XII
Murzanı qarşılamağa Xasawyurt vokzalğa bütün ahlüsü, awul-xonşusu çu neçik de, yurtdağılar barı da xomuzu-tebi bulan çıqdılar. Bawyurtnu kolxozu özüne ayawsuzdan yemiş wa yaşılçalar beregen konservo zawodnu duxowoy orkestrı, şkola yaşlar, xonşu yurtlanı yolbaşçıları, rayon hakimler — hasili saw rayon igit gele dep, poyezdni gözlep toqtağan.
Perronda tereze tüpde tübüne qoy teri de yayıp dört büklenip Daray olturğan. Maryam da Zuhra da şaharça qoltuqlaşıp ari de beri de yürüy. Temirgerey bir zat bolup qalırdan qorqup Arsenni qolundan tutğan küyde Tatuwnu yağında. Tatuw da bir qoluna suğulğan buxari börknü bürüşmesin degen küyde ayawlap ilgen. (Maryam ulanqardaşına Murzanı papa- xın giydirgen soñ, uzaq qalmay alınğan sür papax). Hatta munda Bazar-ajay da bar. Amma Ayzanat perronda bir müyüşde, güznü issi günü busa da qalın yawluğuna da çırmalıp bezzek gelgendey zirillep toqtağan. Bazar-ajay onu inbaşlarından teberip:
— Hey qatın, sen netesen? Giyewüñ gerey bolup gele! Sen munda yaşınıp toqtağansan, yarayğan zatmı, adamlarını xatiri qalır çı. Heyler, heyler, kim orazlını gerey giyewü bolur edi, opuskağa gelegen? Wa wollah, wa billeh, bu qatın bu xalqğa beregen yıbawnu görer ediñ, peliwan bolup qalır edim, peliwan, — dep bayağı pantük burnuna qağıp, qansız betine canlılıq beregen qara gözlerin oynatdı.
Ayzanat buğar açuwundan ala gözlerin araltğan: «Hey, hey, qara şu biyaburğa, bir olay, bir bulay — eki betli gül daray. Hali meni de yel tirmen etme süye, qaralğır! Ozoq da sağa ne? Munça xalqnı arasında bir betlew söz aytsa seni uyalağan betiñ yoq, men busa, olay da bir ölgen edim, hali bulay da bir dağı ölejekmen?» Ol içinden şolay käntıllağan soñ:
— Tay çı, qoy çu Allahisen, meni işimni men bilemen! — dep artındağı Bazar-ajayğa tirsekleri bulan qağışdı.
Qarşılama çıqğanlanı arasında çağına göre yeñil aylanıp qolunda ağaçxomuzu da bulan Zakarya-ağaw da bar. Onu geng töşünde esgi busa da isxarla çepgeni eski qara saplı xınjalı salınçaqları köp belbawu bulan tamaza başğalardan ayrıla. Daraynı üstüne barıp ağaçxomuzğa tayanğan Zakarya-ağaw özü Mahaçqalada bolnisada [azarxanada — m.a.] uzaq yatıp hali çıqğanlığın esgergen soñ. Murzağa igit at berilmek bulan onu qutladı.
— Qıynalğanıñnı Allah zuwapğa yazsın — degen Daray yurtdan gelegende yolda arba atalap qawşalğanın unutup, söyledi. Ullu anası Murzanı tuwmadan igit etip görsetmege süyüp bulay dedi:
— O giççi zamanından tutup da dünyalanı yessi yimik ulan bolajağın bildiregen zatlanı etedi. Böşükge salğanda qolbawların da çeçip, butların böşüknü arqalığına çatap oynay edi. Oğar karap maşalla, şu balam bir peliwançı [pehliwan — m.a.] bolur, hünerçi bolur, dep ayta boladım.
— Elmurzanı hüner görsetip gelejegin çi men ol asgerge barağan gün ullular özüne aytağan sözlege maʼna berip tıñlayğanından bilgen edim, — dep Zakarya-ağaw da sınçı bolup söyledi, özünü ulanını ulanı Xasawyurtda Elmurza bulan birçe oxuğannı maʼna berip esgergen soñ dağı da sözün uzatdı.
— Bizin yaş aytadı xari özü Elmurza bulan oxuğan zamanda Elmurza etgen zatnı.
— Ne zatdır? — dep Daray bilme süydü.
— Kursda oxuyğan Bawyurtlu bir yaş geçe ornuna yañılğan bolğan.
— Netgen bolğan?
— Ya, ornuna siygen bolğan.
