IV
«Toqtat, toqtat!..» «Tüşügüz, yetişdik!» degen awazlar Elmurzanı yol boyda üzülmey gelgen pikruların böldü. Maşin raywoyenkomatnı üylerini aldında toqtadı.
«Yılqı üyürün tabar» degenley, ullu abzarda har kim özünü yurtlusunu yağına bara edi. Tek uzaq qalmay başğaçalay boldu. — Woyenkomatnı eşiginden abzarğa komandir [asgerbaşı — m.a.] çığıp, familyaların [tuxum atların — m.a.] oxup bir neçe adamnı birçe üyge giyire turup, yurtlular gün tiygen qar yimik iriy başladı. Uzaq qalmay Murzağa da gezik yetişdi.
Woyenkomatnı komissiyasını zalına Murza bulan birge Bawyurtdan Ahmat da girdi. Dörtsan gelgen Ahmat deñiz asgerge belgilendi. Haywan feldşer ekenligin hisapğa alıp Elmurzanı atlı asgerge belgilediler. Amma Murzanı xıyalı tankist bolmaq edi, yurtda şko- lada oxuyğandan berli de
Tank, tank, —
Duşmanlanı çapa-çank! dep burnundan köp ayta bola edi.
Hali busa ol, haywançı bolğanına sögüşe turup, üstündegi gimnastörkasını etegin eniş tartdı, yürekden eki yansıllıqnı taydırıp, komissiyanı predsedateline yuwuq bardı:
— Yoldaş naçalnik [başçı — m.a.], ne bola, meni tankistge yaz, tileymen…Yaşdan berli tankist bolma hasiretmen. «Bolat atnı» dağı da bek süyemen!
Naçalnik Elmurzağa es etip qaradı: opurağı poluwoyennıy, töşünde znaçoklar, boyu isbayı. Biraz oylaşğan soñ:
— Komandir bolma süymeymisen? — dep soradı.
— Tanknı komandiri bolma süyemen! — dep Elmurza oylaşmay cawap berdi. Komissiyanı predsedateli:
— Busa şolay da bolsun! — degen soñ Elmurzanı dokumentlerin [şahatnamaların, belgilerin — m.a.] yağında olturğan komandirge uzatdı.
Raywoyenkomatdan çıqğança da, özü tankistlege mladşiy komandirler [tüp asgerbaşçılar — m.a.] hazirleygen kursğa yiberilegenni Elmurza bilgen edi.
Eki de yaqdan eşikleri gerilip açılğan towarnıy vagonda [yük, mal vagonda — m.a.] solda Kawkaz, oñda qumuq tüz, mıçığış arqalar, osetin, qabartı wa orus awlaqlar görüne, yüz türlü ullu, giççi köpürlerden öte turup axşam boldu. Süt yimik ay yarıq geçe bolmaqlıqğa göre Ukrainanı toprağında qollar, töbeler köp ekenlik de bilindi. Ekinçi gün yolnu eki de boyunda qarağay, maqar ağaçlıqlar Elmurzanı tamaşağa qaldırdı.
Moskwanı Elmurza Kurskiy vokzaldan [Kursk vokzaldan — m.a.] Leniñradskiy vokzalğa [Leniñrad vokzalğa — m.a.] barağanda awtobusnu terezesinden erten çaqda gördü, Kreml, mowzoley [turba — m.a.] görünmesmiken dep başğa zatlanı az tergese de neçe millionlar bulan adam yaşayğan ullu şaharnı harakatı giççi şaharnıkine bir de oşamayğanlıqğa tamaşa boldu. Oramlarda bir zatğa qast bulan, çalt yürümeygen birew de yoq. Artsız-alsız ağağan maşinler canı bar zatlar yimik başğaça nizamlı yürüyler. Bir yolunda munça zatlanı görmege bajarılar dep Elmurza bir de turmay edi. Onu başı yaxşı kep bolğunça içgende yimik ariw aylandı. Watanımnı dazuwsuz ulluluğu, gözelligi wa türlülügü göz aldında toqtağan soñ baş aylanmay da bolamı…
Çağı bir busa da başda bir-birin bir de tanımağan ulanlar axşam zaman İzyaslawlni yağında biyik qarağay ağaçlıqnı içindegi giççi stansiyağa qotarıldılar.
