкъ, – деди Къазакъ.
– Неге сорамадыгъыз дагъы не саялы йибересиз деп?
– Не этейик ону сорап? Неге йиберегенге шеклене эдик, – деди Атабай.
Сонг тынып папирос тартдылар.
– Конторда мени танышым бар. Ондан таба билирмен. Кагъызларыгъызгъа нечик язылгъан экен, тамашагъа йимик къарайыкъ гьали, – деди Василий айрылагъанда.
Барагъанда сююнюп барса да, Къазакъ къайгъылы къайтды. Энди сама бир яхшылыкъ болур деп турагъанда бу Василий айтагъангъа да къара дагъы. Шо айтагъан кюйде болма кюй чю ёкъ. Пачалыкъ пачалыкъ буса, къанунлары болмаймы, токъташгъан къанунлар булан юрюмейми?
Къазакъланы ягъына Василий дёртюнчю гюн гелди.
– Гелме чи заман табажакъ эдим, билме болмай узакъ къалдым, гечип къоюгъуз, – деди ол бир айыплы гишини йимик.
– Бир зат сама билип болдунг буса да яхшы. Бизин чи конторну ювугъуна гелме де къоймай, – деди Къазакъ.
– Болма чы болдум. Амма мен ойлашагъан зат тюз чыкъды. Сизге судну къыз къачыргъан деп этмеген.
– Багь, дагъы негер этген дагъы?
– Атабайны да, сени де кагъызларыгъыз да язылгъан кюю шулай. Гьар затны билме, тергеме деп, Шамилни адамлары сизин гечелетип Шурагъа йиберген болгъан. Сиз ондагъы асгерни, топ-топхананы ерлешген ерлерин барлап айланагъанда, къаравуллар гелип сизин тутгъан. Сизин шунда муна шо саялы йиберген
Къазакъ да, Атабай да бири-бирине къарады.
– Я, шу болма ярайгъан зат тюгюл инсанлыкъ арада, – деди артда да Къазакъ.
– Тюз айтасан. Инсанлыкъ арада ярамаса да, илбис арада ярай, – деп кюлемсиреди Василий.
– Шо да шавхалны пышдырыгъы, – деп сёз къошду Атабай.
– Озокъда. О герти. Шавхалыгъыз тутуп къолуна бермеген буса, гарнизонну гьакимлерини сизин булан не аралыгъы болсун, – деди Василий.
– Алайса шавхал оьлгенден бизге болагъан, башгъа, кёмек ёкъ? – деп, Къазакъ Василийни бетине телмирди.
– Ёкъ, Къазакъ.
– Алайса, Василий къурдаш, нечакъы айландырсакъ да, элли аппасы бир тюмен экен, – деп, Къазакъ, кюстюнюп, тамакю торбасына харманды.
Ахшам Къазакъ кёп заман чертип къомузун да гёнгюрев этип турду. Тахында ятып тынглайгъан Атабай къагъы болуп къалды: ол Абумуслимни макътайгъан да йимик эди. Атабайны яман ачуву чыкъды. Шунча къыйынлыкъ гёрсетген гишини макътап неге бола деп ойлашды.
Къазакъны бёлме сюйсе де, болмай: онча да арив айта. Йыр нечик битер экен деп, яхшы къулакъ салып тынглай, балики, ким биле, оьзю англамайгъан бир зат бардыр яда арив эшитмейдир деп эсине геле.
Къазакъ буса йырны ахырын гётеринки тавуш булан шулай битдирди:
Абумуслим хан шавхал,
Сен игитге парзмеди Уьйде ятып оьлмеге, Къатын-къызны бозартып, Яшыртгъын жан бермеге!
Атабайны юреги ял болду. Шо ахырынчы сатырлар онча да таъсирли, онча да гючлю эди чи, алда айтылгъан бары да затны ёкъгъа чыгъарып къойду. Бютюн йырны мурады шо сатырларда экенни ол англады. Кепи гелип, иржаймагъа сюйсе де, Къазакъны бетин гёрюп, индемей къалды: о яман сувукъ эди.
Къазакъ йырын Дагъыстангъа шо гечокъ язып йиберди.
Кагъызгъа гёре кагъыз язып, къайтарышын да эки-уьч айда бир алып уьйренген Къазакъ бу гезик арадан ай гетип кагъыз гелгенни нече де сюймеди. Юреги билип де болгъан экен: атасы Татархан гечингенни язып гелген эдилер. Кагъызны охуйгъан кююнде барып, къырыйындагъы сарайны тамына таянып токътады.
Анасы да, олжасы да оьлген сонг, ожагъы булан да, тувуп оьсген юрту булан да ону байлайгъан биргине-бир атасы бар эди. Ол да оьлюп, энди къакъ деп къалды.
Къайгъысы Къазакъны баягъылай ишге югюрюклендирди. Къутургъан юрегин иш енге, къайгъысын басылта. Иш десенг баргъан сайын авур бола бара. Бу никел деген маъдан да гьукуматгъа кёп тарыкъ болагъангъа ошай, ай сайын дегенлей туснакъланы нормасын артдыра. Бираз алдынларда маъдан къатыш топуракъдан адам башына эки арбаны толтуртагъан эди, энни уьчню толтурта.