— Ha, ha, soñ?
— Onu bilgen Elmurza: «A yaş! Yaraxsız! Sen munda oxuma gelgenmisen, yoğese bizin yurtnu biyabur etme gelgenmisen» dep onu üstüne yabuşma çapğan bolğan.
— Soñ Murzağa zaral bolmağandır çı! — dep Daray o zaman bolğan zatnı hali bolup turağanday görüp sesgendi.
Zakarya-ağaw Maryamnı üstüne barıp:
— Sende sınçılıq bolğandır, Maryam! Barı da ulanlardan Murzanı nehaq saylamağan bolğan ekensen, — dep toğuşdu.
Soñ ol izlep Tatuwnu tabup oğar qutladı. Ol buğar:
— Wola, ağaw yüregin yaxşı tutup, tawakel de etip, yaxşılıq da yorap tursa — şo zat bolaken, — dep sözün uzatma turağanda Zakarya ağaw özünü üstüne gelegen Temirgereyni gördü.
— Senmediñ xari Temirgerey yoğese menmidim bayağıda indırda: «Qaraquş uyanı temiri bolağanda yimik yaxşı ojaqnı da igiti bola» dep aytğan? — dedi Zakarya.
Temirgerey biraz uyalğan yimik bolup, qalın qaşları qabaqlarına yuwuq gözlerin qısıp — qısıp:
— Ya xari, o zaman çı wola, men bulay bolağannı da bilmey edim…Ya, Zakarya-ağaw sen bolnisadan çıq-ğan soñ yaşlıqğa tartğansan, qoluñda zuwğanlanı ornunda ağaçxomuz, yırlama xıyalıñ sama yoqmu? — dedi.
— Elmurzanı xabarı meni yaş etdi. Ağaç xomuz qumuqnu yüregi. Elmurza köpnü görüp, köpnü bilip gele, amma ağaçxomuznu, qumuq yırlanı sağınğandır. Elmurzanı men ağaçxomuz çertip, atalanı qaydasında qarşılama süyemen…Hona göremisen şo saqatlığı bulan yomaqçı Ayaw da Elmurzanı aldına çıqğan — dep Zakarya vokzalnı terezesini xırına tayanğan, qırıyında tamğa süyelip eki qoltuq tayağı da bulanğı zayıp gişini üstüne yürüdü. Zakarya Ayawnu yomaqların radiodan köp eşitgen, özün de yıraqdan tanıy…
Bular qol alışğan soñ Zakarya-ağaw.
— Elmurzağa yomaq çığarma sama xıyalıñ yoqmu? — dep soradı.
— Hah? — dep Ayaw onu awzuna qulağın tutğanda o birdağı aytmağa borçlu boldu.
— Wola, yomaqnı çı bilmeymen. Amma yır çığarğanman. Muna — bugüngü rayon gazet, hali yañı çıqğan, redaktoru busahat berip getdi, — dep Ayaw qartıllayğan qolu bulan gazetni Abakarğa uzatdı.
— Munu men oxuyman desem, uzaq qalajaqman ne bola, özüñ oxu dağı.
— Yır oxuğandan ese, ağaç xomuz bulan yırlasa güçlü çığağan zat, — dep Ayaw Zakaryanı qoluna suqlanıp qaradı. — Tek netesen, neçaqı qast etsem de xomuzğa üyrenip bolmadım, yırlap da bajarmayman.
— Dağı yır çığarma neçik bolduñ?
— İgit çıqsa, oğar yır özlügünden çığağan zat, tamaza. Qanna qazaq yırlanı çığarğan kimdir, igitlik çığarğan. İgitler bolmağan busa o yırlar da bolmajaq edi. Elmurza çıqmağan busa meni yırım da çıqmajaq edi, — dep Ayaw özü añlatma süyegen fikrunu taşdırdı.
— Oxu hali, — ağaç xomuzğa gelemiken dep Zakarya asta zıñırlatıp xomuznu küylengenin tergeme girişdi.
— Bu yeri çi tügül dağı, dep Ayaw tamağın tazaladı.
— Şundan yaxşı yeri yoqdur onu. Qonaqnı aldına körükden çıqğandoq salınğan etmek yimik — degen Zakarya tıñlap toqtadı. Ayaw gazetni qartıllata turup:
— Busa tıñla, oxuyum — dedi.