Armiya yaşaw başlandı…
«Geçe yürügen gündüz süyüner» degenley, Murzağa yurtda turağanda şkolada, oträdda, komsomolda, osoawiaximde nizamnı, ustawlanı [nizamnamalanı — m.a.] üyrenmege tökgen qıyını asgerge alınğandoq köp tınçlıq berdi. Tökgen qıyın çı neçik de, hatta armiyadan boljalı bitip qaytğanlanı xabarlarına munu köp tergewlü tıñlawu, olar bulanğı qurdaşlığı da asgerde munu örleniwüne kömekçi boldu. Bulanı üstewüne üyde alğan tarbiyası da özüne paydalı bolup çıqğanlıqnı ol üyüne yazğan kağızlarında bek ariw bildirgen edi.
«Üyde tuwradan-tuwra meni komandirim sen bolğansan Ajaw, — dep yaza o anasına. — Seni komandiriñ Atayım edi. Men bir tarıqsız zatnı etsem sen mağa «ataña aytajaqman, mağa onu sözün tiydirmek sizge darmanmı?» dey ediñ. Şolluq bulan özüñnü komandiriñni aburlamağa üyrete ediñ. Atayımnı wa üyge gelegen ullu adamlanı yağında olturmağa qoymay ediñ, (olar aytıp olturtmasa). Oramda ullu gişi ötüp barağanda ere turup hürmet etmege gerekni üyrete bola ediñ. Atayım da deseñ, üyde yaşlağa etmege süyegen ayıbın tuwradan-tuwra özü etmey, o sağa aytıp, bayram günler yaşlağa alağan sawğatlanı bizge özü bermey senden taba berip, bizin aldıbızda seni aburuñnu da artdıra, özünü ulluluğun da saqlay edi. Yaşları bar yerde atayım tarıqsız, tarbiyasız söz aytıp men eşitmegenmen.
Atayım özünü qolu bulan mağa yañız bir keren tügül urmağan. Men gözetge barğanda onu brigadasını bir atın tas etgen edim. Awlaqda o meni üstüme yetişip, qolumdağı yügenni alıp «sağa tapşurulğan malnı sen şulay saqlajaqmısan?» — dep yügen bulan sırtıma bir keren yaxşı küyde urğanı hali-halilerde munda — armiyada bir geçe qarawulda turağanda, gözüm qalğıp yibergende esime gelip ayığıp getdim. Atayım da, men de awlaqda yoluqmağan busaq, baliki, şo damihni de senden taba etgen busa yaray edi.
Bizin üydegi şo nizam, asgerdegi nizamğa ötesiz oşay eken. Munda da komandiribiz bizin aldıbızda özünü komandirini aburun götere, ullu komandirip tapşuruwu da bizge giççi komandirden taba berile. Ullu yoluqğanda oğar abur bermek munda da giççilege borç. Tek munda ullu bulan giççi yılğa göre tügül, çınğa [rutbage — m.a.] göre. O yaqdan munda yaxşı. Üyde men neçaqı netsem de atayımdan ullu bolmağa bajarmas edim, amma munda ulluluqnu almağa imkänlıqdan paydalanıp, Ajaw, seni ulanıñ üç gişini ullusu bolğanman, (göz tiymesin!): beş-altı aynı içinde oxup hali BT—7 degen yeñil tanknı komandirimen. Yurtda, üyde alğan tarbiyanı yaxşılığından mağa gaubwaxtağa tüşmey, ne de ştraflanıp bir sama da pollar [cabarlar — m.a.] cuwmay şo ulluluqğa yetişmege bajarıldı.»
Asgerden yazğan kağızlarını köbüsü anasına adreslenmekni sebebin şo kağızında Murza ariw görsete: «Qızıl Armiyada ana degen zat ayroq da ayawlu. Biz watanıbıznı sıylılığın, «ana» degen asil söz bulan bildirebiz, «Ana Watan!» dep bal tatıtıp aytabız».
⁂
Gelini yaş tapğınça Murzanı anası Tatuw ulanından gelgen kağızlardan tügül dağı zatdan tatıw almay turğan edi.
Yaşğa tağılajaq at o tuwğançoq da belgilengen edi. Aldın zamanda yimik Quran açdırıp onda başlap yoluqğan atnı axtarıp tügül, ne de bizin yurtlarda hali de yürülegen küyde ölgen bir qardaşını atı dep de tügül. Yaşğa tağılajaq at neden tuwulğannı haqında Murzağa qızardaşı Zuhra yazğan edi. (Zuhranı nazmu çığarmağa dağı da artıq hüneri barnı biz soñ görerbiz), «Arsen» degen kino gelgen dep Ajaw da, men de gelin bulan kinoğa bardıq. Kinoda Arsen özün qorqmay tutğanına Ajawnu kepi gelgen. Murzağa bir ulan tuwup bitgey edi: Arsen dep at tağajaq edim dep tura. Amma anayım süysünmey. «Siz Arsen desegiz de men Arslan dejekmen» dey. «Elde eşitilmegen o da ne at!» dep söylene bola.
