I
Gün quşlanı yüz türlü cawullawu [cuwullawu — m.a.] bulan başlandı. Andi tawnu qarlı sırtları tañnı al daray tüsün tas etip, ağardı wa yaxşı sıypalğan gümüşnü çañı yimik yer-yerinden yırtılladı. Qol-qolçuqdağı tuman süzülgen tastarday bolup, arasından çıqnı uçğunları lansılladı. Quwançlığın qumuq tüzge yaya turup gün göterildi.
Aqtaşnı yağasındağı Bawyurtda aş üyleni tüñülüklerinden sozulğan tütünler bir-biri bulan yarışğa çıqğanda yimikler. Betine gün tüşgen qumuq qatınlar xonşudan xonşuğa eşitilegen küyde çelekleni zañırlatıp gämişlerin sawalar, eşiklerin darqıllatıp [tarqıllatıp — m.a.], sawut-sabasın qağışdıra turup üylerine gire-çığalar, sütden tolğan asarların salıp, tastumalğa [tastımalğa — m.a.] çırmalğan issi etmeklerin [ekmeklerin — m.a.] çığarıp ertengi aşğa alğasaylar.
Ertenni bu tez çağında erkekler abzar bawlarında birleri borla basdıra, birleri butaqlanı iyeltip haywa, harmut çöpley, birleri tereklege batğıç bulan örlenip bu yıl ayawsuzdan bitgen qoznu qağalar. Abzarlarda çı neçik de hatta oramlarda da ayaq tüpde qoz qabuq cağırlay.
Erten sahat segizge yürügende yurtnu tar, qıñır oramları bulan adamlar prawlenyağa cıyıla başladılar. Skladnı [hamarnı, mağzannı — m.a.] yağında polutorka [GAZ maşinni curası — m.a.] tarxılladı.
Alma yaşikler [qutuqlar — m.a.] yüklengen şo maşin yurt sovetni yağından ötüp Xasawyurtğa barağan yol bulan yügürdü.
Kolxoz abzardağı meçni çöküç zañı yañırtıp yibergende adamlar brigada-brigada bolup awlaqğa terbendiler.
Abzarlar boşadı. Üylerinde yañız yaş-yüş, qart-qurt qaldı.
Tek Temirgereyni ulanı Elmurza da gelini Maryam da tañnı yarığı bulan başlağan işinden ayrılmadılar. Ağaç eşekleni üstündegi taqta soqmaqğa örlengen Elmurza tüz tartılğan yipge qarap, kerpiç bulan çır eşe, qara gözlü gelin qatını da balçıq taptap tura.
Yañı üyleni çırları göterilgen sayın Elmurzanı quwançlığı arta. Özü armiyağa çaqırılğınça işlep bitdirip, yettinçi noyabrde [mayyilikde — m.a.] üyleni sıyın etmege xıyalı bar. Yañı qoşulğan bu ahlüge Prawlenya da kömek ete. Predsedatel [rais, yürütüwçü — m.a.] bugün de olağa kolxoznu işinden qalmaha iznu bergen.
Maryam balçıqnı qoyup arada-bir kerpiç taşıy. Elmurza qarap qalağannı es etgende, ol, qara kerpiçlerden ekini birçe göterme başladı. Muna bu zaman Elmurza oğar açuwlandı:
— Şuğar qara dağı! Ne tıñlawsuz zatsan! Birerlep göter deymen çi sağa…Haligine üzülejeksen.
Maryam xatircan bolğanda yimik başın sallandırdı, busa da Elmurza özünü hayın etegenlikge xoşlanıwu onu aylanışından biline edi.
«Axşamğa çırlanı tüzüp bitermen» dep oylaşdı Elmurza. Qolları, hatta töşü de läbizige batğannı ol görme de görmey edi.
Prawlenyanı aldındağı maydandan taba Bazar-ajaynı qıçırıq awazı eşitildi. Elmurza olay bağıp buruldu. Qızıl gölekli qızyaş tükenden taba çal-çalmandan örlene, tüşe turup gele. Onu qolunda aq kağız gesek görüne. Ol — Elmurzanı qızardaşı Zuhra. Ol hali yolnu hızı bulan çañnı qara bulutun göterip gele. Elmurza qızardaşını yetişiwün gözlep, yazılıp toqtağan.
— Ne çabasan, Zuhra? Ne bolğan?
— Powestka.
— Ne?
— Bazar-ajay powestkalar geltirgen. Wayankamat çaqıra, — degen Zuhra soluy turup ulanqardaşına kağıznı uzatdı.
Elmurza Maryamnı:
— Ne? Ne dey xari bu? — degen sorawun eşitse de, bir neçe sekund getmeyli oğar burulmadı:
— Powestka…Raywoyenkomatğa çaqıra.
Maryamnı qolundan tüşüp getgen kerpiç tuwra barıp onu ayağını barmaqlarına tiyse de, ol ıh dep de aytmadı, betin de bürüşdürmedi. Onu gözleri gerilip ullu boldu.
— Armiyağamı? — dep soradı o.
— Bilmeymen.
