VIII
Gomel boylar…1943-nçü yılnı güzünü art günleri.
Ozğunçu maşinden atılıp tüşgen Murza yallatılğan belorus yurtnü oramlarını birisi bulan bara. Çaq ayaz. Birinçi qar topuraqnı ağartğan. Boşağan oramnı eki de yağında yallağan üyleni, çökgen peçlerini qurum sıñip uzun qarawlanğan tüñülükleri esgi sın taşlar yimik muñ toqtağan. Xarabası çıqğan üyleni boyu bulan yañı töleleni yaş töbeleri görüne. Birlerini üstünde nazik bolup tütünler göterilgen. Onda yaşayğanlar bar.
Oram bulan yürüp terbeygen Elmurzağa ne it, ne mişik ne tawuq, bir can da görünmey. Şo zat yaman tiygen Murzanı yüregi qısıla.
— Oh, nalät bolğurlar, — dep söylendi ol — Yoq biz munu unutmasbız, ne geçmesbiz! Bir zamanda da geçmesbiz…
Yoluqğan asger adamlağa Murza qırq segizinçi armiyanı qaydan tapmağa bola dep soray turup bara. Bilegen gişi yoq.
Maşinleni yürüşün yoruqlaşdırğan KPP-de yañı şinel, kerzowıy etikler giygen qız dokumentleni tetekey küyde tergegen soñ, barma tüşegen yerni adresin aytıp berdi. Elmurza burunçaqdan aylanıp yurtda birgine bir saw qalğan qızıl kerpiç üyge baqdı. Artizan quyunu yağında, qarşısına gelegen «studebekerge» yol berse de, maşin toqtadı. Kabinadan tüşgen şoför, artizannı quruxun tüpge çomup, çelek bulan suw çığardı da pus taşlayğan radiatorğa tökme başladı. Gök kombinzonlu asger adamlar kuzowdan atılıp-atılıp tüşüp plaş-palatkaların yayıp, üstünde xam-xumğa olturdular.
Olanı tankistler ekenin o şosahat bildi. Elmurza süyünüp getdi.
Tankistlege tiklenip qarağan sayın ol abatın çaltlaşdırdı, axırda çabup barağan küyünde:
— Karasöw! Yuwuğum! — dep qıçırdı.
Gün «qaraltğan güçlü yelkesi bulanğan geng yawrunlu bir tankist burluğup, özlege bağıp çabıp gelegen ofriserni yaxşı tergegen soñ:
— Cumagulow çu! — dep seslenip tez turup aldına çapdı.
— Murza — Mişa, net izwinäüs, yoldaş starşiy leytenant!
Karasöw yuwuğu bulan bir başlap soraşıp bitip, soñ ekinçi onu quçaqladı. Buğar barı da tankistler külediler.
— Es de yoqdan bu ne iş Arkadiy. Munda qaydan çıqdıq.
Bular dağı da qısıp quçaqlaşıp üç keren öbüşdüler.
— A sen qaydansan!
— Kapremontdan. Sen bayağı şo küyüñdesen. Biraz bazıq çı bolğansan buğay, — dep Elmurza onu çayqap qaradı.
— Şolay bolma da gerek çi. Frisni quwalaybız. Küleygen bolğanbız. Qaysılay barağan zamanıñ.
— Qırq segizinçini ixtiyarına. Siz qaysılaydır?
— Stansiyağa. Tanklar almağa. Gospitalğa meni qağızım yetişdimi?
— Aldım. Cawap da yazğanman. Muna kisemde tura, yoluğajağıbıznı bilgende yimik.
— Bizin polknu da biraz aldın qırq segizinçi armiyağa berdiler. Tile bizge yibersinler. Gertiley, kim bile.
— Ne söyleysen, qanığıp tilejekmen.
— Bizin trofeynıy romubuz bar. Olay zatnı ömü-rüñde içgenmisen?.. İçmegenmisen?…Yürü hali, pro- buna qara.