«Elde eşitilmegen», dep anayım bizin yurtnu aytadır, — dep yaza bir kağızında Murza. — Bizin el yañız bizin yurt tügül, Xasawyurt da tügül, Dağıstan da tügül. Bizin elni içine neçese miñ Dağıstan, neçese yüz Gürjistan sıya. Şolay bolğan soñ Arsen degen gürjü at da, Arslan degen qumuq at yimik bizinki bola. Esimde bar biz oxuyğan orus kitaplanı birisi Leniñe çıqğan bizin Dağıstan yır bulan başlana edi. Oruslanı yaxşı yırları bolmay tügüldür — bizin yaxşı yırlanı da olar özleniki yimik görmek sayalı.
Meni ullu anam bulan söylep bajarmağa tarıq. Toqsanğa çıqğan qart busa da anayım özüne aytılağan zatnı bir de añlamayğan darajağa çıqmağandır çı.
Anayım Arsenge Arslan dep aytajağına çı şek yoq. «Esigiz de barmı: yurtdağı doktor qatınğa qayınları Tanä dep aytıp bolmay «Tana» dey edi. Tiş-taypağa tana demege ariw tügül, dep anayım oğar Tanajar deygen bolğan edi.
Olay at alışdırıwlar asgerde de bola. Spisoklağa [siyahlağa — m.a.] yazılağan atlardan qayrı har gişini qurdaşları, dosu qoyğan at da bola. Muna mağa orus yoldaşlarım Mişa, Mixail dey, Mixail İwanowiç dep bolalar. Munda meni bulan Mahammat İbrahimowiç Xuçyarow [Muhammat İbrahimni ulanı Xuçyar — m.a.] dep dağıstanlı bar, oğar Mixail İwanowiç Kuçerow dep aytalar. Ahmatdan gelgen kağıznı tübüne de Aleksey dep qol salınğan». «Odessadağı dosum qoyğan atım — Alöşa» dep yaza. Yaman busa dosu oğar «Alöşa dermedi? [Alöşa dermi edi, aytarmı edi? — m.a.] Alöşa çı Alöşa edim, tek orus tilden oçen ploxoman» dep Ahmatnı käntı köp. Şoğar göre işleri asta barağanğa oşay. Oğar men inanaman.
Mağa asger yaşawnu başlapğı cumalarında bir lezgi bulan bolmağa tüşdü. Paqır, başın eltip tankğa türtüp: «munda ne de bar, amma orus til yoq», dey edi. Bir keren oğar tübek ne zat ekenni ayt degende, orusça aytıp bolmay, azerbayjança aytmağa iznu tilep, meni tilmaç da etip:
«Mintopka — adamnı dedesin yandırandır», dedi. «Dedesin yandıran» degen sözleni orusça göçürmege qarap meni başıma bir hal tuwdu, bir hal! «Biyimege bar hüner orusça söyleme bolğan busa edi» dep esime geldi.
Yurtda paydasız biyiwge bergen tergewnü orus tilni üyrenmege bergen busam, maqtanıp da aytmayman, asger işim haliden on qat alğa getejek edi.
Üyde bu kağız oxulağanda Temirgerey:
— Heyler biyiw buğar ne yamanlıq etgen? «Yalan ananay bulan seni alırman buğay» dep, biyiw bulan tügülmü qatınlı bolğanı, — dep gelinine qaradı, onu qızarğanın görgende çığıp da getdi.
«Dağı-dağı! Alağanın alğan, istanbul tapançasına isxarla qubur tapğan» — dep Tatuw da esgi bir sarınnı paydalandırıp söyledi.
⁂
Murza turağan 40-nçı ayrı tank polk daw başlanğan gün yay lagerde edi. «BT—7» degen tanknı qabul da etip, onu ekipajı bulan tanış bolup turağanda, açıq sari çaçlı starşinada [serjantda — m.a.] gözü toqtadı. Bu başner-zaräjaüşiy [top salıwçu — m.a.] Karasöwnu töşün qoççaqlıqnı belgileri bolup, eki medal da bezey edi. «Çınıqğan tankist busa yaray» dep toqtaşdı Elmurza. Gerteden de kommunist Karasöw Xalxın-Golda yapon samuraylağa qarşı dawda ortaqçılıq etgen, boljalı bitgende de armiyada qalğan eken.
