Üçünçü görünüş
«Yarıq Yol» kolxoznu kontor mülklerinden ullu üy. Oñ yaqda «Nap razwedka partiyasını kontoru» degen tabliçka bulanğı eşik. Soldağı eşikge «Partkabinet» dep yazılğan. Ortada stol. Onu üstünde kolxoznu camiyat mülklerini maketi. Terezeden günnü yarığı maketge wa onu üstünde işleygen Şekerni betine uruna.
<[Şeker]>. Gün de çıqğan. (Lampoçkanı söndüre.) Birdağı bir geçe de oltursam bu bite. (Öz-özüne göñürew ete, bara-bara güçlü yırlap da yibere. Giççibek asta gelip Şekerge bildirmey tıñlay, oʼzünü kontoruna gire.)
<[Qanitat]>. (gele). İş busa bu qızğa yuxu da, üy de tarıq tügül. Hay-hay tawuşuñnu biraz saypar [yuwaş, asta; saypar bolmaq demek yuwaş bolmaq — m.a.] et. (Terezege qol uzatıp). Erkeçni uyatasan. Üyge eşitile awazıñ!
<[Şeker]>. Esirmegenmi?
<[Qanitat]>. İçgenge çi oşay, busa da onu bu geçe yimik bolup bir de görmegenmen. Neçe uyansa şossahat seni çaqıra, sen busa yoqsan…«Şeker qaytğanmı, onda qulağıñ barmı mama?» dey.
<[Şeker]>. Özünü bar çı mende qulağı, toyğa ayşabazğa [toyda biygen qızğa urulağan sawğat aqça — m.a.] aqça tarıq bolğanda.
<[Qanitat]>. (açuwlana). O seni işiñ tügül, çüpürek baş. Hı, dür, hali brigadir bolğanman dep, başınğa yawluq baylağanıñnı unutmağa gerek ediñ.
<[Şeker]>. Sensen, mamam, şonu buzağan. Tul qatınnı ulanı erke bolur degen gertiken.
<[Qanitat]>. Hey, haygewge! Nete, seni atañ ölgenmi?
<[Şeker]>. Meni atam saw, onuki ölgen, sen tul qalıp turğansan çı.
<[Qanitat]>. Bilemen, atañ da sen de şonu ögey göresiz.
<[Şeker]>. Ögey göre busam bar qazanğanımnı oğar bermes edim.
Eldar gele
<[Eldar]>. Tañ yaxşı bolsun, Qaniw. Men sizge gelemen dep turadım. Ariw qarşı bolduñ, şo sizin Erkeç yaman ulan da tügül, pahmulu, montör käsbunu da çalt üyrendi…Nege oxuwun taşlağan? Yettinçini de bitdirmegen?. Toyğa, qıdıruwğa tatınğan, erke üyrengen, camiyatnı aldında cawaplılıq ne zat ekenni bilmey. Bilemisiz o netgen? Sizge aytmadımı?
<[Qanitat]>. Aytmadı, nete?
<[Eldar]>. Aytma da aytmas. Erkeç bizin kolxoznu aburun tüşürgen. Tünegün, Cañişige yarıq salma barğanda…
<[Şeker]>. (oʼz-özüne). Huya, Cañişige bir zat etip sama qoymağanmı?
<[Eldar]>. Salim bulan tebinip qaytıp gelgen.
<[Şeker]>. (süyünüp). Ux-ha-ay, ne yaxşıdır.
<[Eldar]>. Ne «yaxşı?». Tebinmek, tirew söylemek yaxşımı? Ondan soñ Cañişi olağa yimik bizge de ortaq onu brigadası bizin awlaqğa da qulluq etejek.
<[Şeker]>. Etejek çi dağı.
<[Eldar]>. Erkeç o yerlerin Salimge añlatmay, Salimni de esine gelme yaray busa bizin barı da kolxozçular Erkeç yimik solağaydır dep.
<[Qanitat]>. Solağay dep çi sen aytma xari oğar. O Botayurtlu Albas Alini qızı Qanitatnı ulanı. Şekerni tapğan ana tapğan onu da.
<[Şeker]>. Mamam, mamam. Ulanıñnı sen maqtama — xalq maqtasın.
Qanitat getme turağanda Dewletgerey gele.
<[Dewletgerey]>. Hey, hey, Qaniw, qayda alğasaysan? Awruyğan barmağın basğanmısız, nedir?