Bular tankistleni yağına bardılar. Elmurza salamlaşğan soñ tepsige qoşuldu. Yañı gelgen yat qonaqman, dep esine de gelmedi. İçdiler. Tankistler biri-birinden aldınlıq etip buğar witçinanı yaxşı geseklerin uzatdılar.
48-nçi armiyanı «otdel kadrında» Elmurzağa özünü birinçiley dawda bolğan tank polkuna qaytıp tüşmek uçun ixtiyar alma hal-hayğa bajarıldı.
Ekinçi gün ol Karasöw bar wzwodnu qabul etdi.
Sojnu duşman tutğan yağası arqada, Murzalar yetişip toqtağan yağası enişde hatta batıwlu oyaz- lıqda edi. Bulay hal duşmanğa oñaylı ekenge göre bizinkiler bir hillalar oylaşmağa borçlu boldu.
Duşmannı xaparsız etmek uçun geçeden ertenge bizinkiler 20 kilometr yuwuqdağı ağaçlıqğa siñen edi. Onda gündüzler tütünnü görsetmey, geçeler otnu yarığın çığarmay, tübek tawuşnu çu neçik de, motorlanı söndürüp toqtağanı üç sutka bola edi. Arqada boy tutğan duşman gertiden de «oruslanı güçleri bu yerlerden tayğanğa oşay. Başğa bir yaqdan iş görme süyedir» degen xıyalğa tüşgende, duşmannı yal alma, aşama-içme süyegen qattıgününde onu üstüne çapmaq belgilengen edi.
Güntuwuşnu ağarıp gelegen kögünde yap-yañız bolup Tañçolpan yana edi. Alla bir yiraqdan uzaqğa atışağan topnu sañıraw tawuşu eşitildi. Onu signalı bulan har türlü kalibrdegi toplar barısı da, axşamdan berli şıp geçeni, barı da kök birçe köküregendey qawğağa tolturdu. Olanı qattı yeli özüne yetişgen çaqı da bolup Tañçolpan da qartılladı. Özenni ari yağında arqadağı duşmannı bir neçaqı ullu bekliklerine toplanı neçese türlü güllelerini alatolpanı qopdu.
Sürgünnü aldında bolğan atışıwnu qawğası bulan tanklanı polku Sojnu yağasına gelip toqtadı. Elmurza ördegi lüknü açıp, töşüne yerli başnädan çıqdı. Dawnu başlapğı yıllarındağı qıyınlıqlar artda qalğanğa, özleni polku qıyınlı sınawlardan da ötüp duşmannı üstüne öçlüknü otun alıp barağanına quwzap getdi.
Tanklar Sojğa yuwuq gelgende sapörlar ponton köpürnü salıp bite tura edi. Elmurzanı wzwodu köpürden başlap ötdü, Şerstin degen yurtğa da özgelerden alda yetişdi. Şonu bulan başlapğı tapşuruw yaşawğa çığarıldı. Tanklar yurtnu yağasındağı giççi bawda toqtadılar. Mundan beş-altı kilometr aride 145 degen biyiklik görüne edi. Yayaw asgerler yetişip bolmay. Polknu komandiri Tideman bu zatğa talçığıp tura. Duşmannı xantaw qoymağa dağı bajarılmajaqnı ol bile edi. Bir minut da geçikmey biyiklikge sürgün etme gerek…Axır da yayaw asger yetişdi. Amma duşmannı tanklağa qarşı toplarını sıqlanğan atışıwu bizin komandowanyanı qastın buzdu. Tankistleni wa yayaw asgerleni köp adamı, texnikası zarallandı. Elmurzanı wzwodu dağı da qaytıp alma bawda yaşındı.
Geçe güçlü yel çıqdı. Gülle wa mina yarqıçlar tiyip bolğan yaraları geçeni qarañısında da ağarıp görünegen yalanğaç terekleni butaqları tal şuwşuwlanı yimik nazik wa muñlu sızğıra edi.