Karasöw polkda [alayda — m.a.] üttü tili, samarqawu bulanğı masxaraçı adam ekenni de Elmurza bile. Tarıq bolup getse tanknı ekipajını qaysı çlenini [üyürünü, aʼzasını — m.a.] ornun tutmağa bilegen küyde tanknı qollap barajaraken. Amma tanknı komandiri hisapda özünü haqında Karasöw beregen baha onça yaxşı tügül ekenni de Elmurza uzun qulaqdan eşite. Elmurza maşinni yağından yaxşı ari tayıp da bitgençe, Karasöw taknistlege burulup:
— Komandiribiz gijaw xıyar yimik, qarsalap bişgen qalaç yimik çiy bolmasa çı yaxşıdı. Ölmesek kawkazlını hünerin de görerbiz, — dep aytğan bolğan. Başlapğı yoluğuwda hallaşmayğan gezikler de az bolmay. Bu gezik de şolay bolup çığa. Starşina bulanğı aralığın Elmurza şakü-şüküsüz [masxarasız, — m.a.] salamat yürüte. Oyun-masxara bulan Karasöw mısğılğa salardan qorqup, Elmurza buyruq beregende orus sözleni durus küyde aytmağa qast ete.
Bir keren polknu komsomol cıyını boldu. Onda qoççaqlıq, çıdamlıq wa sovet asgerde bolmağa tüşegen özge qılıqlar haqında arağa söz salınğan edi. Xalxın-Golda bolğan dawlanı esgerip onda Karasöw söyledi. Uçsuz-qırıysız moñol dañıllarda bolğan tank dawlanı xabarın Karasöw aytağanda dağıstanlı qoççaqlar: Ayğazini; Xoçbarnı, Partu Patimatnı yırları, Hacimuratnı hüneri haqında, Zakarya-ağaw yurtda aytğan bir xabar Elmurzanı da esine tüşüp getdi. Cıyınnı predsedatelini:
— Söyleme dağı kim süye? — degen sorawuna:
— Yaraymı? — dep Elmurza ere turdu. — Bu iş imam Şamilni zamanında bolğan. Şamilni aytılğan nayi- bi Hacimuratnı Tolstoy yazğan xabardan taba siz de tanıysızdır. Hacimuratnı dazuwsuz darajada qoççaqlığın, qayratlığın eşitgen wa qoççaqlıqğa dawu bulanğı bir dağıstanlı Hacimurat bulan batırlıq wa güç sınamağa onu yağına gele.
— Neçik sınama süyesen? — dep soray oğar Hacimurat.
— Neçik süyseñ de, — dey qonaq.
— Yaray, — dep razi bola Hacimurat. — Tek, bir zat bek oñsuz gele…Biz bir-biribiz bulan duşmanlar tügülbüz, güçnü qoççaqlıqnı duşman da tügül qonaq adam bulan sınamağa bek qıyın. Şoğar göre gel biz bulay eteyik: sen seni barmağıñnı meni awzuma salarsan, men de meni barmağımnı seni awzuña salarman wa bir zamannı içinde bir-biribizni barmaqlarıbıznı güçübüz-günübüz bar çaqı, rahmusuz küyde qısarbız. Kim uzaq çıdasa şonu utğanğa hisap eterbiz.
Bu şartğa qonaq da qabul bola.
Qonaqnı awzundan şosahat qan sıqtama başlay. Hacimuratnı barmağına onu tişleri yaman batğanı biline. Amma netesen, qonaq tez awzun açıp Hacimuratnı barmağın yiberip:
— Yiber, sen de yiber! — dep yaman günü bulan qıçıra.
— Bulay nege tez yiberip qoyduñ barmağımnı? — dep soray Hacimurat.
— Ne yaman xatirsiz xapdıñ xari! — dey qonaq.
— Sen meni barmağımnı ayap xapdıñmı? Sağa yimik mağa da awurtdu…Meniki dağı da bek awurtğan busa da yaray. Meni tişlerim seniki yimik üttü bolmajaq…yıl yaqdan men senden neçağı da ullumandır.
