VII
Kurslanı bitdirgen soñ Elmurza Leniñrad frontdağı tank asger bölükge yiberildi.
Tumanlı, suwuq geçeleni birisinde Elmurza buzlağan Newadan ötdü, uzaq qalmay Mga stansiyanı yağında dawha tüşüp turağan tank bölüknü ştabı yerleşgen tölege girdi.
Ştabnı naçalnigi kağıznı oxuğan soñ, çalt dokumentlege de qarap çığıp, artıq söyley turmay işge girişdi.
— Barıp, tank wzwodnu qabul etigiz. Alğasağız. Dawğa tüşmege bir-eki sahat tügül qalmağan. İşigizge girişigiz.
— Yest, tank wzwodnu qabul etmek — dep cahlandı Elmurza.
Tanknı ekipajı wa maşinleni dawğa salma hazirlemekni buyruqları bulan tanış bolğan soñ Murza bir sahat busa da yal almağa barmağa turağanda, dawğa tüşmekni dep buyruğu da gelip qaldı.
Alda başlap tüşgenden de qıyınlı daw toqtağan. Faşistler frontnu bu uçastkasında tanklanı ullu güplerin toplaşdırğan. Duşmannı eşalonlar bolup toqtağan teren oboronasın [qoruluwun, yaqlawun — m.a.] yırmağa bizinkiler etgen çaqı qastlar üstünlük qazanıp bolmağan.
Çapqın 4—00 da başlandı. Tanklar manewrnu oñaylı yürütmek bulan duşman tutaşdırıp tığıs atışıwundan usta küyde ötdüler wa alğa arğıp duşmannı tanklağa qarşı oboronasın yançdılar. Bulanı artı bulan yayaw asger gele. Tanklar yırğan yerge sürlükgen yayaw bölükler duşmannı tranşeylerini birinçi tapqırın aldı.
Giççirek busa da bu üstünlük faşistleni planlarına buzuqluq berdi. Olar kontratakağa [qarşı-hujumğa — m.a.] tüşme borçlu boldu. Eki yaqnı tanklarını betge-bet dawu başlandı. Awur tanklanı başnäları [başları — m.a.]_ yaq-yaqğa burulup toplarını awuzları yalın çığarıp yiberdi. Pulemötlar yaman qızdı. Duşman qolundan çıqğan tranşeyni netip de qaytarıp almağa qarışdı. Tek bizinkiler yerinden terbenmediler. Yerge şaylı yarıq tüşgende daw toqtadı.
Qar yapğan awlaq atılağan toplanı tütününe qaralğan, yarılağan top gülleler, qar yapğan aq topraqnı qır qabanlanı siriwü burunları bulan qazğandan da on beter etip oytan-oytan etip paralağan edi. Adamlanı xatirsizligine topraq känt etegende yimik edi.
Duşmannı oboronasın yırıw sayalı Elmurza «Qızıl yulduz» ordeni bulan sawğatlandı.
Murza Leniñrad frontda turağanda köp zatnı gördü, köpnü sınadı. Atakalanı birisinde onu tankın tuwra tiygen top gülle buzdu, özü de yaralandı. Alda görgen yol bulan dağı da qaytıp gelmege — medsanbatğa barmağa, ondan da göçüp gospitalğa yerli göçmege tüşdü.
Gospitaldan ol üydegilege özünü yarası awur tügül, qolayğa da qaytğan dep yazdı, özünü yılları yaş busa da, oylaşğan küyü çaçına çal qoşulğan adamlanıki yimik bişgenlikni añlatdı.
«Yurtda turağandan ese, bizin aytuwlanı men munda yaxşı añlayğan boldum. «Başına tüşse başmaqçı bolur» degen aytuw da mağa aldından hali yaxşı añlaşıla. Sözleni maʼnalarını tübüne yetişmek uçun sınawdan ullu şkola yoq eken…«Yoqnu gerek tapdırır», «zaptrası güçlü busa kiyiz qazıq yerge girir» degen qumuq aytıwlanı da men Leniñradda añladım».