Yalğa yantayğança bir aldın Elmurza tanklanı yağında toqtağan qarawullanı barladı, atakağa wzwodnu hazirligin birdağı da tergedi. Amma buğar yal almağa bajarılmadı. Polknu komandiri özünü yağına çaqırıp: tañ bolğança 145 degen biyiklikni netip de almaq, ondan soñ da wzwodnu dağı da eki tank bulan güçlendirip şo beklikni qolda saqlamaq dep buğar buyruq bolajaqnı buwarıp aytdı.
Elmurza wzwoduna qaytıp tanklanı komandirlerin yağına çaqırıp, alda toqtağan borçnu olağa añlatdı. Geçe sahat 12-de Elmurzanı qoluna buyruq tapşuruldu.
— Minigiz! — dep komanda berildi.
Motorlar işledi wa art-artından T—34-ler aldağı tankdan ülgü alıp terbendiler. Top gülleleni ot çaçağan yarılıwları biyiklikni üstün yapdı. Elmurza artğa qaradı. Yayaw asgerler tanklağa sıyınıp gele edi. Ol radio bulan:
— Skorostnu [çaltlıqnı — m.a.] artdırığız, — dep bildirdi. Biyiklik tranşeyleni üç qırşawu bulan beklengen. Wzwod beklikleni birinçi sıdrasın alğınça eki tankın tas etdi. Birewü beklikge etilgen sürgünde dağı da eki tank buzuldu. Elmurzanı tankı alğa yürüp terbey edi. Ol haydawçu mexanik Wasiliy Palatiñe yum-çum bulan: «Biyiklikge biz sama yetişip bolurbuzmu?» dep soradı.
O da başı bulan «bolarbız» degen işaranı etip yağarlıqnı oñ bakğa baqdırdı. Sol bak teşilgen. Rasya işlemey, polk bulanğı baylawluq üzülgen. Duşmannı atışıwu bizin yayaw asgerleni tanklardan ayırğan, yayaw asgerler ekinçi qırşawnu tranşeylerini aldında yatıp atışa. Onda enişde bizin eki tank yallay wa yañız Elmurzanı tankı üstünde duşmannı top güllesi tiyip bolğan on segiz yarağa qaramaylı, şşjırlı dögerçiklerini qıjırawu bulan daw maydannı toltura turup alğa yürüy.
Ne busa da biyiklikni başına çıqdılar…Palatin maşinin tranşeyni boyu bulan yürütdü wa itiw ura turup, duşmannı okopların yer bulan teñ etdi. Bir oyazda yaşınğan duşmannı tanklağa qarşı tobu yuwuqdan atıladı. Topnu güllesi tuwra gelip tiygen tank qartıllağan motoru sönüp soñ toqtadı.
Elmurza tobu bulan eki keren atışıp duşmannı tanklağa qarşı tobun söndürdü. Palatin motornu yaqma qarasa da ondan zat çıqmadı. Elmurza tankdan çıqmaq dep buyruq berdi. Ekipaj pulemetların, granatların da alıp awariynıy [qazalı — m.a.] lükdan çıqdı da aylanıp oborona tutup toqtadı. Duşmannı, pulemötları wa tanklağa qarşı topları yıraqdan tanknı yallatmağa qast etse de — bajarılmadı. Strelok-radist yefreytor Tadıkin rasyanı buzulğanın yaraşdırıp polknu KP-si bulan baylawluq tutma bajardı. Özler ne haldakenni Elmurza yaxşı bildirip de bitgençe gübeni teşegen top gülle tankğa tiydi, yaman tawuş bulan başnänı da teşip top gülleler tizilegen yerge tüşdü, tek nasipge yarılmadı. Gübeni yarqıçı Elmurzanı başına yeñil yara saldı. KP bulanğı baylawluq dağı da qaytıp üzüldü. Murzanı gözlerine qan çuburdu. Ol qolları bulan ari-beri tiye turup tankdan çığıp, yançıqdağı paket bulan yarasın tez bayladı.
Oñ yaqdan qıçırıq wa qaçağan faşistleni ayaq tawuşları geldi. Elmurza pulemötnu tranşeyni boyuna baqdırıp şaylı yawdurğan soñ, tıñlap qaradı. Yuwuqda birew yığıldı, ondan biraz aride ölüp bitmegen faşistler kömekge çaqırdılar.