Çağıñ seni on yetti yıldan ötüp, Ulan bolup, tolduñ giyik etiñe. Faşizmni axır dawunu otu Yaşlay gelip tiydi seni betiñe… Gülle batmas gök bolat ayğırıñnı Qarqarasın gübelerden tolturup, Arslanlayın çapdıñ duşman üstüne Minip onu iç belinde olturup; Gözlerinden gök gülleler yawdurup, Awuzundan ağım bolat atdırıp, Faşistleni xum xapdırıp yatdırıp, Tebindirip temir baru awdarıp, Arğıtğanda señer buzup yol salıp, Piç gitlerni it çeriwlerin çalıp… Yabuşasan bir urğanğa beş urup; Örçükgenni öz ininde yançmaq dep, Erkinlikni al bayrağın alğa eltip, Berlinni tap töbesine çançmaq dep.
«Heyler, şu qartıllawuq qolu bulan ne yarayğan qattı yır yazğan!» dep esine gelgen Zakarya:
— Maşalla Ayaw, qazaq yırğa oşatıp, xomuzğa gelegen küyde yazğansan. Hali bolğança Men bulay yırlar yañız bırıñı zamanda çığarıla bolğan dep turadım, — dedi.
— Bırıñı bolsun, hali bolsun — ne zaman batırlıq bolğan, şo zaman yır da çıqğan, qayda süyüw bar onda sarın da bar. Batırlıqnı seyir zamanında yır da seyir bola. Muna men tergegenmen: qumuqda Aqmurza-abiy batırlardan soñ adamşawlu yırlar çıqmay turğan, çıqğan: batırlıqnı zamanı getip barağannı bildiregen» «Kirpini, qaznı» yırları. Yırlar dese de olar mırlar. Soñ bu yaqğa bolşewi ler çıqğanda yır qayta dağı da qaytıp güçlengen.
Perronda stansiyanı dejurnıyi [saqlawçusu, nabatçisi — m.a.] da göründü, parawoznu aq tütün çığarıp pışğırağanı da eşitildi. Barısı da perronğa sürlükdüler. Vagonlanı terezeleri alas-qulas göründü. Qolunda güz güller bulanğı şahar pionerler tizilip toqtağanlar, orkestr «Xoçbarnı» operasından qonaknı qarşılayğan marş küynü soqdu.
Poyezd toqtadı. Perron tolğan xalqnı harisi igitni özü alda görmek qast bulan vagonlanı terezelerine gözlerin çapdıralar. Tek Elmurza görünüp bitmey.
Xalqdan yıraqda toqtağan ekew bar: Olanı birisi qolların töşünü üstünde çataşdırıp, ullu gözlerin biraz süzüp qarayğan xudojnik Muhutdin Arabi-camal da bar. Ol Sovet Soyuznu köp igitlerini suratların etgen, Elmurzanı da suratın etmek dep Mahaçqaladağı Muzeyden zakazı bar. Muhutdin Elmurzadan qayrı, Elmurzanı qarşılayğan xalqnı da yağadan turup yaxşı tergeme qastlı. Ayzanatnı oyu başğaça: «Neçik qarşılayım, soraşmay qoysa, ne de barısı da eşitegen küyde bir öktem söz aytsa?» dep öz-özüne xabınıp tura.
Birden barısı da xars urdu, soñ barısı da poyezdni quyruğuna alğasadılar. Artğa taba bir vagonnu känzilerindegi giyewün başğalardan alda Ayzanat es etdi, yağında bir ulan yaş da bar.
Amma iñ başlap Elmurzanı üstüne yetişip, onu qısıp quçaqlağan kim boldu dep esigizge gele? Bazar-ajay!..
— Oh sen eki yüzlü sürküç! Heyler barından da alda şo ala-messep [ala-mesep — m.a.] yetişdi xari! — dep Ayzanat açuwlansa da mükürlük de etdi. Xudojnik yağındağı qatınnı adamlağa qoşulmay qarayğanına tamaşa bolup turağanda Ayzanat tebesinde quyruğu bulanğı papax-beret giygen bu gişini qarayğanından uyalıp, ondan ari taydı.
Ayzanatnı gözü qoy terini üstünde qolların yayğan küyde çorayıp qarayğan Darayda toqtadı.
Pionerlerden çeçek baylamlanı qabul etip turağan Elmurza, adamlanı arasından taba ullu anası Daraynı görmekde, yanındağı bir yaş da bulan onu üstüne yetip qolundağı çeçeklege qoşup onu qısıp quçaqlağan soñ öpme küy izledi. Daraynı suwlu gözlerinde quşluq çaqnı günü oynadı. Elmurza oğar:
— Anayım, qart bolğansan! Men çi sağa aytğan edim dağı: saw gelejekmen dep, nege qart bolasan? — dedi.
