Altınçı görünüş
Ekinçi görünüşnü dekorasyası. Cañişini üyü. Aldın krowat [yataq — m.a.] bolğan müyüşde ayrı opraq giyip, betine grim salıp teşik-Abay bolğan Zazay müyüşge çubulduruq ilip tura. Maryam üynü tüze. Xonşudağı üyden arğannı, naqıranı awazı, «Xars! Xars!» degen tawuşlar eşitile, onda toy yürüle dep esge gele. Maryam bir neçe keren qolun-qoluna ura. Grim salıp giyew bolğan Erkeç gele.
<[Maryam]>. Başlayıq. Muzıkantlanı çaqır!
<[Erkeç]>. (eşikden. qıççıra). Hey, arğançı, tepçi, tez, munda, glawnıy [baş — m.a.] rejissörnu yağına.
Betine grimler salğan Şeker bulan Cañişi gele. Şeker üstüne qabalay giygen, qolunda arğan, Cañişini üstün de çepgen, qolunda tep.
<[Maryam]>. Gelin qayda?
<[Giççibek]>. (gelin opraqlar giygen, çubulduruqdan başın çığarıp). Gelin çi xari köpden çubulduruqdaman.
<[Maryam]>. (Zazayğa). Ha, abayım!
<[Zazay]>. (Erkeçge). Hey, giyew tüs, çubulduruqdan ari! Wöre awara çayqalma, ne etseñ de qoymajaqman.
<[Erkeç]>. Şu çubulduruqnu bar çı, çüyü-müyü bulan suwurup taşlamağa tarıq. Giyew de, gelin de özleni toyunda bir-birini yağında lap törde oltursun.
<[Zazay]>. Qarsalama! Toy bitsin, biz geterbiz, gelin daimge seni bulan qalar, ömürügüz-başığız bar çaqı bir-birigizni yağında da olturup, birew-birewge telmirip turarsız. Onu qoyup sen bizge biyi, yıbaw ber!
<[Erkeç]>. (öz-özüne). Aha, biyigen bolup çubulduruqğa girme qarayım. (Qıççıra.) Biyiw küynü! (Arğançı Şeker wa tepçi Cañişi biyiw küynü soğalar). Yoq, o küynü tügül! (Şeker wa Cañişi başğa küynü soğalar.) O küynü de tügül. Ya, siz soğağan küyge ayaq yürümey! Çalt, çalt!…(Birden kök kökürey, barısı da tıñlaylar.)
<[Zazay]>. Kökden soğulağan bu küynü de uşatmaymısan?
<[Cañişi]>. (terezege bara). Tawda tünegünden berli yawa.
<[Şeker]>. Yamansuw dağı da bek taşır.
<[Erkeç]>. Taşıp tursun, süygen çaqı. Hali o bizin ayırıp bolmay.
<[Cañişi]>. Da, enniden soñ Yamansuw yaman bolup bolmajaq. Aldın busa bu taşısa, yollar toqtalıp qaladı. Suw tartılğınça, traktoristlege neçaqı da qaramağa tüşgen…Ne de ari-beri çığabız dep alla qaydan aylanadıq. Şu şaytan suw da bizin neçaqıda incitdi.
<[Zazay]>. (terezeden qaray). Qarağız, Dewletgereyge, bizden özleni kölüne köp suw aqsın dep krantnı bütünley açğan. Qaniw de gele…Oh ne açuwludur!. Köküremese yaxşıdı.
<[Şeker]>. Şek yoq, munda gele.
<[Erkeç]>. Geligiz oğar bir oyun eteyik.
<[Maryam]>. Yoq, xatiri qalar.
<[Erkeç]>. Qalmajaq, qalmajaq, men barman çı munda. Açuwlansa men çeçermen.
<[Zazay]>. Ne oyun eteyik?
<[Şeker]>. Geligiz, men erkek opraq giyeyim.
<[Cañişi]>. Hona çüyde Giççibekni plaşı, furajkası…Süyseñ meni papaxımnı giy.
Şekerge buxari papax giydire.
<[Erkeç]>. (qızardaşına qarap küley). Qarağız dağı, sari mıyıqlar yabuşdursa yerinde arğançı Ha- san-hüsen tügülmü? Maryam, mıyıqlar qayda? Yoq, qaraların qoy. Sari mıyıqlar ber.
Maryam da, Erkeç de Şekerge ciyren mıyıqlar yabuşdura.
Aytaman çı arğançı Hasan-hüsen.
<[Zazay]>. (terezeden qaray). Gele, gele…köpürden beri çıqdı.
