II
Awul-xonşudan gelgenler geçe köp geç bolğunça olturdu. Elmurzanı yuxusu bolmadı. Maryam bir yanından bir yanına köp aylandı. Geçeni bir zamanında Elmurza oğar:
— Sağa ne bolğan? — dep soradı.
Maryam asta bulan onu qolun özünü büyürüne tiydirip:
— Es etemisen, tırpıllay, atası bulan sawbol ete, — dedi. Elmurza köknü kökürewü bulan bir zamannı içinde qursaqdağı yaşnı terbenegenin sezdi. Terezeni yapsarından çaqda bir yaşmınnı yarığı da qaray edi.
«Ulan bolmasa bir de amal yoq. Ne kök kökürewden, ne yaşmından qorqmay, «bek yarayğan ulan bolajaq» dep oyladı.
Ertenge taba qattı yuxu bassa da bajarılmadı. Yettige yürügende atası qıçırıp, onu uyatdı. Ulanını yuxusun qızğanğan Temirgerey yılı-yımışaq söyledi:
— Xozğalmaymısan! Sen dep aytıp munda adamlar gelip tura, ariw tügül çü. Gelin, sen de burnuñnu sallandırmay, ariw küyde giyinip, ciyerli aylan. Elmurza qayda busa da barmay, erkek borçun kütüp qaytma bara.
Temirgereyni «qaytma bara» degen sözünden soñ bağır-quman bulan üyge girgen Maryamnı aylanışı yeñil bolup getdi.
Başına baylağan çaçaqlı aq şal yawluğu onu eşilgen uzun çaçın yaşırğan edi. Onu üstündegi başlap Birinçi Mayda {Güljanda — m.a.]_ giygen bayram opuraq ekenni Murza es etdi.
«Bu opurağın men uşatağannı bilip, iş etip meniçun giygen» dep Elmurza keplendi.
Birewü üy adamğa tolğan edi. Elmurza ondağı- lanı barısını da qolun aldı.
Tepçisi bulan arğançı da geldi.
Elmurza istakanlanı tolturup olağa çağır berdi. Temirgereyni tilewü bulan arğançı Ayğazini küyün soqdu. Anası haqıl berip, bir geçeni içinde üç namusnu kütgen: iñ başlap atasını qonaqlarına qañalı qapulanı biçip atlar alıp gelgen, soñ Tawsoltan-biyden atasını qanın alğan, bulardan da soñ şawxaldan özünü dosun çığarıp alğan batırnı maqamına da tıñlamay Elmurza yağındağı birew bulan laqır etegenni Temirgerey bek süymedi.
Arğançı:
— Ayıp etmegiz, başğa qabaqlarda da armiyağa getegenler bar, tünegün geçeden berli olar da bizge qaray — dedi.
Üydegiler barakalla aytıp iznu bergen soñ arğançı tepçisin de alıp çıqdı.
Tamazanı yerinde olturğan Zakarya-ağaw canlandı:
— Qayda hali, ulanlar, olturmağanlar olturçuğuz. Temirgerey, özüñnü qoluñ bulan çağırlar quy çu. Bir söz aytayım.
Barısı da şanjallanı darqıllata qajıllata turup yerleşdiler. Olanı bir yağadan tergegen tamaza sözün uzatdı:
— Men içgini qoyğanım köp bola. İçegen çağım tügül. Amma hali Elmurzanı sawluğundan birni bitdirip urtlarman. Men bu yaşnı hali bolğança da köp süyedim, endiden soñ çu dağı da bek süyejekmen. Geligiz barıbız da Elmurzanı sawluğundan içeyik.
Barı da ere turdular, yañız bir Temirgerey olturğan yerinde tunuq salamatlıq bulan tıñlap toqtadı.
— Bulutday bürkelip ne bolğan Temirgerey. Ulanını sawluğundan atasına içme de yaray. — dep Zakarya ayağın uruşdurma uzatdı.
— İçermen. Hali bu bizin armiyanı ulanı da bola, tek içgençe bir bolğan zatnı aytmağa süyemen. Barısına da olturma iznu ber. Elmurza sen de tıñla.