Qonaqğa Hacimurat dağı da ayta:
— İgitlikni, qoççaqlıqnı qazanmaq uçun har zaman namusnu, yahnı yürekde saqlamağa gerek bola…
«Namus, yah» degen nedir dep sorasağız, orusça sizge neçik añlatayım, — dep Elmurza örge-tüpge qaray: — namus — çest, yah, yahnı orusçağa göçürmege qıynalaman, neçik de «yah» degen sözge qoççaqlıq da gire, çıdamlıq da, qayrat, hatta saburluq, salamatlıq da gire. Şolay sanlar, şo belgiler bizde de bolmağa gerek. Tankistni namusun unutmağa bizge bir de yaramay. İnsanda yah ne qadar köp bolğan çaqı, onu çıdamlığı da o qadar köp, osallığı az bolajaqnı daim esde saqlama gerekbiz. Yah bar yerde «strax» bolmay. «Straxnı» gözleri qorqmaqdan ullu bola, yahnı gözleri busa biraz süzülüp, üttü, inamlı bola.
Cıyından soñ Karasöw Elmurzanı üstüne barıp oğar qolun uzatdı:
— Qutlayman, yoldaş komandir…Köp tiziw xabar!
— Ondan çı siz aytğan zatlar artıq maʼnalı, nege tügül bugüngü bizin asger sınawdan, — dedi Elmurza.
Palatkalağa [çatırlağa — m.a.] olar birçe bardılar. Tek şo geçe ne Elmurza ne Karasöw bir zatnı bilmey: 22-nçi iyünnu [kürjannı — m.a.] tañında duşmannı bombardirowşikleri [top uçaqları, top-yawduruwçu uçaqları, bombaçıları — m.a.] özleni başına accalnı awur oqların yawdurajaqnı, ullu Watan dawnu yalınlı alatolpanı özleni namusun, yahın sınajaqnı bilmeyler.
Dawnu barışı ekinçi cumağa aylandı…Tañnı yarığında ayrı tank polk dumşannı eki atakasın [hujumun — m.a.] geri urdu. Üçünçü atakada Elmurzanı ekipajı topnu güllesi tiyip yallamağa başlağan tankdan atılıp yaq-yağına çaçıldı. Olanı es etgen duşmanlanı desantnikleri [desantçıları, qonuw asgerleri — m.a.] yawdurup atışdı.
Elmurza ari-beri bir yerden bir yerge yaşına, tayışa turup aylanağanda nagan [Nagan qurallı rewolwer — m.a.] tapançası bulan adaşğan eki faşistni yıqmağa boldu.
Ol süykele turup Karasöwnu yağına bardı. Starşinanı qoluna tiygen. Karasöwnu bilegin baylayğanda Elmurza qartıllay edi. Şonu es etipmi Karasöw:
— Do six por ne bıl cenat, teper tolko cenili, — dep Elmurzağa bağıp irjaydı. Eser-meser bolup turağan Elmurza: «Göresen, şu yerde de masxarası bitmey» dep oylaşğan soñ, özün cıymağa qaradı:
— Cenili znaçit ranili. Tolko legko, bez kalıma.
— Wo-wo! — dep Karasöw özünü masxarasına bu bergen cawapnı uşatdı.
Uzaq qalmay atışıw seyir boldu. Faşistler özleni pozisyalarına artğa tartıldılar. Tek, zamanda bir, duşmannı da bizin de tanklarıbız içinde top-pulemöt [top maşintübek — m.a.] gülleler yarılmaqdan qartıllay turup, aq yalından soñ qara tütün taşlay edi.
Yarılğan gülleler wa şınjırlı dögerçikler yaraxsız etgen topuraq ullu sabanlar terenden tırnağanda yimik para-para bolup pus taşlay edi. Tübegotnu [tübek otnu — m.a.] iyisi hanqıy edi.
Karasöw yallayğan tankına gözlerin qaratğan soñ uzaqdan küstündü:
Söylemey, yılamay, busa da qarama qıyın, Adamğa yimik topraqğa yazığıñ çığa.
Çığa çı dağı…— dep Elmurza bir yaqğa buruldu. Olar oyazğa tüşüp, içi bulan, bizin batareyalar tutğan boyğa oñarıldılar.
«Hali qorqunçluqdan çıqdıq» dep esine geldi Elmurzanı. Tek netesen, birden duşmannı minomötçikleri [minaatarları — m.a.] batareyağa atışıp yiberdi. Minalar yürekni çümleygen sızğırıw bulan uçdu. Yaq-yağına çartlap sınğan sawutnu sesi bulan gelgen bir mina yuwuqda yarıldı. Bular yerge qaplandılar. Başını üstünde gülle yarqıçlar sızğırdı, artında bular toqtağan töbe başnı topurağında hızlar qoydu. Oñ yaqğa taba dağı da eki mina yarıldı:
«Wilka» dep oylaşğan Elmurza:
— Tez, bir atılıp topçulanı tranşeylerine! — dep Karasöwğa qıçırdı.