<[Erkeç]>. Giççibek, sen de yawluqlağa yaxşı çırmal, lap tabanıña yerli! Biyiw küy soğuğuz!
Giççibek çubulduruqğa gire. Şeker wa Cañişi biyiw küy soğa. Maryam wa Zazay xars uralar.
<[Erkeç]>. Xa-ar-r-s, xars, xars, xars!. (Biyiy.)
Qanitat gire.
<[Qanitat]>. Bu ne toydur? Huya, çubulduruq da! (Erkeçge.) Taman!
<[Erkeç]>. biyiwün toqtata, muzıka da tına.
<[Erkeç]>. Ne bar, mamam?
<[Qanitat]>. (çubulduruqğa bara). Atañ toy etip, küyü bulan üyden çığarğınça çıdama bolmadıñ — dürmü? Epedsiz!
<[Zazay]>. Hey, Qaniw, qarsalama! Bu geleşingen çi! Toylar etdirip atasın xarjğa salma süymegendir dağı.
<[Qanitat]>. Tileymen, bizin işge sen suğulma. Sen qısırsan, toysuz da erge barma bolursan. Qızğa bulay erge barağan adat yoq. Adatnı-qılıqnı bilme gereksen.
<[Erkeç]>. (esirgen bolup). Gerti. Maman, gerti ayta! Çığarığız şonu çubuduruqdan. Cañişi de, men de toy bolğannı süyebiz.
<[Qanitat]>. Wöw-şaw! Sağa ne? Sen toyda içme tüşe busa tapğan anañnı birdağı keren erge berme de qabul bolur ediñ. Amma, Botayurtlu Albasalini qızı Qanitat bu xorluqğa çıdap bolmasman. Hali enni Cañişi meni qızımnı görmes, art yelkesin görse de. (Yawluqğa çırmalğan «gelinni» tartıp çubulduruqdan çığara.)
<[Cañişi]>. E-eey mamaşa, hillaçı qatın ekensiz! Qızına baylanğan har türlü bahalı, asil yawluqlanı da görüp, qızığızğa qoşup men bergen sawğatlanı alıp getme süyesiz dağı?
<[Qanitat]>. (açuwundan tutulup seyley). Ş-şu, ş-şu şi-şinçeki yibiñ de tarıq tügül. Seni çüpürekleriñe qarayğan yerim yoq. Birin de qoymay al.
<[Cañişi]>. Ozoqda alarman. Tek siz qarsalamağız, mamaşa. Bulay eteyik: muna başında neçe yawluq bar busa, Erkeç har yawluqğa bir türlü küyde biyisin.
<[Erkeç]>. Razimen.
<[Qanitat]>. Men tügülmen. Sayki ulanımnı da mısğıllamağa süyesiz. Yaşnı yımışaq xasiyatın da bilip, geltirip, içirip…
<[Maryam]>. Siz ne ajay?…Bu çu repetisya.
<[Erkeç]>. (Maryamnı awzun yabup dağı söylemege qoymay). Meni ayawlum, mamam! (Qanitatnı öbe). Sen köp süyegen ulanıñ özünü kepine tiyme qoya dep esiñe gelemi? Erkeç degen atnı sen mağa nehaq qoymağansandır çı. (Qanitat yımışay.) Soq, Hasan-hüsen, soq! (Zazay yawluqlanı çeçmege başlay.) O ne yawluq?
<[Zazay]>. (Giççibekni başından bir yawluq ala). Ha, orus yawluq.
<[Erkeç]>. Hasan-hüsen, orus küynü soq. Orusça biyirbiz.
Şeker arğan soğa, Erkeç de, Maryam da rusça biyiy.
<[Zazay]>. (birdağı yawluqnu ala). Bu osetin tastar.
Şeker soğa. Erkeç de, Maryam da osetinçe biyiy. Zazay üçünçü yawluqnu çeçe.
<[Cañişi]>. Munu çu men de bilemen — yaxsay yawluq.
<[Erkeç]>. Busa gelin bulan qumuqça biyijeksen.
Şeker soğa, Erkeç tep qağa. Cañişi wa Giççibek biyiyler.
<[Qanitat]>. Köp ariw biyabur boldum! Heyler, men ulanımnı tanımayman.
<[Erkeç]>. Bu ne yawluqdur?
Zazay dörtünçü yawluqnu da ala. Barısı da qaraylar.
<[Zazay]>. Ne busa da bir zagraniçnıy [tış ülkeli — m.a.].
<[Erkeç]>. Busa, zagraniçnıy küyde biyirbiz.