Terik qazaqlardan Wasil dep yaxşı özden qonağım bar. Grebenskoy kolxozda predsedatel de bolup turdu, munda bizge gelip, sen de görgensen onu, Zakarya-ağaw. Suw yimik qumuq til de bilegen yoqmu? Mahaçnı zamanındamı, ondan soñmu, biz birçe bir partizan oträdda [qoşunda — m.a.] hallaşıp, şondan berli qardaşlar yimik bolup qalğanbız. Onu eki atı bar edi, ekisi de bir yimik ariw zatlar, tiziwlügü de bir-birinden qalışmayğanda yimik görüne edi. Amma, netesen, iş-işge tüşgende — bir-birinden kök de yer de yimik başğadı. Atlarını birisi uzun yol bitgençe bir kepde neçaqı da yortma boladı. Birewüsü busa başında bek çalt, bek yügürük edi. Üstüne mingen gişi bir başlap, yettinçi kökdemen dep esine geledi, amma yolğa tüşgende yılayğan halğa tüşedi. Allahnı bir çığınlısı — yolda yessin bir awarağa salmay bir de qoymağan. Amma netesen bir görgende yamanoq tiziw at dep esiñe geledi…Ha, alığız, hali içeyikler. Ağaw, munça bulay oyğa nege çomulduñ, xabarımnı uşatmadıñ buğay.
Zakarya-ağaw Elmurzağa bek maʼnalı qarap, soñ söyledi:
— Añlayğanğa süyrü cibin de saz, añlamayğanğa naqıra-zurnay da az, dep aytıw bar. Sen de bilegen zat, Temirgerey, şu zamanıma gelginçe men köp asawlar görgenmen. Başında arğıp, yolnu uzağında qalğıp yürüygenlerine de yoluqğanman. Amma atlanı yol bitgençe börü yortuşun buzmayğanları da köp bola. Oh ne süyemen dağı şolay atnı. Elmurza da şolay üyürden ekenge taza inanaman. İnanmay busam munu sawluğundan ayaq da götermes edim.
Zakarya-ağaw Elmurzağa gözlerin süzüp de, qaşların yazıp da qaradı. Poluwoyennıy [Yarım asger — m.a.] opurağı qarqarasına yarap qalağanlıq Elmurzanı halidenoq asger adamğa oşatıp qoyğan edi.
Temirgerey de turdu, başğalar yimik Elmurzağa baqmasa da ayağın bitdirip içdi. Aşadılar, dağı da içdiler. Tepsige olturğanlar bir-birinden alıp laqırğa girişdiler. «Yorawlar bulan qapqaçlap [qapğaçlap — m.a.] ne usta qapladılar mağa. Maşalla sizge qartlar, suqlanıwum gele sizge. Were paraxat boluğuz, sizin betigizni qara etmesmen!» dep oylap aldı Elmurza.
Ol dağı da bir yarım sahat olturğan soñ, tamazadan iznu da alıp çıqdı. Oğar yolğa terbenme zaman bolup tura edi.
Maryam onu başından buxari papaxın çeçip:
— Şu börk çüyden alınıp dağı da seni başıña giyiler gün de yetişsin, bugün yimik, — dep alaşa boyun yazıp çüyge uzatılğanda Murza Maryamnı gölegini alğa bağıp göpgenligin birinçiley es etdi. Üyden barısı da çığıp terbendiler.
Maryam özü de es etmey Elmurzanı yannawuru bulan yürüdü wa ullu anasını: Esen-aman, saw-salamat qaytğın degen sözlerin içinden aytıp turdu.
Getegenleni ozdurmağa yurt Sovetni aldına köp adam cıyılğan. Tek olanı arasında Maryamnı anası Ayzanat yoq. Şondan paydalanğan Bazar-ajay, giyewüne Ayzanat razi tügül degen xabarnı munda qast etip yañırta. Hatta birewleni qulağına: «toba-toba, asgerden saw qaytmasın» degen xari dep qıçırıp aytıp da terbey.
Şo günnü axşamında deseñ Bazar-ajay körük üy tolğan qatınlanı arasında, özünü giççi pantük burnuna da qağıp aytğan:
— Elmurzası armiyağa getdi tügülmü. «Gözden tayğan göñünden de tayar» dey. Bu burunnu gesme qoyarman: Maryam Murzanı taşlap anasını üyüne qaytmasa. Süymey barğan süyünüp, süyüp barğan tüyüngen gezikler köp bolğan».