Çalt turup, çapdılar: yuwuqda yarılğan mina bulan birçe Elmurza tranşeyni xırına yetmekde, gözge görünmeygen bir quruqdan artılağanda yimik bir tamaşa solağay atıldı Karasöw:
— Ne boldu? — dep soradı.
— Zat da! — demegi bulan Elmurza dögerep tranşeyge tüşdü.
— Sağa da tepdi buğay.
— Ayağıma, — degen Elmurza qarqarasına tıñladı.
Bular, biraz alda özler yatıp toqtağan yerge qaradılar. Onda minalanı yarılıwundan topraq qaynay edi.
Karasöw Elmurzağa bağıp enkeydi. Onu yarası çümekden yimik qan taşlay edi.
Batareyanı komandiri olağa yuwuq gelip, qaysı asger bölükdensiz, dep soradı. Elmurzadan cawap aldı.
Çabıp sanitar geldi. Yarağa yula salıp, üstünden bayladı. Batareyanı komandiri:
— Sanbatğa yerli bizin ozğunçu maşin bulan getersiz. Gülle geltirme barağan maşin busahat yolğa tüşe, — dedi.
⁂
Medsanbat yerinde tabulmadı. Topçulanı maşinine top gülleler bar skladğa burulmağa gerek edi. Elmurzağa da, Karasöwğa da polutorkadan tüşmese bolmadı.
Bular tüş zamanğa yerli xannekde [xandekde — m.a.] turdular. Frontnu yuwuqdağı sol uçastkasında [sol boyunda — m.a.] şıplıq edi, amma oñ flañda toplanı haplawu barğan sayın güçlenedi. Uzaq qalmay dawnu tawuşu artğa (tılğa) [arqağa — m.a.] göçdü.
Elmurzanı beti ağarğannı es etgen Karasöw talçıqdı:
— Yarağızdan qan sawa, yoldaş komandir, munda bizge qurşalmaq qorqunçluğu da bar…Onu maʼnasın añlaysandır?
— Quwunçuluq. Panikadan qayrı bir zat da tügül.
— Yoq, mundan quwunçluqnu iyisi gelmey…Medsanbat başğa yerge tayışğan. Maşinler yürüp de görünmey. Sanitarlar yoq. Dawnu tawuşu — artıbızda. Küyge qarağanda nemisler bizin qaptallap ötüp, alğa çıqğanğa oşay. Dürmüken, tügülmüken dep pal sala turmay qutulmağa küy tapma gerek.
— Artıbızdan maşin yiberirler.
— Yaş yimik söyleme, yoldaş komandir. Şu momentde [anda, mühletde — m.a.] bu qaynayğan otğa kim tüşsün? Bussahat bizinkileni bizin oylamağa çolası yoq…Ex, biraz busa da yürümege bajara busağız, bu duwadaq haldan qutulmağa bir küy tabar edim.
— Men sayalı tawekkellikni [tawakkalıqnı — m.a.] qoy. Sen get. Hali dö geç tügül.
Karasöw sögüşdü. Açuwlu sözleni bulay usta küyde bir-birine tağılıwun hali bolğança Elmurza bir de eşitmegen, Karasöw yumuruq göterip özünü üstüne muna hali çabar, dağı çabar dep esine geldi onu.
— Nehaq sögüşesen. Men aytağan tüz: Ekewden ese birew qalğan qolay.
— Ex, seni ya! — dep qanına qaraldı Karasöw. — Men seni gerti sınaw qurdaşıma hisap etme turadım, sen busa…
Ol, tişlerin qısa turup yaman söz de aytıp xannekden çığıp yolğa oñarıldı.
Bir neçe minutdan ol nemes şinel de alıp geldi, yandawurunda qağıla turup trofeynıy [ğanimat — m.a.] awtomat da bar. Bir söz aytmaylı, ol iç gölegin lent-lent etip yırtdı da, olanı barısında Elmurzanı ayağındağı bintleri qan sıtıp turağan yarağa çırmadı. Tek netesen qan süzülüp şo çüpürek bawlardan da çıqdı.
Karasöw Elmurzanı şo şinelge de salıp, süyrey turup yolğa çığardı.
Har on-on beş metrda yal ala turup, yollar bir-birin qırqağan yerge ullu qıyınlıqda yetişdiler.