Üyge yazğan kağızında Murza, Arkadiyni sorap: «sizge sama xabar bar busa adresin mağa yiberigiz» dep de yazdı. Üyden buğar:
«Orus yuwuğuñdan şo birden qayrı kağız gelmegen, üstünde polewoy poçtanı nomeri bulanğı şonu boqçasın da Arsenni qolundan tartıp alıp, gidiw çaynap qoyğan» dep cawap da geldi.
Temirgerey kağıznı artında, yurtlulanı talabı bulan özü yurt sovetni predsedateline saylanğannı, özünü brigadasın Maryamğa tapşırğannı, Bazar-ajay Bawyurtnu poçta kontorunu frontğa getgen naçalnigini ornunda işleygenni, Maryamnı ulanqardaşı Manap da göñüllü küyde frontğa getgenni bildire edi. O da bulay bolğan eken.
⁂
Bazar-ajay ayroq da özü yurt poçtanı kontorunu naçalnigi bolğandan soñ, Maryamnı ulanqardaşı Manapnı netip de armiyadan qutğartma quyruq çala. Muradı, özünü qızın Manapğa berip Ayzanatdan aslam qalın almaq.
Ol işni bir başlap yıraqdan qosmaqlap [yuldurup söylemek — m.a.] yürüte. Asta bulan Maryamnı anasını yağına bara da:
— Way xari, Ayzanat qız awletsiz sağa üynü qulluğun kütmege neçe de qıyındır, — dey.
— Wolla, xarip Bazar-ajay, qıyın xari. Meni çağımda ağaç yarma, qalqı yaraşdırma, tatawulğa suwğa barma, çığınlı gämişni sawma tınç da bolurmu?
— Qaydan tınç bolsun? — dep Bazar-ajay özü qabuzdurğan otnu üfürmege gözlerin qısa. — Maryamnı sen hali unutsañ yaxşı…Aqğan suwğa qaytıw yoq, dey…Hey, bizin arabızda artıq til de nege tarıq. Neçik bolur ediken Ayzanat senikin de menikin de cutlandırsaq. Meniki dep maqtap aytğanım da tügül, özüñ de bilegen zat qır işni, ayroq da üy qulluqnu bilegen zat. Awzundan tarıqsız söz çığıp onu innal-insan görmes [arapça inna-l-insan "gertiden, barı adamlar" demek, yaʼni bu aradağı kontekstine göre "heç bir adam da görmes" — m.a.]. Manap mağa da yaman bolmas edi, menikiçi seni yaşawuñnu yawğa bal bulğağan yimik eter edi…Sen uşatsañ bolağan zat. Manapnı men uşataman, ulanım yimik süyemen. Mağa ondan artıq giyew gerekmey.
— Wolla qızı Bazar-ajay, sen aytağan zatnı canı bar, tek menikine qatın almağa çaqı çola qalmağan. Uzaq qalmay armiyağa alar çı dağı.
— Almas Temirgereyge tileseñ. Manapnı yılların az etip görsetsin — selsowet çi, oğar bir zat da tügül zat.
— Way xarip, qorqaman. Adamlar bilip qoysa. Yaşnı başı xorluqda qalır çı.
— Bilmes men aytağan küyde etseñ. Men, sen, Temirgerey, dağı innal insan şegin de bilmes.
— Huya, qoy xari, Temirgereyge şonu aytmağa meni tilim aylanmajaq. Sen tileseñ bilmeymen…
— Eh, sağa aytıp da netedim, — dep Bazar-ajay hökünçlük ete…
Şo gezikden soñ polknu kommunistlerini cıyınında Murza partiyağa [partige — m.a.] kandidatlıqdan çlenge çığarıldı. Şo günden tutup onu polknu patriotu dep frontlu gazetge suratı da çığarılıp salındı. Dawnu biraz qıyın uçastkası qarşı gelgende. «Ha, hali yoldaş Cumagulow sen faşistleni yaxşı ebinden gelip bajarasan, qayda sen — onda üstünlük» dep Murzanı alğa sala- ğan boldular.
Qışnı aq asaw at yimik yelikgen günü. Borap yawağan qar terezeleni şişalarına yabuşa.
