Ekinçi gerünüş
Cañişini üyü. Üy az zatlar bulan ariw tizilgen, cıyılğan küyü bu üyde boydaq gişi yaşayğanlıqnı añlata. Eki yaqda eşik. Qarşıda ullu tereze.
Axşam waqti. Cañişi lampa yağa. Taburetkanı üstündegi yaxşı giyingen Erkeç, qolunda xırsları da bulan yarıq salma aylana. Qırdan toynu awazı, arğan-naqıra eşitile. Erkeç tıñlay, biyiygen bolup ari-beri çayqala, ayaqların oynata, tübündegi şanjal terbene.
<[Cañişi]>. Wöre yığılasan.
<[Erkeç]>. Ne ariw soğağan arğançıdır!. (Ruğlana.) Toy!
<[Cañişi]>. Esime de gelgen edi xari, montör bulay çumday bolup giyinip nete dep.
Naqıranı tawuşu güçlene, Erkeç biyip yibergende, taburetka awup yığıla.
Ne yaxşıdır yımırtğa tügülüñ, ağıñ sarige qoşulup, Allahğa erşi bolajaq ediñ. (Erkeçni turğuzup şalbarın qağa.)
<[Erkeç]>. (duwlap). Eheyt, yaman güçlü qolları bulanğı xalqsız traktoristler. Ya, kostümumnu batdıramısan?
<[Cañişi]>. İştanıñ, kirni ariw taydırğan qumaçdan.
(Erkeç krowatdağı odeyalnı [yataqdağı yuwurğannı — m.a.] buçğağı bulan etiklerin tazalama qaray. Cañişi oğar şötka bere.)_ Bu montörler neçik xalqdır?
<[Erkeç]>. (etik tazalawnu toqtatıp toyğa tıñlay). Tamaşa bar, bussahat toyda meni qarawullamay busa!
<[Cañişi]>. Kim?
<[Erkeç]>. Ozoqda qart qatınlar tügül.
<[Cañişi]>. Qısırlar?
<[Erkeç]>. Tas et ari! Bir de qatın almağan ulanlağa qısır nege tarıq? Cibin qonmağan qız gerek.
«Yarıq Yol» kolxoznu yarıqları yana. Direktornu awazı: «Tıñlağız, «Yarıq Yol» kolxoznu radiouzeli söylöy.
Axşam berilegen kolxoz xabarlağa tıñlağız».
<[Cañişi]>. (terezeden qarap). Ne kepim gele dağı sizin kolxozğa. Elektrik stansiyası…Radiouzeli…Klubu deseñ?
<[Erkeç]>. Alğasama çı, yoldaş Cañişi! Bizin barı da bala bawlar yüzüm beregen bolup bitsin çi! Yamansuwnu yağasındağı barı da yurtlanı çağır bulan çayarbız!
<[Cañişi]>. (öz-özüne). Munıki çağır, toy! (Qıççıra.) Eldar yaxşı zatnı, tiziw zatnı, ariw zatnı süyegen gişi. Gelejekni göz alğa tutup işley. Bizin dewürde şolay da bolmağa gerek. Netesen, xonşusu onu gengleşme qoymay. (Terezeden gelegen yarıq tunuğa.) Bulay nege?
<[Erkeç]>. Kölde suw az. Yañur yoq, napor [suw basıwu, suw güçü — m.a.] osal, bu yaqda yimik o yaqda da suw bolğay edi. Barı da xonşulanı yarıq bulan çayar edik.
<[Maryam]>. (gire). Hu-u, heyler! Cañişi, qatın alıwğa qattı hazirlik buğay!
<[Erkeç]>. (Maryamğa). Men çi sen toyda dep tura edim.
<[Maryam]>. Toy bolamı iş barda?
<[Erkeç]>. Ne iş, axşamdan soñ.
<[Maryam]>. Klubda repetisyabız [takrarlawubuz — m.a.] bar. Ne bola, Erkeç, bugün bizin klubğa da yarıq tart dağı.
<[Erkeç]>. Ya, qoy, bugün toyğa barayıq!
<[Maryam]>. Repetisyabız bar deymen çi. Cañişi, bugün munda etip qoysaq repetisyanı? Elektrik yarıq da bolajaq çı munda.
<[Cañişi]>. Ozoqda. Lampa yarıqda da bu üyde az etilgenmi repetisya? Aş üyge barıp qarayım çı, qonaqğa xam-xum etmege zat bişmeymiken? (Çığa.)
<[Erkeç]>. Maryam, mağa bağıylı rolüñ yoqmı?
<[Maryam]>. Bağıylı rol? Gertiley, Erkeç, masxarasız, adamlarıbız yetişmey…Sen yaxşı biyip de bolasan çı.
<[Erkeç]>. Yarıq bere turaman. (Lampoçka yana.)
<[Maryam]>. (xars urup). Ne yaxşıdır! Barıp bildireyim, munda gelsinler. (Getme süye.) Seni qızardaşıñ da gelme gerek.
<[Erkeç]>. (sesgenip). Netme xari?
<[Maryam]>. Repetisyağa.