— Munça güç mağa qaydan gelip qalğannı özüm de bilmeymen, — dep öz-özüne mükürlük etdi Karasöw. — Ha, hali paraxat bol, komandir. Biz ullu yoldabız. Munda bizin qoyup getmejegi ozoqda belgili.
Yolnu tirseginden maşin göründü.
Karasöw «naganını» çaqmasına barmağın da salıp qatıp toqtadı. Şoför yıraqdan signal berip terbese de, Karasöw yerinden de terbenmey turdu. Aradağı mezgil az bola bara. Şoförnu toqtatma xıyalı yoq. Karasöw tapançasın göterdi. Maşin, tormozları [çanalğıçları — m.a.] bulan käntlı qıjıllay turup, toqtadı. Kabinadan başın çığarğan şoför, naganğa qarap:
— Munda munu bulanğı oyunnu qoy!.. Onda alğa barıp duşmanğa görset munu hünerin! — dep açuwlandı.
— Biz onda bolğanbız, hali gezik sende, — degen Karasöw, qısğaça qoşma da qoşdu: — Biz ekewbiz…
— Alma bolmayman…Yügüm — atılağan ot — gülle.
— Tüşüp, komandirni kuzowğa götermege kömek et, — dep buyruq etgen Karasöw gözleri bulan şoförnu köklep aldı.
— Bir zat bolsa men cawap bermejekmen — dep burnunu tübünden xonturlana turup şoför kabinkadan çıqdı.
⁂
Medsanbatğa yerli yolnu uzağında esden tayğan Elmurza Karasöwğa añlaşılmayğan tilde: «Barısını da qanı qızıl…Qarğalar barı da yerde qara bola…At çağı börü bolmay…Qara qarğanı qanı da qara…Şaşgi wdirginay…» dep söylene geldi.
— Ne sandıraqlay eken…Küyge qarağanda daw munu başını miyisin aylandırğan, — dep toqtaşdı Karasöw.
Maşin oytanlarda yaman atalap yibergende Elmurza esi gelip qarağan sayın yağında starşinanı göre.
Ol operasyadan soñ palatda ayıqdı. Başlap görgeni Karasöwnu tergewlü gözleri boldu. Olanı içinde yuwuğunu qıynalağanlığın yeñilleşdirmege qastlıq yazılğanda yimik edi. Yuwuğu gözleri bulan Elmurzanı özüne bek isindirdi. Daw adamlanı bir-birine munça bulay yuwuq eter dep onu alda bir de esine gelmey edi. Karasöwden artıq asil de ayawlu da bolup dünyada dağı adam bolma küy yoq dep oyladı Elmurza.
Elmurza orus sözleni aytıp bolmağanda etilegen masxaranı özüne etmekni hali bolğunça birewge de yaratmay edi. Amma «mintopkanı» xabarın bir keren Karasöwğa özü aytğan bolğan. Hali Karasöw palatğa girip buğar:
— Mişa, vintowka dep aytıp bolamısan? — dep soradı.
— Sen mağa qaysı gözden qaray ekensen bir göreyim, — dep Elmurza haranğa irjaydı.
— Neçik qaysı gözden? — dep Karasöw bilmege süyüp gözlerin oynatdı.
— Şolay…Sol gözüñ bulan qaray busañ mağa açuwlusan, oñ gözüñden qaray busañ — yaxşılıq yoraysan.
Arkadiy bir başlap oñ gözün qısıp, «to yest, to yest» dep soñ sol gözün de qısıp, birazdan oñ gözün iş etip gerip açdı. Elmurza yarasın unutup awzun açıp irjaydı da:
— Mintopka…Soñ dağı ne aytayım? — dep soradı.
— Şaşki dirginay, çtoli, — dedi Karasöw.
— Onu da qaydan bilesen? — dep Elmurza üstünden yuwurğannı taydırıp, butların sallandırıp olturma qaradı.
— Hey, hey, olay alğasap yiberme, — dep Karasöw onu asta yatdırdı.
— Gertiley qaydan bilesen Arkadiy?
— Yolda sen sandıraqlay ediñ, «şaşki dirginaydan» qayrı sözüñnü añlamadım.
— Tügüldür? — dep Elmurza yarasın bütünley unutdu. — Busa men sağa onu xabarın da aytayım. «Dikiy divizyanı» zamanları. Yapon dawdan da alda. «Dikiy divizyada» kawkazdan da adamlar bar, bilmeymen dağıstan polkdamı, yoğese osetin, ne de kabardin polkdamı bola bu iş. Tergemege komandowanyadan [asgerbaşçılıq — m.a.] ullu çınlı adamlar gele dep xabar bolup, komandirleri kazarmalanı aldında tez polknu tize. Qarasa ullu çınlar gele tura. Polknu komandiri tawlu apser [çawuş — m.a.]:
— Sluşayte mayu kämandu! Şaş—ki—i, wdirgina—a—ay! — dep qıçıra.