<[Qanitat]>. (erine yaman qaray, Eldarğa). Yoldaş prisidatil! Sen mundan qorq.
<[Eldar]>. Deweyden? Nege?
<[Qanitat]>. Bu seni yeriñni almağa süye. Storojman dep turmay bu. Kolxoznu barı da işlerin boynuna alıp aylana. Geçe qarawul, gündüz quruxbaş…Hali awlaqdağı aççılanı, oytanlanı tolturaman dep aylana.
<[Dewletgerey]>. Paraxat bol, qatın. Ölgende aylanman xırt da.
<[Qanitat]>. (Eldarğa). Bu geçelik storoj busa gündüz üyünde yatsın, gündüz quruxbaş busa geçe üyde bolsun.
<[Şeker]>. Mamam, kömek et, şu stolnu asta bulan şo müyüşge elteyik.
<[Dewletgerey]>. Mamañnı qoy, qızım, qawşalsa qart bolajaq, qart bolma yaramay. (Uʼstünde maketi bulanğı stolnu tübüne çalt girip onu götere.) M—m—m.
<[Qanitat]>. Hey, hey, iç qursağıñnı yarasan!
Eldar da Qanitat da stolğa bağıp yürüyler.
<[Şeker]>. Tiymegiz, tiyme! Maket awajaq.
<[Dewletgerey]>. (stolnu müyüşge salıp). Xayır yoq edi, qatın, mendegi şu güçnü Zazay sezmese, görmese.
<[Qanitat]>. Ha — ha-ay, Zazaydan çı sen Himatnı yaşı hinkaldan yimik quruduñ.
<[Dewletgerey]>. (maketge qarap). Şeker, sen şu Yamansuwnu yarların bulay biyik, geng nege etgensen? Etme. Bu bizin gelejegibizni de göz alğa tutup etilgen plan busa, tik yarlanı taydır.
<[Eldar]>. Gerti, ondan soñ Yamansuwğa ariw, geng köpür sal! Köpürnü boyu bulan bizden olay bağıp tar bırğı, olardan bizge bağıp bazıq bırğı…
<[Şeker]>. Salim görse duwlamasmı?
<[Qanitat]>. Salim qaysı? Qaralsın o. Bir zalim gişi barmaq çaqı yaş bulan erişegen.
<[Dewletgerey]>. Kim? Kim bulan? Erkeç bulan sama da tügülmü?
<[Qanitat]>. (aytma süymey). Enni sen de qanığıp qalma! Kim busa da Salim bulan.
<[Dewletgerey]>. Yoldaş, Eldar, biz köpürnü özübüz işleme başlayıq. Men köpür de, çorğa da işleme bajarağannı sen bilesen çi.
<[Şeker]>. Yaxşı siz aytağan küyde eteyik. Köpür salayım, şundan Cañişini üyüne bağıp tel de tartayım.
<[Eldar]>. Maketde Cañişini üyün etip koysañ da yarar.
<[Şeker]>. Cañişini?
Şeker Eldarğa şekli qaray, özünü Cañişi bulanğı aralığın Eldar bilgen dep esine gele, uyalıp, bulardan betin yaşıra, külküsün toqtatıp bolmay çığıp gete. Dewletgerey, Qanitat bir-birine, qaray, ernin-burnun çüyüre, inbaş qısalar.
<[Eldar]>. (oʼz-özüne) Ha-a…Cañişi göz salğan busa yaray. Saylap bajaraken.
<[Qanitat]>. (Dewletgereyge). Neger küledi şo?
<[Dewletgerey]>. Ne bileyim? Qızını işlerin atasından yaxşı anası bilmeymi? Ya Cañişi munu süyedir, ya bu Cañişini.
<[Qanitat]>. Bolsa seni bilegeniñ bar! Ha, hali baş tutaman. Erkeç tegin-tegin soramay bolğan Şekerni. Sen de Cañişi bulan baş qoşup…Ha! Ata da, qız da menden yaşırıp?.
<[Dewletgerey]>. Hara, buğar boldu. Ya, sen ne haq şeklene turasan. Cañişini de, meni de eki de kolxozğa ortaq bir masʼalälarıbız bar. İnanmay busañ Eldarğa sora.
<[Eldar]>. Dewey gerti ayta.
<[Dewletgerey]>. Soñ da Cañişi seni qızıñnı alsa süyünüp de öl.