<[Erkeç]>. (öz-özüne). Zaman tapğan. Qızardaşımnı yağında men buğar sır çeçmesmen çi.
<[Maryam]>. Ne xonturlanasan?
<[Erkeç]>. Kim? Men? Çaqnı aytaman xari. Qurğaq.
<[Maryam]>. Yoq, sen burnuñdan başğa zatnı söylendiñ. Ayt hali Erkeç…Erkeç…ne tamaşa atlarığız bar. Qızardaşıñ Şeker, sen — Erkeç. (Küley.)
Erkeç telni tartıp yarıqnı söndüre.
<[Erkeç]>. Yarıq bolmajaq!
<[Maryam]>. Nege?
<[Erkeç]>. (aytma zat oylaşıp). Meni hisabımda, meni hisabımda… linya [hız, yız — m.a.] buzulğan.
<[Maryam]>. Hali neteyik?
<[Erkeç]>. Qoy, toyğa barıp qalayıq, Maryam.
<[Maryam]>. Men qarayman, sen meni işimni yırmağa süyesen. O bolmas, Erkeç! (Gete.)
<[Erkeç]>. Hey, hey, yağaman! Yanajaq! (Yarıq yana.) Meni atımnı ne ariw etip aytdı, yada mısğıllap aytdımıken? Bir de söz gelişdirip bolmay turaman dağı munu bulan. Oh, sen Erkeç, lampoçkanı yaqmağa bolasan, amma qıznı yüregin yaqmağa bolmaysan!
<[Cañişi]>. (qolunda qonaqğa aş bulan gire, yarıqnı göre). Ay, saw bolasan, hali bar qurdaş toyğa, biyi.
<[Erkeç]>. Ba — a, Maryam bolmağan toyda men neteyim?
<[Cañişi]>. Ha, iş olaymı?
<[Erkeç]>. Bilemisen, Cañişi, bizin kolxoznu bar zatı da yaxşı, tek sizin kolxoznu bizinkinden bir zatı artıq. Bizin kolxozdağı qızlanı saw sostawına [tizimine — m.a.] tiye sizin Maryam.
<[Cañişi]>. Yeq, Erkeç, razi tügülmen. Aldın yerli bizin yimik eki ulan çaldan taba toyğa qarap tura bolğan. Ulanlanı birisi toydağı bir qıznı görsetip, «ne ariw qızdır», degen. «Ay, üyünge, wollah tügül bir ariw de» — degen yoldaşı. «İy, çalnı şu men qarayğan teşiginden qara çı bir» — dep aytğan o da yoldaşına. Onu yimik sen meni gözümden qaray busañ çı mundağı Maryamlanı saw sostawına tiye ondağı Şeker.
<[Erkeç]>. (sesgenip gete). Şeker?
<[Cañişi]>. (hasiretlikden çalt etip). Bek ariw gişi! Ariwlügünden artıq süykümlügü, süykümlügünden artıq iliyaqlığı. Adamnı özüne tartmaq uçun tiş taypada bolmağa gerek xasiyatlanı birisi tügül, barısı da bar.
<[Erkeç]>. (açuwlana). A yaş! Hey, sen meni mısğıllaymısan? Ulanqardaşını yağında qızardaşın maqtayğan xasiyat qaçan çıqğan?
<[Cañişi]>. (adap). Olay degen ne? Şeker seni qızardaşıñ bolamı?
<[Erkeç]>. Bizin kolxozda Şeker degen dağı qız yoq!
<[Cañişi]>. Toqta, toqta, seni anañ kimdir?
<[Erkeç]>. Qanitat!
<[Cañişi]>. Onu anası qaniw.
<[Erkeç]>. Ne başğa? Qanitat — pasportdağı atı, Qaniw xalq aytağan atı.
<[Cañişi]>. Atañnı atı kim?
<[Erkeç]>. Atay dep bolğan, hali yoq, ölgen.
<[Cañişi]>. Onu atası busa saw. Atı da Atay da tügül, Dewey yada Dewletgerey.
<[Erkeç]>. Gerti, anabız bir çi.
<[Cañişi]>. Piy, wollah bilmegenmen. Kepiñ buzula busa sözümnü nazatdırayım.
<[Erkeç]>. Nege buzulmay dağı?
<[Cañişi]>. Ya, men seni qızardaşıñnı sökmedim çi, yoldaş! Sen Babayewskiyni «Kavaler zolotoy zwezdı» degen kitabın oxumağanmısan? Onda Sergeyni qızardaşın Sergeyni front yoldaşı süye. Sergey de onu bile…
<[Erkeç]>. O başğa iş. Bizin yurtda olay adat yoq. Olanı yaşayğan yeri Quban, bizinki — Dağıstan. Şartlar da bir yimik tügül.
<[Cañişi]>. Sen hali lap Salim yimik aytdıñ. Salimge şu siz turağan yurtnu görsetip bir zat aytsa, olar başğa, biz başğabız dep bola. Ne başğa? Barıbız da bir Watannı adamlarıbız. Sergey de, Eldar da lap gerti Sovet patriotlar bolğan soñ olardan ülgü almağa gerek bolmaymı?