— Hali ölsem de qayırmayman, ayawlu, aziz balam, — dep şıbışlağan Daray onu birdağı quçaqlama qaradı.
— Ölümnü qoy anayım. Qara çı men sağa alıp gelgen qarçığağa…Quçaqla, bu Wiktor, Arkadiyni inisi.
— Dürmü Allahisen, anayıñ quwañır, — dep Daray yaşnı özüne tartıp, qatğan qolları bulan yımışaq etip başın sıypadı.
Murza ondan ayrılıp anasın quçaqlama yürüdü, onu qolundağı Arsen awup atasını boynuna ilinip, şossahat onu pogonlarına, töşündegi yulduzğa tiyip qaradı. Ulanın yaxşı quçaqlap öpgen soñ, «Qaralığı da, gözleri de mağa oşay, mañalay da, qaşlar da anasınıki!» dep oylağan Murza, özüne yetişmege gezikge toqtağan zalim qız sanğa girgen Zuhranı tanıdı, amma Maryamnı görgende quçağından yaşnı tüşürüp, onu qoluna çeçekleni berdi de «Oh bu çu qısırlıqğa da tartıp, taza degençe tolup dağıdan dağı ariw bolup qalğan eken, amma başda yimik yeñil küyde biyip çi bolmaydır? dep oğar bağıp alğasadı. Er de, qatın da bar zatnı unutup dünyağa çıqmağan küyde lezzetli quçaqlaşdmlar. Zuhra olanı ekisin de quçaqlap tayıp qaldı. Murza dağı da eki yağına qarap birewnü izledi. Şo zaman Zuhranı tanıp:
— Zuhraşka, ijaşım, men çi sen hali de giççidir dep turadım, sen busa…— dep Murza giççi yaş yimik yımışaq küledi. Ol dağı da ari-beri qarağan soñ, Maryamğa da Zuhrağa da burluğup:
— Ayzat qayda, — dep soradı. Amma oğar:
— Hona, o—owunda toqtağan, — dep qol uzatıp Bazar-ajay cawap berdi.
— Qayda? — dep Murza Bazar-ajaynı bileginden tutup, barısın da qoyup Ayzanatnı üstüne yetişme alğasadı.
— Ya, Mamaşa, sen munda netesen, kepsiz sama da tü-gülmüsen? Kepiñ, küyüñ, soñ Malikden xabar? — dep ol qayın anasını bileginden tutup adamlağa bağıp tartdı, ol yürüp de, toqtap da bolmay turağanda, Murza onu göterip quçağına aldı. Temirgerey oğar:
— Geltir, munda bizin yağıbızğa alıp gel? — dep qıçırdı. Murza qayın anasın götergen küyde özünü anasını yağına geltirip quçağından tüşürgende başlap yurtlular, soñ barısı da xars urup yiberdiler.
Temirgerey ulanını qolun salamat küyde qısıp alıp.
— Üydegiler bulan üyde soraşa turarsan, seni aldıña saw rayon çıqğan, — dep xalqğa qolun uzatdı.
Murza «yest!» degen küyde yazılıp adamlanı üstüne yürüdü. Hali gözlerin ayroq da bek süzüp qarağan xudojnik:
«Yawrunları yassı, töşü geng, beli inçe, boyu biyik, bolatday suğarılğan sıpatından qattılıq, irjayıwunda yımışaqlıq, gözlerinde rahmu, qaşlarında manküşlük, papaxından bir yaqğa bağıp çıqğan lepekesinde cahlıq wa quymurluq bar. Hali bolğança men suratların etgen barı da igitlerden bu ariw!» dep oyladı.
⁂
Murzanı üyleri çi neçik de abzarı, art bawu da tolğan edi. Bir üyden radio «Sovet Soyuznu igiti dağıstanlı, bizin rayonlubuz Elmurza Cumagulowğa bağışlanğan konsertni berebiz» degende adamlar bir-birine bildirip şo üynü eşigine, terezelerine yaburuldular.
Konsert nomerleni arasında ağaçxomuz bulan endireyli ulan Elmurzağa çıqğan yırnı aytğanda, Murza uyalıp aldına qaradı. Tatuw busa, çüyde qoş tübek, patrontaş bulan birçe ilingen tal xomuznu çañın sıypay turup tıñladı. Zuhra asta gelip tikmeli giççi yawluqnu radionu qalaçını üstüne yaydı.