Сонг да туснакълар янгыдан-янгы гелип тура, геливюндокъ ишге де егиле. Янгы туснакълар гелмек – лагердегилеге уллу сююнч: олар, яхшы болду-яман болду, къырдан хабар алып геле, бирлени сююндюре, бирлени къайгъырта, тек гьар нечик де сёнген юреклени жанландыра, умутланы уята.
Бугюн ишге барагъанда къараса, конторну къырыйында гьар ким онгай тюшген ерде олтуруп я янтайып кёп халкъ. Гьарисини аягъында чанг басгъан гён дырыхлар, сыртында бошалгъан къап торбалар… Бираз ариде эретуруп къаравул солдатлар. Янгы гелген туснакълар экени гёрюнюп тура.
– Марусиядан гиши бармы? – деп къычырды Гулак олагъа ювукълашгъанда.
– Нечакъы сюе бусанг да бар, – деп жавап болду.
– Къайсы губерниялардандыр?
– Херсон!
– Чернигов!
– Полтава!
– Мен де Малорусияданман, – деп, къырыйына барып, Гулак. – Не хабар алып гелгенсиз, уланлар? Мундагъы яшавну чу сиз бирев айтмаса да, бугюнокъ билежексиз, къырдагъы яшав нечикдир? Яхшылыкъмы? Яманлыкъмы? – деп сорады.
– Яхшы хабар алып гелгенбиз, – деди Херсон губерниядан гелгенмен деп къычыргъан жагьил улан.
– Инанма къыйын. Айтып йибер чи, къурдаш, юрегибиз чыкъды, деди Гулак астаракъ.
– Айтсам, ер ессилени, бий-ханланы къолундагъы бары да сабанчылагъа азатлыкъ берилген. Муна Экинчи Александр пачаны манифести де, – деп, баягъы улан ич къолтугъундан йигирма сама бюкленип салынгъан саргъалгъан газет чыгъарып гелди.
Гулак алып охуду. Гертилей де, пачаны манифести чыкъгъан. Шонда язылгъан кюйде, бары да раият сабанчылар азат этилген. Алдын йимик оланы сатмагъа, сюйген затына алышдырмагъа яда Сибирге йибермеге энди ер ессилени, бий-ханланы ихтияры ёкъ…
Гулак охума башлагъандокъ, Андрей, Василий, Ярулла газетге ябурулду, Андрей, инанмай, «Шу герти зат сама дюрмю? Янгы гелгенлер бизге кюлеме сама сюймейми? Гьы?» – деп сорады.
Гулак газетни башын охуду. Ёкъ, алдатмай. Бу – Русияда чыгъарылагъан инг де уллу газетлени бири – «Санкт-Петербургские ведомости».
– Бизге мундан уллу сююнч боламы! Кёп савболугъуз, къурдашлар! – деп къычырып, Гулак газетни ессини къолун да алып. – Ярай буса бир тилевюм бар – шу газетни бизге бер. Ёлдашлагъа охуюм, – деди.
– Яхшы, алыгъыз. Бир папиросгъа тамакюгюз ёкъму? – деп сорады газетни есси.
– Озокъда, бар, – деп, Гулак ярты толгъан тамакю торбасын ону къолуна тутдурду, мунча зат оьзюнеми деп, ол тамаша болуп къарагъанда. – Бары да сизге. Бола бусам, чыгъарып жанымны да берир эдим сиз алып гелген яхшы хабар саялы, – деп де къошду.
Ярулла манифестни англатгъанда, Къазакъны сююнгенини ягъында Гулакны шатлыгъы бир зат да тюгюл эди. Биринчилей, Къазакъгъа пачаны шу буйругъу гечикген, эки йыл ярым сама, сайки, оьзлер тутулгъунча чыкъмалы буйрукъ болгъан экен, эливаш. Шо заман чы шавхал оьзлеге шунча къыйынлар гёрсетмес эди, Сибирлеге йибермес эди деген ой гелди. Сонг ол оьзлеге гечиксе де гьеч, оьзгелеге сама бир насип болур бугъай, шавхал да, оьзге бийлер де алдындагъы адамланы, ит болду-ат болду, оьзлер ушатгъан затгъа алышдырып, сатып болмайгъаны къайда бара деп ойлашды.
Башлангъан сонг ойну арты-алды болмай. Раият сабанчылагъа азатлыкъ берилген сонг, манифестде, Къазакъ ойлашагъан кюйде, Сибирдеги туснакълагъа да бир енгилликлер болмагъа герек, оланы да гесилген болжалындан алда азат этме герек.
– Пачаны шо буйругъуну гьеч бизге тиеген ери ёкъму, яхшы къара гьали, – деди ол шо саялы Гулакгъа.