Qalın yawluğuna eki de gözüne yerli bürkelip, bürüşüp top yimik bolup, Temirgereylege Bazar-ajay girip gele. Başda uzun kağızlar yazağan Murza, artda birdenden bulay ekiawuz sözlü nege bolup qaldıken dep oylaşıp turağan üydegiler yüregindegi talçıqnı Bazar-ajayğa da bildireler.
— Siz de köp yonküysüz, — dep Bazar-ajay olağa bazıp uruşa. — Bir cuwap tügül menikinden yartı cuwap gelgey edi…Ne bola şo Murzağa bizinkin sorap yazsağız xari, bizinkini haqından o ekigene eki söz tügül yazmağan, biraz gengleşdirip açıq etip yazsa yaramaymı yanım qaragün…— dep Bazar-ajay özünü ulanına gelgende çi kağıznı uzunun özü de süyüp gete.
Şonu es etgen Temirgerey irjaya. Bazar-ajay onu şat da görüp erkin söyley.
— Temirgerey. Meni Ayzanat yibergen edi. Munda dağı gişi de yoq özübüz-özübüzbüz. — Sen de naçalniksen men de naçalnikmen, — dep aytsa da Maryamda gözü toqtap innemey qala. Temirgerey Bazar-ajaynı alıp birewü suwuq üyge çığa. Bazar-ajay Ayzanatnı tilewü bulan gelgen bolup başlay. Ozoq da xalqlanıki bir busa da getdi, başı-ayağı bulan yoq bolup qalğanlar da boldu, enniden soñ da bolajaq — dep o özünü ulanın esge alıp küstündü. — «El bulan görgen qaragün de bayramdır» dep aytuw da bar, ay ne busa da canawarlıqdır, — Ayzanat şo qırpiwnü [qırpıwnu — m.a.] — Manapnı şo otdan qutğarmağa süye. Senden sebep izley.
— Ne sebep?
— Hay yılların az etip görsetip, kağızlar yaraşdırıp.
— Bax, iş bar eken Ayzanatda. Soñ-soñ.
— Ne bileyim xari, Nikolay zamanda, aldınğı dawlarda şolay bir zatlar etip birewler biremenge barıwdan qutula bolğan, dey.
— Nikolay zaman bulan Sovet zaman başğa tügülmü dağı Bazar-ajay? — dep Temirgerey, qolundağı giççi bekini ullu awzun açıp giççi yarqıçnı qıyma başlay.
Ekisi de innemey qalalar. Temirgereyni terenden küstünüwü — suwuq üyde awuzundan çığağan qalın pusdan biline. Ol Ayzanatğa uruşup bir-eki söz aytmağa süye, bolsa da Bazar-ajay Ayzanatğa şosahat yetişdirejegin bilip, arada yañı bolup turağan tatuwluqğa dağı da qaytıp suwuqluq tüşer dep qorqup, özüne yamanoq bek güç etip saqlana. «Özdenlikge dawu bar qatınnı aytıp gelegen zatına qara» dep esine gelip gözlerin Bazar-ajayğa tikley. Suwuq üynü tunuq küy bulan dağıdan-dağı suwuq etip biraz dağı da toqtağan soñ Temirgerey özü neçik etmege süyegenni oylaşa, soñ birdenden alğasap:
— Yaxşı, dağı, ariw bolağan küyde eterbiz, — dep üyden çıqma qaray.
— Ozoq da ozoqda, — dep Bazar-ajay quwşurulğan qolunu ayası bulan onu bilegine asta tiye. — Qara hali, Temirgerey o qatın gişi, üyünde erkek bolup dağı ullusu yoq. Siz qayınqardaş bolğan soñ, hali ol seni ulluğa hisap etejek.
— Etejek busa köp ariw bar, — dep Temirgerey eşikni açmağa qolun uzatğanda Bazar-ajay onu yenginden tarta.
— Hey, Temirgerey, Ayzanat, epsiz tiledi: Maryam bilmesin.
— Neni?
— Şo qalp qağızlar etip qaldırağannı.
— Negeken?
— Şu işkolalarda oxuğan tabunnu birine de inam yoq dey.
— Maryamğa inam yoq, mağa bar, dağı?
— Ay, sen neçaqı aytsa da o yaqnı da, bu yaqnı da görgen adamsan.
Bazar-ajay birewü üyde Maryamnı yağında toqtamağa bolmay.