Bular işin qoyup üyge alğasadılar. Abzarğa girip, cuwunmağa qumannı [qummanı, qumğannı — m.a.] alğan Elmurza ullu anası Daraynı Zuhra bulan laqırın eşitdi:
— Pindiya✻_ bulanğı daw bitmegenmi dağı?
— Bitgen, anayım, bitgen. Radiodan aytğan edi çi, eşitmediñmi?
— Way, Allah, yaxşılıqğa gelgen kağız tügül bu. Getgen geçe Bazar-ajaynı göñü küley turup görgen tüşüm nehaq bolmağan. Bizin Elmurzanı da elte bolğan soñ dawnu otu söñenge oşamay. Sönse de yañırar bu onda yetişse.
— Huya, anayım, sağa neçik añlatayım…
— Añlamassan dağı, başıñda may az busa, qaralğır. Daw bolsa, şoğar tüşmey qalmajağın bilip, Elmurzağa içim buşup aytaman. Giççi zamanında da tınç turmay edi, özünden ullu yaşlağa da oğar tapança, buğar tübek etemen dep sawut bulan köp oynağan soñ ne bolajaq. Böşügünde de tınç turağan zat tügül edi, ayaqları bulan tebip, böşüknü arqalığın sındırma az qaladı.
«Muna başladı barın da esgermege». — dep oylaşdı Murza. «Bilmey etgen zatlarıma bilip etgende yimik maʼna da bere xari».
Ol cuwunup da bitip, osoawiaxim gölegin giydi, başlap yurt sovetge, soñ ondan taba rayonğa oñarıldı.
⁂
Elmurza yurtğa axşamnı gögergen qarañısı tawlardan tüzge tüşgende qaytdı. Bulutlu kök geçeni geliwün çaltlaşdırıp tura. Yurt sovetni aldında oçar tozulmağan. Adamlanı arasında Elmurzanı atası wa xonşudağı Zakarya-ağaw da bar.
— Günbatarğa qara çı! Tawdan gelegen bulutlanı es etemisen? Geçe yarayğan küyde yawup çıqmasa görersen, — dedi Zakarya-ağaw. Ol oramnı qırqıp ötüp barağan süldürnü es etip, tirsegi bulan Temirgereyge türtdü.
— Elmurza tügülmü şo?
Munu eşitgen qaraldı biraz toqtadı, Temirgerey xozğalıp, asta bulan oğar bağıp yürüdü.
— Senmisen, Elmurza?
— Dürmen, atayım.
— Soñ ne bolduñ?
— Yoq başğa zat. Tañala armiyağa getemen.
Temirgerey yötgüre turup, mıyıqların yazdı.
— Busa barasan dağı. Qaçan terbenme gereksen?
— Tañala sahat on ekide woyenkomatda bolma buyruq berildi.
— Üyge barğanda uwurtuña suw alğanda yimik
toqtamay anaña ayt, hinkalnı aslamdan etsin. Eşitgenler gelmey qalmas.
Elmurza anasına yetişme alğasadı. Bu axşam oramlarda adam köp edi. Qabaq allarda qatınlar armiyağa getegenleni, üyde qalağan gelinleni laqırın etip terbey. Bir-bir qabaqlağa adamlar gelip de başlağan.
Elmurza körük üynü aldındağı anasın gördü. Atası adamlar bulan gelejegin anasına aytğan soñ ol, gözleri bulan Maryamnı izledi. Onu es etgen anası, Maryam balçıq taptama getgenni aytdı.
Aradağı çaldan çalt artılmaqda Elmurza Maryamnı görüp qaldı. Ol, qawşalğanın yeñmege qast etse de çonqdağı balçıqnı yamanoq qıyınlıq bulan taptay edi. Eri onu üstüne barıp:
— Munça özüñe güç etip netesen? — dedi.
Maryam mañalayındağı terin silkgen soñ başın göterip erine qaradı.
— Sen gelgençe gör, neçaqı balçıq hazirlegenmen. Tañala sağa saw günge bolajaq.
Elmurza söylemey biraz toqtağan soñ:
— Tañala balçıq tarıq bolmajaq. Men armiyağa getemen.
— Bilemen…İşlesem unutulur dep, sen rayonğa getgenden tutup balçıq taptayman. Busa da yüregim taş yimik awur küyünde qalıp turdu.
Maryam çonqdan çığıp, sınğan kerpiçge olturup küstündü:
— Neteyik dağı. Neçigiley de uya işleme tarıq. Amalım da kömek eter, qalğan yanın özüm bitdirermen.
Elmurza oğar yuwuq barıp, çır eşegen baltanı sabını üstünde yerleşdi.
— Qıyın çı bolur sağa. Bilemen…
Maryamnı gözleri suwlandı.
— Wöre gözyaşnı qoy, — dep Elmurza onu qolunu üstüne özünü geng ayasın saldı.
Maryam iyelip töşüne başın qaplap buyuqdu. Soñ asta bulan:
— Köp sağındırmay qaytarsan xari, — dedi. Yıraqdağı tawda yaşmın oynadı. Alla bir zamandan kök kökürewnü sañıraw awazı yetişdi. Terekleni nazik çılğıyların [çılğayların — m.a.] çayqay turup yapraqlanı yel waxıllatdı.