– Савлай манифест бизин гьакъыбыздан язылгъан, Къазакъ, – деп кюлемсиреп, ёлдуруп къойду Гулак.
Василий де, Андрей де гьалиге бир зат да айтмай, ойлу юрюй эди. Гулак соравлу телмиргенде Василий:
– Манифест таза юрекден язылгъан деп, мен инанып битмеймен. Муну бизге англашылмайгъан ери болмагъа герек. Бир пышдырыкъсыз пача да, шо ер ессилер де оьзлеге гече де гюн де ишлеп къан тер тёгюп турагъан халкъны индемей азат этип къойма кюй ёкъ, – деди.
– Сен де инанмаймысан? – деп, энди Андрейге бакъды Гулак.
– Шу манифест раият сабанчылагъа герти азатлыкъ берир деп, мен де инанмайман. Халкъны заманлыкъгъа авзун тыгъагъаны, дагъы бир зат да тюгюл, – деди Андрей де.
Василийге де, Андрейге де Къазакъ рази тюгюл. Пача чакъы пача къол салып тура экенин, инанмай яраймы. Шавхалланы, бийлени иши башгъа. Олагъа гертилей де инанма тюшмей. Шо саялы тюгюлмю дагъы пачаны да олагъа къаршы чыкъгъаны, раият сабанчыларын къолундан чыгъарып алып азат этгени.
Бир нече айдан Къазакъ аявлу Дагъыстанына, ата юртуна къайтажакъ. Не шавхалдан, не оьзге бай-бийден аварасы болмажакъ, ишлеп-ашап туражакъ.
Къазакъ шолай ойлаша. Болжалы бите баргъан сайын юреги алгъасайгъан болгъан.
Ишден сонг туснакъ агьлюню манифестден сююнюп айланагъанын гёргенде чи, оьзюню ою тюз экенге Къазакъ лап инанды.
Къалмагъар болур деп къоркъуп, лагердегилерден манифестни яшырып тургъан Воротник гьали халкъгъа о оьзюнден ихтиярсыз англашылгъанда билмемиш болуп, бир зат да этмей къойду. Шо да Къазакъгъа манифестде гёрсетилген азатлыкъны бир белгиси йимик гёрюндю.
Шамсутдин пешгешге берген сыйырны сютю татли тийген Манчар Гьажи Абумуслим шавхалны оьлюмюне Сибирден Къазакъ язып гелген йыр къолуна тюшгенде о-бу деп къарамай гёчюрюп алып, къалагъа чапды. Къазакъ Сибирде ириягъа къайтгъангъа ошай. Мискин Абумуслим шавхалны гьисапсыз макътап йыр язып гелген. Шону Шамсутдин шавхалгъа гёрсетсе, бек сююнежек, оьзюню къыйынын да бош къоймажакъ деп ойлашды Манчар Гьажи.
Йырны охума башлагъандокъ Шамсутдин кепи гелип иржайды, «Огь, къагьбадан тувгъан, Шурадагъы писирден де пасигь тилге», – деп ойлашып, айрокъда ушатгъан сатырларын къычырып охуду:
Садагъынгда сансыз ебелим, Пирчини бек гюбелим, Минглери мингсиз чирайлым, Минген аты къакъма юрюшлюм, Минглени титиретеген тавушлум…
Шавхалны иржайывуну герти багьасын билеген Манчар Гьажи сююнюп-къуванып къарап токътагъан, «Я Аллагь, айгъыр тюшерми экен, эки оьгюз тюшерми экен?» – деп ойлаша. Шоланы къайсы буса да бири тюшежекге чи ону бир де шеклиги ёкъ. Гьатта сонг не этежегине ерли ойлаша: уьйлерин де онгарып, къатын алажакъ, хоншудагъы бир жагьил къысырны да гёзлеген…
Тек не тамашадыр, Шамсутдинни бети бирден алышынып гетди, «Сыйлы атамны хорлап язылгъан йырны охума берип, сен мени мысгъыллаймысан?!» – деп, саргъайгъан кагъызны юмарлап, Манчар Гьажини сыпатына урду.
– Аврувунгну алайым, бийим, оьзюгюз гёрдюгюз чю, нечик макътап язгъан мискин атагъызны, – деп, ялынчлы телмирди Манчар Гьажи.
– Ахырына ерли охугъанмысан деймен сагъа шу йырны?! Яда нечик битегенин гёрмегенмисен?! Шону да гёрмединг буса, балики, сагъа гёзлер тарыкъ да тюгюлдюр. Тюгюл буса, буссагьат чыгъартып аламан. Тарыкъмы-тюгюлмю?! Айт буссагьат! – деп акъырды Шамсутдин.
– Ав…рув…унгну ал…лайым, бий…йим, тар…рыкъ, – деди тутула туруп.
– Тарыкъ буса, тергеп оху дагъы охуйгъанда, – деп, Шамсутдин баш нёкерин чакъырып: – Тыгъыгъыз элтип тыгъагъан ерге! – деп, алдында мунгайып эретургъан Манчар Гьажини гёрсетди.