— Geteyim xari, — dep aq kiyiz ulturuqları görünüp turağan uttü uçlu kaluşlanı giyip, dağı da qaytıp yaxşı küyde qalın yawluğuna da çırmalıp üyden çığa.
Temirgerey ere turğan halda, qıyılğan giççi yarqıç bulan tişlerin tazalay, minçaq yimik awur gök gözlerin oynatıp oylaşa, külküsü gelgenin toqtatıp bolmay irjayğan küyde Maryamğa qarap:
— Maryam balam, men kommunistmen, sen hali de komgomolsan? — dey.
— Dürmen, nete? — dep Maryam olturğan yerinden qozğaldı, «buyur!» degen küyde hazir toqtay.
— Bir zat da etmey xari. Senden mağa inamlıq köp eken.
— Neçe de yaxşı bar, şolay bolma da gerek çi.
— Ya, sovet hukumatğa baqğan yaqda mağa inamlıq az, sağa köp, eken demege süyedim…
Maryam bir zat da añlamay ari-beri qarap, inbaş qısmağa süyegen yimik bola.
— Şolay bolğan soñ, — partiyada men bolma yarağan, sağa da yaray menden artıq küyde. Hazirlenmege tarıqsan, partorg sağa da aytğandır, seni haqıñdan mağa da tapşırğan — dep Temirgerey Zuhrağa bağa. — Bar çı Zuhra, bizin Manap — Maryamnı ulanqardaşı şkoladadır, darslar bitgen soñ tuwra munda gelsin, ya da men sabetde bolurman, onda gelsin.
Esgi şinelin de giyip Temirgerey çıqğança yalan çorap ayağına esgi kaluşların da yartı-yurtu suğup, Zuhranı çabıp barağanı buzlağan terezeni bir müyüşünden görüne.
⁂
Temirgerey yurt ispolkomda, kolxozdan wa kolxozçulardan «Bar zat front uçun» degen fondğa üç yılnı uzağında etilgen kömekni hisabın alıp, özünü yurtu frontğa yibergen adamlar da, mallar da neçe duşmannı yoq etgen eken, özünü yurtunu ullu watan dawdağı yeri neçaqı eken, dep oylaşıp turğanda bir qoltuğuna köp kitap da qısdırıp, bir qoluna yuqğa qalaqayın da qısıp, biraz tonqusuw da bolup uzun boyunlu, qısğa burunlu, ullu awuzlu, amma bek süykümlü Manap gelip, qatıp toqtap:
— Çaqırğanmıdığız? — dey.
Temirgerey Manapnı da alıp partorgnu kabinetine [maktabına — m.a.] gire. Onda tör tamda Leninni Dağıstannı zahmatçılarına bağışlap yazğan sözleri de bulanğı ullu suratı bola. Manap üttü gözleri bulan oğar bek suqlanıp qaray. Temirgerey de onu es etip suratğa bağıp burluğa. «Leninni suratı bar yerde aytmağa ariw de bolurmu?» dep oylay. Soñ birden Manapğa:
— Manap, balam. Men seni uzaq saqlamayım, aç da bolğansandır, — dep ayta.
— O heç xari — dep, Manap biraz uyalğan yimik bolup, bir yaqğa qaray, içindegi suwuğu qırğa çığıp biraz qartıllap gete, şonu bildirmeymen dep:
— Aç da, suwuq da bolma yaraymı yurtda da turup, frontda busa neter edik? — dey.
— Neçe yıl bola sağa Manap?
— On segiz bitgenge hisap.
— Ya tügüldür, boyuña qarasa çı aytmajaq.
— Boyda iş yoq.
— Dağı nededir?
— Yıllarda.
— Anañ sağa 18 yıl bolmay dey buğay çı.
— Anam ne bile, harp dep aytıp oxumağan adam. Munda sovetde yazılıp bar çı, «çto napisano perom, ne wırubiş toporom» dep ayta ruslar.
— Olay degen ne, men añlap bitmedim.
— Qalam yazğannı balta da gesmes, — degen zat bola.
— Ba, orusça da bilekensen çi dağı! — dep Temirgerey xozğalıp yaxşı yerleşip oltura, baş barmağın eltip üstündegi eki al tişine tirey.