Qıçırsa qıçırsın şöşgeler qından çığıp bitmey. Başğa polknu adamları masxara etip bulanı şoşgelerini içine tuz quyup qoyğan bolğan eken.
— Çom dela? — dep açuwlana tergeme gelgen ullu çınlı. O zaman polknu komandiri atın arğıtıp aldına barıp:
— Gaspadin polkownik, şaşki carjawlini, wdirginayt nikak nilza! — dep aytğan bolğan…Ya, sandıraqlayğanda o da meni qaydan esime gelgen eken.
— Qaydan gelegendir, o zaman olanı «şoşgeleri carjawlen» bolğan, sen sandıraqlayğanda busa sen özüñ «carjawlen» bolma az qalıp turadıñ…Qayırmas, bir accaldan qutulduñ, totuñ tazalandı.
«Sen bolmağan busañ çı, tot basıp yerinde qalajaq bolğanman» dep esine gelgen Murza göz tübünden tergewlü qaradı:
— Netdiñ, papurus tartma sama gelmediñmi?
— Yaxşı bildiñ. Meniki bitgen, senikin sağınıp geldim.
— Paçalıqğa paydalı adam tügülsen Arkadiy. Beregen umpahatıñdan tartağan papurusuñ artıq, — dep Elmurza yasdığını tübünden maxorkanı çığardı, özü tartmayğanğa barısın da Karasöwğa berdi.
Karasöw göpürtüp tartdı. Masxarasız laqır başlandı. Daw munça da bulay xaparsızdan nege qopğannı bilmege süyüp söylediler, bizin asgerler gitlerçi çeriwleni toqtatmağa bolmayğanğa inbaş qısdılar.
— Sandıraqlayğanda sen dağı da bir zatlar aytadıñ, hali biz oylaşağan zatlağa cawaplar sama da tügülmüdüken? — dep starşina dağı da ixtilätğa salma süydü.
— Wolla, kim bile dağı…Amma, Arkadiy, biz artğa tartılağan şo günlerde gertiley de gözüme bir tamaşa zatlar görünüp getedi: şo malʼun fürer bir qolun bizin elçini qoltuğuna suqğan, birewü qolun xınjal da qısıp artında saqlay…O Murdarnı qara qastından xabarsız bizin elçi onu bulan birçe yürüy…»
— Ajayıp xari, — dep Karasöw tamaşalıq etdi. — Şolar bulan şunça çaşka-lojka bolup nege göründük…dığar bayladıq.
— İnandıq, — dedi Elmurza burnundan külep. — «Duşman görsetgen köpürden ötgençe, hatta geçiwsüz yerden geç» dep xalq nehaq aytmağan çı.
Günler getdi. Elmurza frontdan yıraqdağı gospitalğa yiberilegenleni spisoguna özün de yazğan dep añladı. Yeñil yaralanğan Karasöwnu medsanbatda qoyaken. Elmurza qurdaşından ayrılmağa süymey, özünü yarası bek yeñil dep naçalnikleni inandırmağa qast etdi.
— Yoldaş Cumagulow, siz asgerdesiz, munda buyruq sözsüz kütülme gerekni bilesiz, — dep woyenwraç temirni kerti yimik etip aytdı.
Yaralılanı eşolonu geçeler tügül yürümey edi. Gündüz boldu dese faşistler yaralığa, sawğa qaramay barı da poyezdlağa [qıtarlağa, treñlege — m.a.] bomba taşlay edi.
Üç geçe üç günden soñ, Elmurza frontdan aridegi Sumı şaharnı daw gospitaline yetişdi. Özü yaralanğannı ol üyge yazmağan edi. Şoğar göre üyden kağız da, posılka [yiberim — m.a.] da alğanda tamaşalıq etdi.
«Asger bölükden bildirgen busa yaray, — dep xıyal etgen Murza kağıznı boqçasın açma alğasadı.
Kağıznı axırında uwaq harplar bulan yazılıp bulay sözler bar edi: «Sen yaralanğannı wa gospitalnı adresin bizge bildirip kağız yibergeni sayalı qurdaşıñ Karasöwğa bizden bek barakalla. Hali atayıñnı ondan sıylı qonağı bolmajaq.»