I

Гюн къушланы юз тюрлю жавуллаву [жувуллаву — м.а.] булан башланды. Анди тавну къарлы сыртлары тангны ал дарай тюсюн тас этип, агъарды ва яхшы сыйпалгъан гюмюшню чангы йимик ер-еринден йыртыллады. Къол-къолчукъдагъы туман сюзюлген тастардай болуп, арасындан чыкъны учгъунлары лансыллады. Къуванчлыгъын къумукъ тюзге яя туруп гюн гётерилди.

Акъташны ягъасындагъы Бавюртда аш уьйлени тюнгюлюклеринден созулгъан тютюнлер бир-бири булан ярышгъа чыкъгъанда йимиклер. Бетине гюн тюшген къумукъ къатынлар хоншудан хоншугъа эшитилеген кюйде челеклени зангырлатып гамишлерин савалар, эшиклерин даркъыллатып [таркъыллатып — м.а.], савут-сабасын къагъышдыра туруп уьйлерине гире-чыгъалар, сютден толгъан асарларын салып, тастумалгъа [тастымалгъа — м.а.] чырмалгъан исси этмеклерин [экмеклерин — м.а.] чыгъарып эртенги ашгъа алгъасайлар.

Эртенни бу тез чагъында эркеклер абзар бавларында бирлери борла басдыра, бирлери бутакъланы иелтип гьайва, гьармут чёплей, бирлери тереклеге батгъыч булан оьрленип бу йыл аявсуздан битген къозну къагъалар. Абзарларда чы нечик де гьатта орамларда да аякъ тюпде къоз къабукъ жагъырлай.

Эртен сагьат сегизге юрюгенде юртну тар, къынгыр орамлары булан адамлар правлениягъа жыйыла башладылар. Складны [гьамарны, магъзанны — м.а.] ягъында полуторка [ГАЗ машинни журасы — м.а.] тархыллады.

Алма ящиклер [къутукълар — м.а.] юкленген шо машин юрт советни ягъындан оьтюп Хасавюртгъа барагъан ёл булан югюрдю.

Колхоз абзардагъы мечни чёкюч зангы янгыртып йибергенде адамлар бригада-бригада болуп авлакъгъа тербендилер.

Абзарлар бошады. Уьйлеринде янгыз яш-юш, къарт-къурт къалды.

Тек Темиргерейни уланы Элмурза да гелини Мариям да тангны ярыгъы булан башлагъан ишинден айрылмадылар. Агъач эшеклени уьстюндеги такъта сокъмакъгъа оьрленген Элмурза тюз тартылгъан йипге къарап, керпич булан чыр эше, къара гёзлю гелин къатыны да балчыкъ таптап тура.

Янгы уьйлени чырлары гётерилген сайын Элмурзаны къуванчлыгъы арта. Оьзю армиягъа чакъырылгъынча ишлеп битдирип, еттинчи ноябрде [маййиликде — м.а.] уьйлени сыйын этмеге хыялы бар. Янгы къошулгъан бу агьлюге Правления да кёмек эте. Председатель [раис, юрютювчю — м.а.] бугюн де олагъа колхозну ишинден къалмагьа изну берген.

Мариям балчыкъны къоюп арада-бир керпич ташый. Элмурза къарап къалагъанны эс этгенде, ол, къара керпичлерден экини бирче гётерме башлады. Муна бу заман Элмурза огъар ачувланды:

— Шугъар къара дагъы! Не тынглавсуз затсан! Бирерлеп гётер деймен чи сагъа…Гьалигине уьзюлежексен.

Мариям хатиржан болгъанда йимик башын салландырды, буса да Элмурза оьзюню гьайын этегенликге хошланыву ону айланышындан билине эди.

«Ахшамгъа чырланы тюзюп битермен» деп ойлашды Элмурза. Къоллары, гьатта тёшю де лабизиге батгъанны ол гёрме де гёрмей эди.

Правленияны алдындагъы майдандан таба Базар-ажайны къычырыкъ авазы эшитилди. Элмурза олай багъып бурулду. Къызыл гёлекли къызъяш тюкенден таба чал-чалмандан оьрлене, тюше туруп геле. Ону къолунда акъ кагъыз гесек гёрюне. Ол — Элмурзаны къызардашы Зугьра. Ол гьали ёлну гьызы булан чангны къара булутун гётерип геле. Элмурза къызардашыны етишивюн гёзлеп, язылып токътагъан.

— Не чабасан, Зугьра? Не болгъан?

— Повестка.

— Не?

— Базар-ажай повесткалар гелтирген. Ваянкамат чакъыра, — деген Зугьра солуй туруп уланкъардашына кагъызны узатды.

Элмурза Мариямны:

— Не? Не дей хари бу? — деген соравун эшитсе де, бир нече секунд гетмейли огъар бурулмады:

— Повестка…Райвоенкоматгъа чакъыра.

Мариямны къолундан тюшюп гетген керпич тувра барып ону аягъыны бармакъларына тийсе де, ол ыгь деп де айтмады, бетин де бюрюшдюрмеди. Ону гёзлери герилип уллу болду.

— Армиягъамы? — деп сорады о.

— Билмеймен.