— Sağa 18 yıl bola tura dep anañnı talçığı köpge oşay.
— Talçığı köp bolamı, o çu mağa qatın alayıq dep qanığıp tura.
— Tügüldür?
— Wola, men razi bolğan busam bayağınoq getgen yıl da alajaq edi.
— Tügüldür xari, asgerge yibermes uçun giççi etmege süyse de, qatın almaq uçun ullu etme çi süyeken seni! — dey.
Manapnı qarqarası zımıllay. O bir zat da aytıp bolmay qala. Temirgerey özü aytmağa üyde oylaşğan zatnı aytmağa zaman bola, geçikdirmeyim, dep oylay:
— Süyseñ anañ aytğannı eteyik. Seni ornuñda asgerge bizin Murzanı inisin yibererbiz.
— Murzanı inisi barmı dağı?
— Bar çı.
— Kimdir?
— Zuhra! Murza artdağı kağızında oğar «qız busañ da inimsendir» dep yaza. Oğar yılları yetişmey busa yetişgen etip kağız da yaraşdırarbız.
Mlnap yaman buzula. Onu sıpatı bek qızarıp terlep gete, boynundağı tamurları göterilmege wa qısılğan tamağına aqğan gözäşlar onu buwmağa başlay. Ol özü dağı söylep bolmajağın bilip, göz aldına gelgen anasına açuwundan tişlerin qısğan küyde burluğup eşikge yürüp, yaznı gününde yimik tartınmay qırğa çığa.
Prawlenyağa gelegende buyuğup yürüygen Manap qar borayğan yelge töşün de berip, soqmaq-zatğa da qaramay oramnı ortasından yol salıp gete.
⁂
Partorgnu yağına gelegen Maryam yıraqdan görüp, ulanqardaşını barağan küyüne bek suqlana, tek o üyüne oñarılmay, Xasawyurt yolğa bağıp burulğanda, şo sahat Bazar-ajaynı xalbat laqırından soñ Manapnı Temirgerey çaqırtğanı esine gele, bu oğar qıçıra, yel olay bağıp edi busa da Manap bir zat da eşitmey, Maryam:
— Amalım! — dep dağı da qıçıra, ol cuwaplanmağanda tuwra atın aytıp, — Manap! Qayda barasan? — dep yaxşı awaz etip quwunlu soray.
Manap artına burluğa, onu sıpatına tegenekdey çançılıp tiyegen qar gözlerin açma qoymay, anasıdır dep esine gelip, «ay seni!» degen küyde qolun sillep dağı da yürüp yibere. Maryam sol bilegi bulan töşüne basğan papkanı yaxşı qısıp tutup zamanda bir qıçıra turup Manapnı artından çaba. Manap qızardaşı ekenni bilip burluğup, toqtağan yimik bola. «Tez, tez!» dep dağı da yürüp yibere.
— Toqta, qayda barasan!
— Xasawyurtğa.
— Sağa sorayman, amalım, bu zulmatda, bulay yuqğa da giyinip qayda barasan?
— Ya sağa yüz keren aytayımı? Xasawyurtğa! — dep Manap dağı da burluğa. Maryam onu artından yetişe. Hali onu eñleri qız zamanında yimik irenkli.
— Xasawyurtğa? Onda netesen?
— O sizge awara tügül! O meni işim, hali meni ixtiyarım meni qolumda, bildigizmi?
Maryam Manapnı «bildigizmi?» degen sorawuna onça qulaq bermey, «meni ixtiyarım, meni qolumda» degen söznü üstünde oylaşa.
— Neçe de yaxşı bar seni qoluñ başıña yetişgenni kim süymey? Tek üyge barıp yaxşı giyinip çıqğan busañ.
— Tarıq tügül mağa şo üy de, xasdan-xasadan busa da, şondan çıqğan opuraqlar da. Amaldan gele busa, yürüme xalqdan uyalmay busam men şu üstümdegileni de çeçip eltip şo üynü tüñülügüne tığar edim.
— Bulay nege?
— «Bulay nege?» dep Manap onu mısğıllay. Sayki bilmeygen bolasan. Kiseñdegi şo komsomol biletden uyalmaysan. Haram sağa şo bilet!