<[Qanitat]>. Ne? Ha — ha — hay! Ayıp edi! Botayurtlu Albas Alini qızı Qanitatman men çi. Olay pisirewsüz qız beregenlerden tügülmen.
<[Dewletgerey]>. (terezeden qaray). Hona, Cañişi özü de gele tura, hali taman! Bar, bar, üyge. Men de gelemen.
<[Qanitat]>. (terezeden qarap). Tarıq busa sen barsana.
<[Dewletgerey]>. (talçığa). A — illaha, illaLlah. bir tarıqsız zatnı aytıp qoyma da qayğırmas.
<[Eldar]>. Qorqma — aytmas!
Cañişi gele. Cañişi, Dewletgerey, Eldar bir-birine bağıp yürüy. Qanitatnı gözleri Cañişide.
<[Dewey]>. Seni de Cañişini de taklifigizni arağa salıp oylaşmağa qaçan cıyılayıq?
<[Dewletgerey]>. Bizin masʼalä eki de kolxozğa ortaq masʼalä bolğan soñ, yoldaş Salim de bolma gerek edi.
<[Cañişi]>. Salimge aytğanman. Eşitme de süymey. Eki de kolxozğa ortaq masʼalälanı eşitse qaça — ullu duşmanı.
<[Eldar]>. Salim gelegen küynü eterbiz.
<[Qanitat]>. Salim bolmağan, ullu balah bolğan eken o çu! Yaşnı yahın da sındırıp.
<[Dewletgerey]>. Neçik? Qaçan?
<[Qanitat]>. Yürü hali, soñ bilersen…
Er qatın getme oñarıla.
<[Dewletgerey]>. (birden toqtap). Da, bizin masʼaläbızğa netebiz dedigiz?
<[Eldar]>. Tak, yoldaşlar. Tañala awlaqçılıqnı geçelik darsların başlaybız. Bir sahat alda şunda cıyılayıq. Yoldaş Qanitat siz awlaq brigadadasız. Getgen yıl agrokrujokda oxumağansız. Tileymen tanğaladan başlap gelmey qalmağız…
<[Qanitat]>. Bir sahat alda men de gelejekmen. Şo Salimge meni de bir — eki aytağanlarım bolajaq.
Barısı da tışğa wa içdegi üyge getmege oñarılalar.
Cañişi maketge qarap qala. Şeker gele.
<[Şeker]>. (uşanıp). Wah, yoldaş brigadir, sen bizin yaqlağa xoş geldiñ.
<[Cañişi]>. (issi küyde). Saw bol yoldaş brigadir. Ya, sen etegen nedir?
<[Şeker]>. Sağa kim aytdı?
<[Cañişi]>. Neni?
<[Şeker]>. Külkümnü toqtatıp bolmay şundan qaçıp çıqğannı?
<[Cañişi]>. Nege külegen ediñ, nege qaçdıñ?
<[Şeker]>. Eldar şek bola dep esime gelip, men…
<[Cañişi]>. Şek bolma ne bar? Oğar men aytğanman.
<[Şeker]>. (Cañişini sözün bölüp). Sen ne, Cañişi! Süyüwnü oçarğa salma yaraymı?
<[Cañişi]>. Bolsa nege salğansan dağı? Men Eldarğa seni atıñnı tutmadım. «Yarıq Yel» kolxozdağı bir qıznı alma süyemen degen edim.
<[Şeker]>. Busa men külep özüm bildirip qoyğanman. Özüm gunahlıkenmen?
<[Cañişi]>. Sen ondan qayrı zatğa da gunahlısan, Şeker.
<[Şeker]>. Dağıda neger?
<[Cañişi]>. Sen mağa, Erkeç seni ulanqardaşıñ ekenni nege aytmağansan?
<[Şeker]>. (sesgene). Nete, dür busa ne bola? Höküne busañ yaşırma, ayt, hali de geç tügül.
<[Cañişi]>. Olay degen ne? Erkeç şaylı ulan. Tek Erkeç seni ulanqardaşıñ ekenni, bilmey, men oğar seni haqıñda özümnü fikrumnu aytıp onu biraz talçıqdırdım.
<[Şeker]>. Tügüldür? Ha, hali añlaşıla, amalım mamama meni ne uçun soray bolğan? Canawuruş sama bolmadığızmı?
<[Cañişi]>. Yeq, ol onu açuwun Salimden aldı.