Uçağan yulduznu quyruğu geçeni hızdı, oğar bağıp yerden kökge uçğan bir neçe raket yandı. Yarıqlar asta bulan tüşe turup biyiklikni üstünde şawlanı gürenin boldurdu. Faşistleni qıçırağanı dağı da eşitildi.
— Rus, sdawaysä!.. Kaput ne budem!
Yefreytor Tadıkin olağa pulemetdan qızdırıp cawap berdi. Qıçırıwlar tındı. Faşistler atışmay edi. Nemesler bulanı sawlayın qolğa almağa süyegenlik açıq boldu. Tankistler biri qalmay barı da qırılıp bitgençe yabuşma toqtaşdılar. Elmurza ot-gülleleni zapasın [yetgekligin — m.a.] tergedi. Beş top gülle, üç pulemet çar, dört de granat çoqmar qalğan. Granatlanı yoldaşlarına paylap bergen Elmurza bir granatnı özünü belbawuna da ildi. «Bir zat busa tank bulan birçe özümnü de atıltarman» dep toqtaşdı ol.
Faşist awtomatçikleni bir gruppası oñ yaqdan süykelip gele. Qarañıda olanı sanama bajarılmay. Birewü gruppa soldan gele. Qarañığa gözlerin tiklegen Elmurza frisleni qara süldürleri tranşeyni xırından çığıp, barğan sayın ösegenni es etdi.
— Ogon! — dep qıçırdı Elmurza. Eki pulemöt qarılladı. Granatlar uçdu. Tek ne pulemötlanı otu, ne de granatlanı yarılıwu duşmannı toqtatmadı buğay. Hal bek qorqunçlu. Tadıkin alğasamaqdan pulemötnu tolturma bajarmay. Şu şınq-mınqdan duşmanlar paydalandı. Eki faşist bildirmey süykelip pulemötğa yetişmekde «Rus sdawaysa!» dep qıçırıp Tadıkinni üstüne atıldı. Oğar kömekge Karasöw çapdı. Qol bulan qarışıw başlandı. Arkadiy bir frisni başına qunnaq bulan urup qulaqların eşitmeygen etdi, ekinçisin Tadıkin yıqdı. Yetişip gelgen üçünçü faşist Tadıkiñe çaqdı wa oñaylı tebip Karasöwnu yıqdı. Elmurza yoldaşlarına kömekge alğasadı, pistoletin eki çağıp duşman awtomatçikleni awdardı, üçünçüsün Tadıkin öltürdü.
— Arkadiy, sawmusan? — dep qıçırdı Elmurza.
— Ölme amal barmı? — dep masxara etdi Karasöw, — tek tişlerimni sanağanlar, Tadıkinni de kekelin boyağan buğay.
— Oh, ne ulan dağı! — dep tamaşa boldu Elmurza — munda üstübüzden azrail özü uçup aylanağanda bir qulağı da yoq…şunda da masxarasın qoymay…
Elmurza ölgen faşistleni bir yaqğa süyredi, kiselerinden yara baylayğan paketler çığarıp Tadımiñe uzatdı. Karasöw pulemetnu çarın alışdırdı, probğa atışğan soñ:
— Bajarıldı! Hali dağı suğulup qarasın çı bir — dedi.
Elmurza belbawuna ilingen granatğa tiyip qaray turup söyledi:
— Bizge tınç bolmajaq. Şolar dağı da süykelip gelejekler. Neçik oylaysan, Arkadiy, motor nege söndüken.
— Bir yerinden käntaktın üzgenge oşay. Amperni qarawulu polğa yerli tüşgen.
— Ayt Palatiñe, maşinni tergep qarasın!
— Yest tergep qaramaq!
Bir neçe minutdan Palatin bildirdi:
— Yoldaş komandir. Buzulğan yeri tabuldu. Küyge qarağanda motorğa zaral bolmağan.
— Urunup qara, yağılmasmıken — dedi Elmurza.