Yır bitgende Tatuw radionu qalaçına qaplanıp:
— Hey yaş, hali munda biz göregen yerge gelip de yırla xari…Maşalla, heyler şulay yır çığarmaq ullu pahmu dağı, — dep Zakarya-ağawğa qaradı.
— Ol pahmu hüner görsetgenlege quwanıwdan tuwa, — dep başladı Zakarya-ağaw — qaraquş uya temirsiz bolmay, dey. O temirni bu uyağa geltirgen qayır quş Elmurza. Amma «uyasında ne görse, uçğanda da şonu eter» degen aytıw da bar. Saw bolsun şulay qayır quşnu bergen bu uya, igitni ahlüsü, ojağı.
— Siz de saw boluğuz, — dep Temirgerey ere turdu. Komanda bolğan da yimik üydegiler barı da xozğaldılar.
Barı da olturğanda. Temirgerey maclisge tamada bolmaqnı Zakarya-ağawğa tiledi.
Üçünçü keren ayaqlanı tolturtğan Zakarya-ağaw:
— Elmurzanı bizge gelip getgen yuwuğu Arkadiyni sawluğundan ayaq götereyik, — dedi.
Elmurza qolu bulan oram etip ere turdu, başındağı papaxın çeçdi, aytmağa tiyişli qumuq söznü izlep üydegilege barısına da qarağan soñ asta sabur başladı:
— Arkadiy Karasöwnu canından atap [canından atamaq demek canından sadağa bolsun dep aytmaq — m.a.]: Meni can yuwuğum, can qardaşım Arkadiy, siz saw boluğuz, onda daw maydanda qaldı…Marusino degen yıraq yurtda men ondan daimlikge ayrıldım.
Barısı da qara bulut yimik bolup göterildiler…Sın taşlar yimik paşman toqtadılar…Zakarya qoluna ayaqnı qısğan küyde bütün qarqarası bulan Elmurzağa buruldu.
— Qayğılı xabar alıp gelgensen bizge Elmurza…Ataları ölmek — Asxartawu awmaqdır, anaları ölmek — Ayman kölü qurumaqdır, ağaları ölmek — qolundağı qınğır qılıçı çort sınmaqdır. Çabuwulda qılıçıñ sınğan yimik awur iş bolğan sağa balam, Elmurza. Orus xalq dawda ölgenleni canından atap içe…Biz de qoççaq orus ulannı, Elmurzanı can qardaşın esgerip ayaqlar götererbiz. Can qardaş qumuqça ana qardaş bola. Ana bizinçe sovetçe, el, watan degen zat da bola. Bir watannı ulanları barısı da can qardaşlar. Bu sahat Arkadiy ere turup bizin arabızda yoq busa da, amma Arkadiy şo biz görgen gök gözleri, isbayı boyu, şat canı bulan yürekleribizde daimge bar. Alimlerden xat qala, igitlerden at qala, degenley, igitler ölmey! İgitler xalqnı yüreginde yaşay…
Qatınlanı gözleri suwlandı. Şıplıqnı buzğan Daraynı sarnap yılawu şolay boldu:
Al gölegim boz etdiñ, Ör yüregim yer etdiñ, Şu quwanar günümde Yaratğanım meni nege muñlu etdiñ? Alaşa majiyit _[majigit — m.a.]_ qarşı oçar, Asta oyulup bek çöksün, Sağa qarşı bolğan ulanlar, Kirpikleri sayın yaş töksün. Adarşay qaralay söngen otuña, Qarap qalğan yurtuña, Qaralay söngen otuñ qayda eltip yağayım Qarançısız _[baliki, qarançğısız — m.a.]_ qalğan yurtuña Qarançı qaydan tabayım?..
Erkekler küstünüp, qatınlar qıçırıp yıladılar. Yasnı awazı Temirgereyni abzarından saw yurtğa yayıldı. Şo waqti Elmurza buxari papaxın yip salıp giççi etip, Wiktornu başına giydirdi.
Temirgerey Wiktornu özünü aldına tartıp, qulağına awdu:
— Hali, balam, seni üyüñ mundadır. Elmurza sağa ata ornunda bolur. Arsen ini bolur. Men de sağa babay bolurman…
Bawyurtda on gün turğan soñ Elmurza Leniñraddağı ör gübeli tank şkolağa barma gereksen dep buyruq aldı.
Leniñradğa gelgende ol özünü polku duşmannı dağıta turup Polşanı [Lehistannı, Polonyanı — m.a.] toprağına çıqğannı eşitdi.