<[Şeker]>. Salimden? Wöre dağı biz sayalı sağa talçıq bolmasın.
<[Cañişi]>. Şeker! Canım, gözüm, haligine bizn işni barı da bilejek. Ne bola dağı, şu güznü qutğarmayıq. Toy güzde ariw bola çı dağı!
<[Şeker]>. Biraz alğasamayıq, ayawlum, köp ozsa, gelegen güzge. Neçaqı aytsa da amalım menden ullu. Şo üylenip bitsin.
<[Cañişi]>. Bu senden ullu bolup tuwup netediken dağı, hali onu çağın artğa nazatlandırma yaramasmı? Gertiley de, Şeker, men bu güzden arige çıdamağa bolmayman. Süyüw köp uzatılsa yaxşı bolmay.
<[Şeker]>. Ne? Qatın alğandoq süyüw bitip qala dep sama esiñe gelmeymi? Olay busa sen meni añlamajaqsan. (İçdegi uʼyge gire.)
<[Cañişi]>. Hay, Şeker, aytdım busa qaytdım. (Pauza.) Bu süyüwnü yolu qaytıq-quytuq bolağanı neken?
<[Şeker]>. (çabup). Hey Cañişi! Amalım gele tura. Ce, ce! Bu yaqğa girip qal.
<[Cañişi]>. Qalmayman. Qayda? Men oğar bizin halıbıznı aytaman, özüne qaratmay ol sağa iznu bersin.
<[Şeker]>. Sen ne deysen xari? Yarayğan zatmı? Yoq, yoq, yoq! Men aytdıra dep esine gelir.
<[Cañişi]>. Gelmes, men aiglatarman.
<[Şeker]>. Cañişi! Tileymen! Ya, gele tura, bar, bar ayawlum, sen süyegen küyde etme söz beremen. (Teberip Cañişini içdegi uʼyge giyire, özü maketni yağında toqtay.)
Erkeç gele, maketge qaray küstünüp oltura.
<[Şeker]>. Başıñ awruymı, amalım?
<[Erkeç]>. Yağıñda aqça yoqmı? Bek tarıq edi.
<[Şeker]>. Yoq, bussahat çı! Toyğa alğan aqçañ bitdimi? Amalım sen menden ullusan, men sağa üyretme tüşmey. Yaramasmıken biraz şu içgiden saqlan…
<[Erkeç]>. (qolun stolğa urup). Taman! Sen özüñ saqlan! Edep degen zatnı tas etgensen!. Cañişini artından çabup aylanasan!
Erkeç qarsalap Şekerni üstüne yürüy. Qanitat gelip qala.
<[Qanitat]>. Şeker, seni bugün aşamayğan günüñmü? (qıççıra.) Huya, Erkeç! Quturğanmısan? (Eşikni aça.) Giççibek, bir Allah uçun gel, qoyma.
Giççibek de çabup gele, Erkeç uyalğan yimik bola.
Erkeç, qapqara bolup qaralğır! Allahisen bolsun atañnı qardaş- larına get. (Erkeçni arqasın tüye).
Cañişi eşikden qaray.
<[Erkeç]>. (anası urağanğa qulaq bermey Şekerni mısğıllap). «Sen menden ullusan!» Ullukeñedir men qatın alğınça toqtamay erge barma aylanağanıñ!
<[Şeker]>. Aylanaman. Hali bolğunça aylanmasam da, hali aylanarman. Sen bar üyde ne görejek gişi?
<[Qanitat]>. Taman, taman! Edepsiz!
<[Giççibek]>. Get ana, bar baji, barığız!
Qanitat şekerni qolundan tartıp alıp gete. Erkeçni özüne bağıp bura.
<[Giççibek]>. Ay, yoldaş Erkeç! Qızardaşıñnı gunahına nege giresen? Sağa özüñe rahat tügülmü, onu erge berip paraxat etseñ?
<[Erkeç]>. O seni işiñ tügül.
Pauza
<[Giççibek]>. Bilemisen ne bar? Taşkentden, Aşğabaddan, Baku—Derbent—İzberbaş—Mahaçqaladan razwedka ete turup lap munda yetişgenmen. Men sağa azarbayjança bir zat aytayım. Bilirsen ne war? Baliki men özüm de gämiş oğlu gämişmen, amma seni kibi bele zırpı gämişi heç görmemişam.
Perde