Palatin dağı da tanknı içine girdi. Yıl çaqı görünegen azaplı yarım sahat ötgen soñ tankdan Palatinni sañıraw awazı eşitildi:
— Yaraşdırıldı. Motor yağılma hazir. — Oñ dögerçikni cınjırları inamlı tügül, yañız eki yerinden az-az tutğan, busa da yürütüp qarama yarajaq baliki çıdar.
Elmurza Karasöw de bulan süykelip barıp, şınjırlı dögerçikni tergedi.
— Wola, neçaqı da buzuq, eliwaş. Busa da tawakkeldir. Kim bile bizinkilege yetişgençe üzülmese de.
Elmurza pulemötlanı birisin alda yerleşdirdi, birewüsün Karasöw oñarıp artğa begetdi. Palatin starterleni knopkasına basdı.
Barı da tıñlap toqtadılar. Biyiklikni kögüne yarıq beregen raketler dağı da uçdu, şo mursatda motor canlandı, tank qartıllap getdi wa nemesler tutğan tranşeyge bağıp terbendi.
Biyiklikni üstü bulan projektornu şawlası tayğaladı. Pulemetlar qartılladı. Tanknı başnäsını üstünde bir neçe top gülle sızğırdı.
— Ce alğa! — dep buyurdu Elmurza.
— Yaramay. Qorqunçlu, — dep Palatin cınjırlı dögerçikge bağıp işara etdi.
Elmurza Palatinni qulağına awup.
— Prikazıwayu, polnıy wpered! — dep qıçırdı.
Tank ulup, çalt boldu. Elmurzağa tank dağı miñ kilometr yürüse de toqtamas yimik göründü. Maşinini suwuq gübesin öberdey boldu. Qarañılıqğa gözleri awurtağan üttülük bulan qaray turakençin ol: «muna, bizin tanklar. Öler küyde yara tiygende de qulluq ete.» dep quwandı ol.
Yuwuqlaşıp gelegen tanknı qawğası bizin yayaw asgerleni sesgendirdi, olar pulemötları, awtomatları bulan atışdılar. Elmurza tanknı toqtatdı, lüknü açıp:
— Bizinkilerbiz, bizinkiler!.. Atışmağız!
— Qaysı bölükdensiz? — dep soradı tranşeyden.
Elmurza aytdı. Atışıw toqtadı. Tankistler maşinden çıqdılar.
KP-ge yetişgen Elmurza polknu komandirini blindajına girip raport berme başladı.
— Yoldaş podpolkownik, starşiy leytenant Cumagulowman — berilgen tapşırıwnu küte turup…
Polknu komandiri raportnu artına yerli tıñlamay Elmurzağa yuwuq bardı, onu qısıp quçaqlap:
— Saw, salamatsız dağı starşiy leytenant?! Köp ariw! — degen soñ, ştabnı naçalnigine burulup, sözün uzatdı: — Cumagulow uçun şo biyiklik mişikte qalqı çaqı da görünmejek degen edim çi…sizin de, saw ekipajnı da hukumat sawğatları bulan qutlayman yoldaş Cumagulow. Tapşırıw tamam etildi. Atışıw bulan yürülegen razwedkanı [istixbaratnı — m.a.] bek tiziw yürütdügüz. Duşmannı nesi barnı hali biz bilebiz wa onu atışağan uyaların nişanğa alğanbız.
⁂
Bizin asger bölükler Sojdan da ötüp, suwnu biyik yağasındağı plasdarmnı wa 145 degen biyiklikni alğan soñ tank polk al betden taydırılıp, yal almaq wa tolumlaşmaq uçun artğa yiberildi.
Bir giççi yurtda qondular.
Elmurza geçeler osal yuxlay edi. Üyden qağız gelmeygenge haleklene. Maryamnı qardaşları bulanğı tatıwsuzluqlar, arada bolğan sözler, Bazar-ajay esine gele.