Hali Maryam da suwuqnu unuta. Malikni «sizge» degen sözünü üstünde ol hali oylaşa.
— Ya, amalım, «sizge» dep sen meni dağı da kimlege qoşasan, añlatıp ayt, ondan soñ sen meni komsomol biletim bulanğı masxaranı da qoy. Onu men haram etgen busam, hali meni partiyağa almağa aylanmas ediler.
— Hali sen bir zat da bilmeymisen?
— Wollah bilmeymen, ayawlum.
Temirgerey sağa bir zat da aytmadımı?
— Wollah, aytmadı.
— Busa ol aytmağa tiyişli görmegen soñ, men de görmeymen tiyişli.
Manap «meni birew de toqtatmas!» degen küyde yürüp iibere. Maryam da üyüne bağıp çaba. Ol qış bulan yabuşmağa çıqğan yimik harakat etip tez üyüne yetişe. Onu sıpatına qarap qayın anası:
— Sağa ne bolğan? Dağı da awrup sama da qalmadıñmı! — dep soray. Maryam oğar qulaq bermey, ol üynü içinde gözün göterip issi opuraq izley, içdegi üyge gire, yoq ekenni bilse de ari-beri xotğana.
Daw başlanğandan berli frontdağılağa sawğat fondğa bere turup, üydegi issi opuraqlar bitgen. Murzanı, Temirgereyni qanna qara tonları, kiyiz xonçlu issi etikleri, yün gölekleri, Temirgereyni teri şalbarı wa qolğapları, saqtıyan [saqtiyan — m.a] tışlanğan yeñsiz töşlügü, qulaqlı qoyan börkü, qara yamuçusu, aq başlığı barısı da harisi bir waqtide frontğa yetişip birisi atlı asgerni, birisi topçunu, birisi faşist yelewçüleni tılındağı ağaçlıqlarda yabuşuw yürütegen partizannı üstünde yırtılıp bitgen busa da yaray edi.
Bu üyde hali frontdağılağa yibermege yarayğan yañız bir zat qalğan. O da Murzanı çüyge ilingen papaxı. Maryam özünü altınların — bilezigin, sırğaların, yüzügün, hamarçaların bergende de Murzanı börküne tiyme qoymağan. Bir keren Temirgerey onu çüyde es etip, «hali bu da qıyışmay munda!» dep almağa uzatılğanda, Maryam çabıp barıp onu bileginden tutup almağa qoymay, özünden purmansız:
— Ne bola, şonu bermeyik dağı, şonu görgen sayın senden ayıp busa da, Murzanı görgen yimik bolaman, — dep özü aytğanğa özü qızarğan bolğan. — Ondan qayrı da Murza getegende şu börknü haqından bizin sözübüz de bolğan edi, — dep aytıp Temirgereyni özüne «Ne söz?» dep soratğan bolğan.
Hali Maryam qoluna issi opuraqdan bir zat da tiymegende, bek talçıqdı, çüydegi börkge gözü tiklendi «almayım, qoyayım» dep oylaşa turakençin uzatılıp onu qoluna ala. Murza bulan baylawlu yüz türlü zat tatli yuxusunda yimik gözüne görünüp turakençin, qayın anasın «netesen, sağa ne bolğan?» dep qıçırta turup Maryam qaytıp tışğa çığa wa ulanqardaşını artından oñarıla.
Aqtaşğa yetişe turup suwuq bolğan qollarıç papaxnı içine suğa.
Eki qolu papaxnı içinde turağan küyde buzlağan Aqtaşnı üstünden ötüp barağan Maryamnı bir ayağı buznu oyup töben tüşüp gete. Şo zat onu esine, yaşlıqnı Murza bulan baylawlu yaqların esine geltire turup, aldan barağan Manapnı görüp qala. Bu qıçırğanda Manap artına burulmasa da toqtay. Maryam aldına çığıp oğar papaxnı uzata. Manap bir söz de aytmay buxari papaxnı ayawsuzdan başına basa, qızardaşını gözlerine issi qarağan soñ Xasawyurtğa bağıp abatlana.
Aradan bir sahat getmese de hali ol Temirgereyni aldında toqtağan o Manap tügül.