Şeker soğa. Zazay bulan Erkeç bir erşi, amerikança biyiy.
<[Zazay]>. (beşinçi yawluqnu çeçip). Bu da axırınçısı. Genje gülmeldi.
Yawluqnu tübünden Giççibek çığa. Qanitat bir başlap aday, soñ süyünmekden Erkeçni arqasın toqalay.
<[Qanitat]>. Şeker qayda dağı?
<[Şeker]>. (onu aldında yürüp). Munaman. _(Mıyıqların, papaxın taydıra. Qanitat awzun açıp qala.)_Qaysı toy da unutulma bolur, tek bu heç unutulmas — tügülmü dağı, mamam?
<[Erkeç]>. Giççibek, ayt hali, çubulduruqda neçik bola?
<[Giççibek]>. Dosu bulan birçe yaman da bolmay.
<[Erkeç]>. Eşitemisen mama? Bola busa çubulduruqda gelin de, giyew de bolsun dey.
<[Cañişi]>. Oğar çı men de razimen.
<[Qanitat]>. Tamanığız, taman. Awam-awam degende siz meni onça da awam görmegiz. Tek munda Erkeç barnı bilmey edim. Şeker özünden ixtiyarsız munda gelgen busa Erkeç eşitse ullu qalmağal eter dep şoğar qorqup gelgen edim. Siz mağa oyun etmege süyegenni añlap men de bilmemiş bolup toqtağan edim.
<[Erkeç]>. Ayt, ayt, mamam, şolay sama aytıp qoy. (Anasın quçaqlay. Barı da küleyler.)_
<[Maryam]>. (Qanitatğa). Seni ulanıñdan yarayğan artist çığajaq. Giççibek. Maryamdan busa tiziw dramaturg.
<[Qanitat]>. (Maryamğa suqlanıp qaray). Qızlanı özegisen, qızım, — maral — tfu-tfu, göz tiyme- sin. Qayda, gözüm bek qattı. (Barmağın tükürügü bulan suw etip, Maryamnı mañalayına sürte.) Orazlını üyüne girersen qızı sen! (Maryam uyala.) Sen meni Erkeçimni payına tüşe busañ, dünyada menden nasipli ana bolmas edi!
<[Şeker]>. Şo zaman, sen bulanı toyun çubulduruqsuz etme razi bolurmediñ?
<[Qanitat]>. Bu süygen, bu uşatğan küyde eter edim. Nege? Erşi zatnı bu süymejekni bilemen. (Qızına açuwlanağan bola). Sen tügül bu! Toy bolup da bitmegen, geleşmişiñni üyüne çabasan! Edepsiz!
Gete.
<[Şeker]>. (şat). Ha, mamamnı yımışatdıq buğay. (Küy soğa, barı da yırlaylar.)
Şulay sovet ulanlar, Şu küyde sovet qızlar… Biz köklege çıqğanda Gündüz kökde yulduz bar.
<[Maryam]>. Bu ne? (Tıñlay.) Yamansuw dağıdan dağı taşıy.
Yaşlanı awazları, birew quwunlu qıççıra.
<[Qanitat]>. (terezeden). Erkeç, Şeker! Birewnü çü suw alıp getdi.
<[Erkeç]>. Giççibek, ce! (Çawuş terezeden atılıp çığıp gete. Barı da çığalar, sahna biraz zaman boş qala. Awazlar, qıççırıq eşitile. Şeker wa Maryam alğasap çabup gele.)
<[Şeker]>. Qoççaq, meni ulanqardaşım. Tügülmü dağı? Qutğardı çı!
<[Maryam]>. Dağı, dağı! Biyiwden qayrı zatğa da hüneri bar eken.
<[Erkeç]>. Cañişi, Giççibek, Zazay geleler. Olar sıqmasuw Salimni götergenler.
<[Zazay]>. (Salimge). Haliwa aşama halıñ qaldımı?
<[Maryam]>. Wolla Erkeçni de qalmağan haliwa aşama halı. Ha, sızğır çı bir qarayım.
<[Erkeç]>. sızğırma qaray, bolmay.
<[Salim]>. (solumaqnı güçünden burnu sızğıra, özü Erkeçge qolun uzata). Köp sawbol Erkeç, sen bolmağan busañ ağıp bitgen edim.
<[Erkeç]>. Salimni qolun alıp turağanda Dewletgerey gire, Salim Dewletgereyge ters qaray.
<[Giççibek]>. (Salimge). Suwğa tüşüp netediñ?