<[Salim]>. (qttı alğasap gele). Netesiz, netesiz? Siz netesiz?
<[Erkeç]>. Piy, pilaw aşaybız!
<[Salim]>. Men sağa başğa zat da aşatarman. (Yumuruğun görsete.)
<[Erkeç]>. Kim? Sen?
<[Salim]>. Men?
<[Erkeç]>. Bajarırmikensen?
<[Cañişi]>. Hey, hey…
<[Salim]>. Şuğar qara!
<[Erkeç]>. Özüñe qarasañ, miçari sıpat! (Erkeç de Salim de bir-biri bulan tebine, Cañişi olanı arasına gire. Salim telni tarta, yarıq söne.)
<[Cañişi]>. Ya, bu çu yarıq sala, sen netesen?
<[Salim]>. Yarıq sala busa, sorağanda adamlar yimik cawap bersin. (Erkeçge.) Ondan soñ sağa kim ixtiyar bergen munda samowolniçat etmege [öztöreçe iş görmege, özbaşına iş etmege — m.a.].
<[Cañişi]>. Hey, Salim, bu meni üyüm. Bu men çaqırıp gelgen.
<[Salim]>. Sen bir zat da bilmeysen, Cañişi, özüñ eki de kolxozğa ortaq dep bir masʼalälar çığarıp gelesen. Eldar da köp uzundan baylanıp bara. Mağa qoyan berip menden qoy alma süye. Olardan bir käjin bulaq suw gele dep biz olağa tatawulu bulan saban suwnu baqdırayık. Seni käjin bulan bergen suwuñ da tarıq tügül, bizin tatawulnu da beri yaqda qoy. (Cañişige). Sen de öz yurtun süyüp, öktemlik yoq. Grajdan [Watandaş — m.a.] dawnu zamanında atı aytılğan maqtalğan ullu yurtdan barıp giççi yurtda tilençilik yürütesen. Olar kim? İstoryada [Tawarixde — m.a.] atı çuwu da yoq hali-hali orna- gılğan bir yurt. Biz bu masʼalänı prawlenyağa, sovetge salarbız.
<[Cañişi]>. Sala bolğay ediñ, salmajaqsan, Salim. Sen masʼalä dep aytıp hapur-çupur, haran-zuran zatlanı salasan arağa. Adamşawlu masʼalä salınğanda awlaqğa qaçasan! Seni masʼaläñ da, işiñ de şo eşiklerinden Zazay haran qıstırılıp giregen şo kontorlarıña oşay. Bizin yaqdağı suwlar içme de, opraq cuwma da yaramay. Eki de kolxoznu arasına köpür salma köpden zaman bolğan. Xalq şu zatlanı aytsa sen olar aslu kürçü masʼalälar tügül, alğasamağız, qarsalamağız, asta-asta bulan barısı da bolur»…Muna sen masʼalänı çeçegen küy. Dağıda Eldarğa söz tabasan. Eldar gün sayın örlene, sen busa quru habijay da habijay dep turasan, şonu bulan miçari sıpat degen atnı qazanğanı.
<[Salim]>. Olaymı? Şu ayta dep sen de aytamısan? (Erkeçge açuwlu qaray, kağız yazıp oğar uzata). Ma, ber Eldarğa. (Erkeç kağıznı ala.) Mantör tapğan bizge yibermege. Men şuğar yarıq saldırğınça yarıqsız qalır edim.
<[Erkeç]>. Bolsa qalığız! (Salınğan elektrik telleni tart-tart etip cıyma girişe.)
<[Cañişi]>. Ya, ya, Erkeç! Salim haygew söz ayta dep meni ne gunahım bar?
<[Salim]>. (Erkeçge qarap). Bu biyiwden de, içgiden de qayrı bir zatnı da bilmey. Onu da qızardaşını hisabına, lodur. (Gete.)
<[Erkeç]>. Neçik dedi şo!. (Eşikge çaba).
<[Cañişi]>. (onu toqtata). Beri qara Erkeç, añlamaymısan açuwğa ayta, özüne miçari sıpat degeniñ sayalı. (Küley.) Neçik de esiñe geldi.
<[Erkeç]>. Gelmes edi, «şuğar qara» demegen busa.
<[Cañişi]>. Sen de «pilaw aşaybız» dep aytdıñ çı dağı oğar.
<[Erkeç]>. (tunuq). Aytmas edim sen kepimni buzup turmay bolğan busañ. Hayt etip tuwra betime, qızardaşımnı ariwlügün onu süyegeniñni aytasan, ol mağa ne awaradır?
<[Maryam]>. (gele). Yarıqnı işi neçikdir, Erkeç, bolmajaqmı?
<[Erkeç]>. (xatircan). Yarıq salmay bolğanbız biz. Toyğa da barmay bolğanbız, repetisya ete bolğanbız.
<[Maryam]>. Ne repetisya?
<[Erkeç]>. Qonaqnı quwalayğan repetisya. (Telleni çırmap alıp gete.)
Perde.