Maryam lozuñlar yazmağa, kitaplar tizmege, awlaq üyleni qızıl müyüşün, traktoristleni vagonun bezemege usta busa da, kağız yazmağa usta tügül ekenni Murza bile edi. Ol alğasap, köbüsü halda, cumlälanı bitdirmey toçkalar [bürtükler — m.a.] salıp qoya edi. O yazağanda yetişdirmegen zatnı Murza onu kağızın oxuyğanda özü yetişdire edi.
Amma Murza bir xıylı alda Maryamdan gelgen axırınçı kağıznı bölüngen cumlälarından, sıdrıw toçkalarından bir zat da añlamağan edi:
«Manap da asgerge getdi…Esiñde busa mağa ayıp etersen…Sözümde turmağa bajarılmadı…Börküñnü çüyden tüşürdüm…Aqtaşğa yetişgende, seni qoluñdan suw içgenim esime çi tüşdü…Busa da buzulmas uçun tez unutdum…Sen gelgençe bajarılmadı dağı…günahlasañ da yaray…Qayırmas, barısı da heç — Arsenibiz barğa bek şatman…»
Murza kisesinden tawşalğan, ter siñen kağıznı çığarıp şo cumalanı qaytıp-qaytıp hali de oxudu. Har gezik bir maʼna aldı. Xırından yantayıp da xıyal etdi, yuwurğanğa başın çırmap da oylaşdı. Qatını namart çıqğan bir komandirni laqırı esine geldi. Amma Maryamnı olay qatınnı yuwuğuna geltirip de bolmadı. Yüregini bir yeri de olay xıyalnı qabul etmedi. Manap da asgerge getgen soñ, Ayzanat Maryamnı özünü yağına alıp qoyğanmıken. «Ahlü aradağı tatıwsuzluqlanı daw da toqtatmadımıken dağı. Maryam qardaşlarına yaq tartıp meni taşlağanmıken dağı?.. Enni, şolay bolsa da yazıp nege bildirmeyler? Munu kağızlarına olar nege cawap bermeyler?» — degen oylar oğar rahatlıq bermey, ol Karasöwnu yağına bardı. Bir geçeni içinde Elmurzanı sıpatı sorulup qalğannı es etgen starşina:
— Nete, Maryam dağı da qaçırdımı yuxuñnu? — dep soradı.
— Yuxu çu heç edi, beterleri bolmasa. Başımnı içi sorawlardan tolğan. Olar barısı da, faşistler talama girgen üynü içindegi zatlar yimik üstü tüp, tübü üst.
— Nege, nege? Ayt sana!
— Ne bileyim, onda bolup turağan zatnı.
— Yıraq qardaşlarıña, ne de yaxşı yuwuq adamıña kağız yazıp sorap qara hali, — dep Karasöw maslahat berdi.
— Yoq, üydegilerden kağız almay turup, birewge de yazmajaqman, — dedi Elmurza. — Üydegiler mağa nege gertisin bildirme süymey eken.
— T — fu!.. Bu ne xalmaçlardır!.. Seni Maryamıñ sağa sen aytğan küyde haqıllı bolmay çıqğanmıken dağı. Eger şo sizdegi esgi nedir o adatlar-madatarmı, patriarxalnıy pikrular Maryamnı başında gluşit etilgen küyde turğan busa…neçik de, bilmek uçun mekenli birewge yazmaqnı maslahat göremen.
— Ozoq da yazıp qarama çı yarar. Tek, sen bilemisen, ol üyden getgen bolup çıqsa, şo zat mağa neçaqı awur tiyejekni? Arada awlet bar çı. Bilemisen — ulan. Ol hali yürüy! Çabağan da bolğandır…Atğa minip aylanadır dep esime de gele.
— O yerlerin bilmeymen. Men bir de qatın almağan, qatıp qalğanlardanman.
— Oh, Arkadiy, ahlünü qayğısı masxara iş tügül.
«Hali sizge erişmesegiz yaramaymı dağı?» dep ol onda, Bawyurtğa eşitilegen küyde qıçırmağa süydü.
Bir neçe günden Uraldan gelgen yañı tanklar bulan bular alğa getdiler. Dawlağa tüşgende de Elmurzanı yüregin üynü, qardaşlanı qayğısı qısıp turdu. Kağız gözley turup onu tazza saburu bitdi.