<[Salim]>. (Dewletgereyge qarap). Dağı neteyim? At bulan rayondan geledim. Köpür awuzda Dewey aldıma çığıp: «Hey, qurdaş Salim? Bu köpürnü işleygende qaydadıñ? Seni yimik busam men çi yürümes edim şu köpürden» dep betledim.
<[Dewletgerey]>. Üyüñ yıgılmağır, meniki masxaradı çı.
<[Zazay]>. Nete, birew yardan uç degen bulan uçamanmı dağı?
<[Cañişi]>. Ya, özü har zaman da at bulan geçegen «Yamansuw» çu açuwğa açuw dep salıp yibergendir.
[Şeker]>. Açuw aldın, haqıl soñ dep şulayğa aytıladır.
<[Salim]>. Ya, köpürnü bağanaları barnı es etmegenmen, tebindirip atnı suwğa salğanda, şo zaman neçik de başım aylandımı, ne boldu bağanağa başım tiygenni bildim.
<[Dewletgerey]>. Başıñ çı seni o zaman aylanmağan edi. Salim, seni başıñ xalqğa tıñlamayğan bolğandan berli aylanğan edi. Şo bağanağa başıñ tiygekde haqılıñ aldıñı halına qaytğan busa seni uçun bu yaman bolmas edi.
(Barıda küleyler.) <[Eldar]>. Başı barıp tanq dep qattı zatğa tiymey turup haqıllı bolup bitmeygenler de bolağandır. _(Erkeçge suqlanıp qaray.)_ Adamnı sırı muna şulay xaparsızdan bilinip de qala. Gişige baha beriwde bir de alğasamağa tüşmey. <[Salim]>. Tüşmey busa, qurdaş, sağa da tüşmey meni de onça yerge urup söylemege. _(Pauza, kiselerinden xotğana.)_ Qayda salğan ekenmen. _(Qoltuq kisesine tiyip.)_ Huyuw, bu da sıqmasuw bolğan eken. <[Erkeç]>. Qayda, o nedir? <[Salim]>. Sen qoy, sen qoy, yırtajaqsan. <[Zazay]>. Nedir o, yırtılmayğan küyde asta bulan men çığarayım. Qollarıñ quruşğanmı seni Salim, nedir? _(Salimni qolun tutup qoltuq kisesine bağıp tarta.)_ <[Salim]>. Yiber qolumnu. _(Asta bulan sen al, şonda gazet bardır.)_ <[Zazay]>. Salimni qoltuq kisesine qolun suğa. <[Giççibek]>. Were saq, Zazay, qayda men çığarayım. Tarıq busa meni kiselerimde sen xotğanırsan. <[Şeker]>. Gör Giççibekni. Zazay özünden qayrı gişini oprağına tiygenni de süymey. <[Dewletgerey]>. Yaxşı ete. Etine tiygende bir, etegine tiygen de bir dey. Giççibek asta bulan kiseden suw gazetni çığara. <[Salim]>. Asta bulan ekinçi betin açıp bizin eki de kolxoznu haqından oxup qaraçığız. _(Yaş gişiler gazetge yaburulalar.)_ <[Şeker]>. Qurutmasa oxup bolurmıken? <[Salim]>. Qara harplar bulan yazılğan yerlerin oxup qoysağız da tamanlıq ete. <[Dewletgerey]>. Meni gözüm çü almajaq. <[Erkeç]>. Tayığız hali men oxuyum. _(Oxuma girişe.)_ Maqalänı başı «Eki yartıdan bir saw yaxşı». <[Eldar]>. O nedir bizin eki de kolxoznu haqından tügüldür. <[Salim]>. Dür, Eldar. Sen bizin kolxoznu yartığa sanaysan. Amma munda sizin kolxoz da yartı ekenni isbat ete. Men yartı yartıman, sen busa gerti yartısan. Sen ögüzleri yoq tura turup yaxşı aran işletgen sabançığa oşaysan. Men busa ögüzleri bar amma aranı yoq sabançığa oşayman. Qaysı alda bolma gerek ögüzlermi, aranmı. <[Eldar]>. At alğınça yer al, dey. <[Salim]>. Baş busa börk tabulur dep de ayta. <[Dewletgerey]>. Toqtağız hali, siz gazetde yazılğan zatğa tergew berigiz. Eki yartıdan bir saw yaxşı, dey. Birigizde at, birewügüzde yer, biriñde baş, birewüñde börk, munda ögüzler, sende aranlar, birigizde ekigizde çaqı klub, munda busa klub yoq. Birigizde