Булар ишин къоюп уьйге алгъасадылар. Абзаргъа гирип, жувунмагъа къуманны [къумманы, къумгъанны — м.а.] алгъан Элмурза уллу анасы Дарайны Зугьра булан лакъырын эшитди:

— Пиндия^✻_ булангъы дав битмегенми дагъы?

— Битген, анайым, битген. Радиодан айтгъан эди чи, эшитмедингми?

— Вай, Аллагь, яхшылыкъгъа гелген кагъыз тюгюл бу. Гетген гече Базар-ажайны гёнгю кюлей туруп гёрген тюшюм негьакъ болмагъан. Бизин Элмурзаны да элте болгъан сонг давну оту сёнгенге ошамай. Сёнсе де янгырар бу онда етишсе.

— Гьуя, анайым, сагъа нечик англатайым…

— Англамассан дагъы, башынгда май аз буса, къаралгъыр. Дав болса, шогъар тюшмей къалмажагъын билип, Элмурзагъа ичим бушуп айтаман. Гиччи заманында да тынч турмай эди, оьзюнден уллу яшлагъа да огъар тапанча, бугъар тюбек этемен деп савут булан кёп ойнагъан сонг не болажакъ. Бёшюгюнде де тынч турагъан зат тюгюл эди, аякълары булан тебип, бёшюкню аркъалыгъын сындырма аз къалады.

«Муна башлады барын да эсгермеге». — деп ойлашды Мурза. «Билмей этген затларыма билип этгенде йимик маъна да бере хари».

Ол жувунуп да битип, осоавиахим гёлегин гийди, башлап юрт советге, сонг ондан таба районгъа онгарылды.

⁂

Элмурза юртгъа ахшамны гёгерген къарангысы тавлардан тюзге тюшгенде къайтды. Булутлу кёк гечени геливюн чалтлашдырып тура. Юрт советни алдында очар тозулмагъан. Адамланы арасында Элмурзаны атасы ва хоншудагъы Закария-агъав да бар.

— Гюнбатаргъа къара чы! Тавдан гелеген булутланы эс этемисен? Гече ярайгъан кюйде явуп чыкъмаса гёрерсен, — деди Закария-агъав. Ол орамны къыркъып оьтюп барагъан сюлдюрню эс этип, тирсеги булан Темиргерейге тюртдю.

— Элмурза тюгюлмю шо?

Муну эшитген къаралды бираз токътады, Темиргерей хозгъалып, аста булан огъар багъып юрюдю.

— Сенмисен, Элмурза?

— Дюрмен, атайым.

— Сонг не болдунг?

— Ёкъ башгъа зат. Тангала армиягъа гетемен.

Темиргерей ётгюре туруп, мыйыкъларын язды.

— Буса барасан дагъы. Къачан тербенме герексен?

— Тангала сагьат он экиде военкоматда болма буйрукъ берилди.

— Уьйге баргъанда увуртунга сув алгъанда йимик

токътамай ананга айт, гьинкалны асламдан этсин. Эшитгенлер гелмей къалмас.

Элмурза анасына етишме алгъасады. Бу ахшам орамларда адам кёп эди. Къабакъ алларда къатынлар армиягъа гетегенлени, уьйде къалагъан гелинлени лакъырын этип тербей. Бир-бир къабакълагъа адамлар гелип де башлагъан.

Элмурза кёрюк уьйню алдындагъы анасын гёрдю. Атасы адамлар булан гележегин анасына айтгъан сонг ол, гёзлери булан Мариямны изледи. Ону эс этген анасы, Мариям балчыкъ таптама гетгенни айтды.

Арадагъы чалдан чалт артылмакъда Элмурза Мариямны гёрюп къалды. Ол, къавшалгъанын енгмеге къаст этсе де чонкъдагъы балчыкъны яманокъ къыйынлыкъ булан таптай эди. Эри ону уьстюне барып:

— Мунча оьзюнге гюч этип нетесен? — деди.

Мариям мангалайындагъы терин силкген сонг башын гётерип эрине къарады.

— Сен гелгенче гёр, нечакъы балчыкъ гьазирлегенмен. Тангала сагъа сав гюнге болажакъ.

Элмурза сёйлемей бираз токътагъан сонг:

— Тангала балчыкъ тарыкъ болмажакъ. Мен армиягъа гетемен.

— Билемен…Ишлесем унутулур деп, сен районгъа гетгенден тутуп балчыкъ таптайман. Буса да юрегим таш йимик авур кююнде къалып турду.

Мариям чонкъдан чыгъып, сынгъан керпичге олтуруп кюстюндю:

— Нетейик дагъы. Нечигилей де уя ишлеме тарыкъ. Амалым да кёмек этер, къалгъан янын оьзюм битдирермен.

Элмурза огъар ювукъ барып, чыр эшеген балтаны сабыны уьстюнде ерлешди.

— Къыйын чы болур сагъа. Билемен…

Мариямны гёзлери сувланды.

— Вёре гёзьяшны къой, — деп Элмурза ону къолуну уьстюне оьзюню генг аясын салды.

Мариям иелип тёшюне башын къаплап буюкъду. Сонг аста булан:

— Кёп сагъындырмай къайтарсан хари, — деди. Йыракъдагъы тавда яшмын ойнады. Алла бир замандан кёк кёкюревню сангырав авазы етишди. Тереклени назик чылгъыйларын [чылгъайларын — м.а.] чайкъай туруп япракъланы ел вахыллатды.