Yazbaşda buğar Karasöwdan ayrılmağa tüşdü. Topnu güllesini yarqıçı başına tiyip Karasöw yaman yara- landı. Tbiliside gospitalda yatağan Karasöw kağızlar yazıp terbey. Elmurza yuwuğunu polkğa qaytıwun gözlep toqtağan.
⁂
Üydegiler Murzadan, Murza üydegilerden kağız gözley turup qattı qış da yılı yazbaş da qayğılı ötdü. Ötmes yimik de bolmadı. Atasına «men de ölümnü üstüne baraman» dep esgeregen kağızından soñ Murzadan xabar yoqluq onu anasını samayına qıraw tüşürdü. Ol Arsenni dağıdan dağı süyegen boldu. Maryam awrup anasına yiberilgende, har yılağan sayın Arsenni awzuna sala turup çal çaçlı ajawnu köküreklerinden süt gelegen bolup qalğan edi. Şoğar göre Maryamnı qolu yaşnı awurluğun heç bilmedi, Temirgereyden qalışmayğan küyde qırnı awarasında o da boldu.
Arsen ullu anasına mamam dey edi. Üç yıl bitgende de ullu anasını quçağında da olturup:
— Mamam, mamayıñnı çığart dağı bir içeyim, — dep bola edi.
— Qara gün tuwmağır sağa, ekyaşar tana yimik zalim bolğanda da içemisen. Sen çi hali üy inanğan ulansan. Atañdan da xabar yoq qaçan da, — dep ajaw Murzanı dertine çomulğanda Arsen:
— Papamnı qaqağın ayt dağı! — dep onu göñün ala edi.
Tatuwnu Murzağa çığarğan qaqağı köp uzun wa dawnu xabarlarına göre alışına turdu. Tek onu qaqağı Bazar-ajaynıki yimik qarğışdan, hassilikden, güçsüzlükden tolmağan, onu qaqaqlarını qaysı da qarğışdan ese alğışğa artıq oşay.
Prontlağa sen yürüdü degende Arslanım dep sağa balam at qoydum, Yürekdegi muradıña yetişip, Öz eliñden duşmanlanı tez yoyğun.
Arslandan tuwğan arslanım dep, Aybatlı tabup qoyğan altınım dep, Sen gelgençe seni balañ saqlarman Sen prontlağa barsın dep, Yarıqlıq bulan örlük alsın dep, Qaqaqlar etip Arsenimni çayqarman. Arsenimni çayqap qaqaq etermen: Meni batır Elmurzam, Günde sayın miñ paşistni öltürsün Kağızların ştabına geltirsin.
Dawnu bizge qıyınlı yıllarında «bizin oramda da bayram bolar» degen sözleni Maryam ayta turup eşitgen soñ, Tatuw qaqağına:
Qışlar bitip yaz bolsun, Elmurza qıra turup, Ol duşmanlar az bolsun!
Dep qoşğan edi. Staliñradnı yağında bizinkiler duşmannı wa onu texnikasın quwutday etgende Tatuw daw bitgen çaqı da görüp:
Paşist urluq qırılıp Muradıma yetgenmen, Arseniñni giççiden Ajaw ullu etgenmen
dep göñüreygen wa bizin oramda bolajaq toyğa alğasayğan boldu.
Murza gelir toy bulan, Bizin oram boy bulan Üyge gelgende görür Arsen bolğannı ulan.
Barometrni qarawulları çaqnı alışınıwun bildiregen yimik Tatuwnu qaqları da dawnu halların bir qadar busa da bildire edi.
Amma artdağı altı ayda Murzadan kağız üzülgende «olay tınçlıq bulan bayram bolajaqğa oşamay» demege süyüp quçağındağı yaşın inbaşına qağıp, çayqala turup:
Nasip bolsun sağa balam Elmurza Örlük alıp gelmege, Mamaña qoyup getgen Arseniñni görmege
dep qaqağan umutlu busa da muñlu bitdiregen bolğan edi.