yaxşı işlengen skladlar, birewügüzde tüzelip bitgen habjay, birigizde atıp çığarğan bulaq suw, birewügüzde tatawulunu ernewünden taşlanğan saban suw. Arada muqayat etilgen köpür, köpürnü eki yağı bulan mundan onda saban suwnu, ondan bulaq suwnu çığarsa eki yartı birigip bir saw bolmaymı? Şu gazet gep-gertisin ayta. Biz çi adamlarbız, erişip yürüygen ögüzler yimik yartı yarım bolmay gerti adamlar sappa-saw bolsaq. <[Erkeç]>. Giççibek de aytğanlayın, zırpı gämişler yimik yürümeyik. <[Salim]>. Kimdir zırpı gämiş? <[Eldar]>. Barığız, Salimni üyüne yetişdirigiz, quru opraqlar giydirip alıp geligiz, gazet de Dewlet- gerey de aytağan taklifge razimen. Eki de kolxoznu adamları neder eken cıyılayıq. _(Maryam wa Erkeç Salimni qoltuqlaşıp alıp gete.)_ <[Zazay]>. Bizin kolxoznu adamları razi bolajaq, men bilemen. Maşinleni qawğası. Köpürden barağan nap wışkanı süldürü terezeden görüne. <[Dewletgerey]>. _(keplenip)_. Qarağız! Görügüz! Bizin köpür saw wışkanı götere. Nap wışkanı buzmağan küyünde o yaqdan bu yaqğa çığaralar. Şu bizin köpür bar çı, şo özü yürügen şagaüşiy _[abatlanağan — m.a.]_ eskibatırnı _[ekskawatornu — m.a.]_ götere. Heyler Salim şaşğan bolğan busa yaray köpürden geçmey. <[Giççibek]>. Yoldaşlar! Şaşğan degende meni bulay bir şiʼru esime geldi, iznu berigiz. (<[Barısıda]>. Ha, hali, Giççibek.)_ Dünyalanı xası Yaş dünyam wa kür, Bolmasa bolmasın Şaşğanlar mükür, Sür yaşawum, sür!
Şaşğanlar döwürge Qaza tüpsüz kür, Biz busa geçmege İzleybiz köpür, Sür yaşawum, sür!
<[Zazay]>. Sür wollah. (Giççibekge).
<[Awaz]>. (terezeden taba). Munda yoldaş Giççibek barmı?
<[Zazay]>. Bar, nete?
<[Awaz]>. Oğar telefonogramma.
<[Zazay]>. Hey, sağa telegramma bar dey. (Şekerni quçaqlap.) Yarappi, ne dey eken? Ne dey, Giççibek?
<[Giççibek]>. Yaxşılıqğa, Zazay. Meni sroçno [üzürü küyde — m.a.] trestge çaqıralar.
<[Zazay]>. Ne yaxşıdır, zaman tapğanlar.
<[Cañişi]>. Bolsa Giççibekni de, Zazaynı da yolğa salabız.
<[Eldar]>. Sizden bular aldınlıq etme tura. Nazlanma, Zazay. Küyçü [baliki, maqamlar soğağan adam — m.a.] bolma. Yaxşılıqğa alğasa dep aytıw bar. Tek kolxozlanı da bir-birine geleşmey turup sen çi getmeysendir, Zazay.
<[Zazay]>. Huya yanım getsem de men razimen kolxozlar da bir-birine geleşinsin.
<[Dewletgerey]>. Qayda, qayda? Geçe? Wollah getmessen xari! (Barısı da tamaşa bolup oğar qaray.) Qattı amayıñ bulan bir biyimey turup çu. Soq çu, Şeker!
Şeker bir başlap haşıq küy, soñ biyiw küy soğa. Dewleggerey qartlığın unutup cah küyde ortağa çığa. Zazay onu bulan biyimege oñarıla, Qanitat gele. Muzıka asta bola.
<[Qanitat]>. Dewletgerey! Dewletgerey! Men seni taşğın suwnu içinde izleymen çi paqır. Sen aqğan, batılğan dep turaman. (Göz yaşların sibire.)
Biyiw küy güçlene, Cañişi Qanitatnı ortağa çığara. Qanitat biraz biyiy, özünü ornunda Zazaynı çığara. Dewletgerey oğar cahlı qaray. Qızarğan halda Erkeç wa Maryam geleler. Dewletgerey Zazay bulan yaxşı sındırıp biyiy turağanda tamazanı asta tirsegi bulan teberip ortağa Giççibek çıha. Erkeç Maryamnı aldına barıp onu biyime çaqıra. Asta bulan perde tüşe.
Bitdi
1964 yıl