IX
Yaynı yallaw günleri yetişdi. Çilleni ceñertgisi çırtıllayğan yollardan maşin, ya da arba yürüse, artı bulan çañ göterilegen boldu. Arbaçılar da, şoförler de, heç ari-berisine qaramay çabuwul etip, barısı da bir çetenge bal cıyağan bal cibinleni yimik zagotpunktğa alğasay ediler. O punktnu aldı gertiden de bal çetenni awzu yimik edi, onu içine barısı da tolu girip, tez boşalıp çığıp yaq-yaqğa, yurt-yurtğa, awlaq-awlaqğa çaçıla, dağı da qaytıp tolu bolup barısı da haman şo bir uyağa bağa ediler.
Tbilisi yaqdan gelegen skorıydan [çalt qıtardan, çalt treñden — m.a.] Xasawyurt stansiyağa tüşgen Karasöw, stansiyanı qarşısındağı zagotpunktnu aldında şo harakatnı görgende özünü rayonuna gelip tüşgen yimik boldu. Har bir sovet yurtluğa yimik Karasöwge de bu görünüş tanış edi. Ol heç birewge bir zat soramay tuwra olay bağıp yürüdü, Bawyurtnu kolxozundan aşlıq taşıyğan arbalanı soradı. Maşin barnı bilgende atılıp oğar mindi, amma şoför onu tez artdan tüşürüp kabinkanı eşigin gerip açıp onu özünü yağına olturtdu.
Front formalı orus gişi qumuq yurtda kimlege barağannı şoför bilmege süydü. Amma Karasöw onu muradın şo sahat añlap, özünü muradına yetişmekni qastın etdi, tutulup-tutulup söylegen soñ yara tamğası ullu bolup görünüp turağan yayağın görsetip, talçığağan tüs aldı.
Murzanı atası Bawyurtda kolxoz predsedatel ekenni Karasöw bile edi. Özü başlap Temirgereylege barma süymeygenge göre ol özün tanıtmasnı qastın etdi.
Yolnu eki yağındağı aşlıq awlaqlarda qaynayğan sari sumawarnı üstünde yimik sağın oynay edi. İndırdağı qızıllanğan buday yomaqlarda esgerilegen bay xaznanı altın töbesi yimik görüne edi.
Karasöwnu gözüne tiygen şo indırda şo waqti Temirgerey de, Maryam da, Ayzanat da, Bazar-ajay da, onu invalid bolup üyge qaytğan ulanı da bar edi. Maşin de tuwra onda barmağa gerek edi. Amma şoför, qonaqnı kimlege bara busa da yurtğa alğasayğanın bilip indırnı qarşısından ötdü. İndırnı yolundan aşlıq arbağa yegilgen gämişleni başın tutup gelegen birew Karasöwni gözüne tiydi. Karasöw ömüründe başlap görgen gämişlege qaray turup Bazar-ajaynı ulanın es etmey qaldı…
Terekleni içine gömülgen qalqıları wa tamları qızıl — aq, ala — qula bolup görünüp getegen yurtnu wa onu aldındağı suwu az özenni görgende Karasöw:
— Bawyurt! Aqtaş! — dep maşinni toqtatmaqnı tiledi, kabinkadan çığıp orusça: — köp saw boluğuz, men bilsem siz indırğa barasız, qaytığız, hali men yurtnu tanıdım, — dedi.
— Bolsa siz Bawyurtnu tanıysız dağı.
— Ozoq da. Baw — sad yurt — seleniye. Aqtaş, Belıy kamen. Gertiden de ap-aq qoy siriw yatğanda yimik görünegen özen eken…
Karasöwni qumuq sözleni bilegenine keplenip şoför qaytıp indırğa bağıp getdi.
Karasöw Aqtaşğa tüşüp, yarnı tübünden buraçalanıp qattı ağağan giççi suwunu içinde kirinip turağan yaşlanı görgendoq Murzanı xabarların esine saldı. Tek o Murzanı bir xabarın bulğadı. «Maryam şu suwdan aqğanda şo yardan atılğanmıken Mişa?» dep Qoysuw bulan Aqtaş suwnu qarışdırdı. Karasöwni soldat etikleri bulan tuwra girip özenden çıqğan küyün Bazar-ajay görgen busa oğar «geçiw soramas, geç qalmas» dep aytar edi. Aqtaşdan çığıp yurtğa girgençe Karasöw, ap-aq taza taşlanı tübünden günnü gölentgisi yimik oynay turup çığıp gelegen «bulaqdan» yatıp suw içdi. Onu özünü yaş zamanları wa asgerde terden mañalayı yırtıllayğan, suwsaplıqğa tamağı quruyğan waqtilerde şulay suw tabulğanda adamda bolğan çıdamsızlıq göz aldına geldi.
⁂
Yurtğa girgendoq Karasöw iñ başlap es etgen zat oramnı qıyşıqlığı edi. Bir burunçaqğa yetişip ol qaysılay burulğannı bilmedi. Birden tirmenni kalasasını işleygeni qulağına çalındı. «Mişa özleni üyü tirmenge yuwuqda dey edi buğay» — dep Karasöw suwnu tawuşuna bağıp yürüdü.
Tek Karasöw başlap Murzalağa barmağa süymey edi. Ol özünü xıyalında Maryamnı görmek uçun onu anasını üyüne barmağa dep plan qurğan edi. Ol hali özüne birew yoluqsa «izbaç Maryam qaydadır?» dep soramağa oyladı. Bir abzarğa girdi, eşikdegi kiritni wa özüne şekli qarayğan tawuqlanı görüp ondan çıqdı. Bir dağı abzarğa giregende ariw çabulup etilgen toğasğa tergew berdi, onda da adam tapmadı. Bir dağı abzarda ne zat ekenin bilmey habijay çetenge qarap qaldı, artda onu içinde belinden töbendegi habijaynı görüp baş tutdu, onda da sorama adam tapmadı. Bir dağı abzarda tübünden qulaqları gesilip bir tamaşa arslanğa, ya da qır mişikge oşatılağan şınjırlanğan itni telni zırıllatıp çabup qapu awuzğa yuwuq gelip haplayğanın görgende oğar girmey ötdü.
Tirmenni taşları işleygenlik bilinegen boldu. Bir toqtamay meçni zanğı da eşitile edi. Köp ullu aq terekleni salqınında eki qabat üy göründü. Şo üyler bulan tirmenni arasındağı ayaq köpürden ötmekde Karasöw birden yurtçu ariw yaşıl meydanına çığıp qaldı. Onu ortasında, gök otda olturup bir köp uwaq yaşlar heç söylemey tığınıp terbey edi. «Yay zamanda yurtnu xozäinleri bular busa yaray» dep olağa qarap ötüp barağan Karasöw yaşlanı birisin şosahat tanıdı, «Yerinde giççi Mixail — Mişa.» dep yaşlanı üstü- ne yürüdü. *Bek süykümlü küyde — Arsen! — dep qıçırdı.
Awzuna bir zalim bişmegen alça kokannı salıp uwurtların gezikli etip göpürtüp turağan Arsen Murzanıki yimik qoy gözleri wa sabur yüzü bulan Karasöwge burluqdu, atılıp turup qolun göterip, Karasöwni qoluna qaradı. Ullu tankist qolğa giççi yaş qolaqay şamp dep tawuş bulan urulup, tilsiz soraşuw boldu. Arsen Karasöwnu barmağın tutup bir yaqğa tartdı.
— Kuda? Kuda Arsen?
— Arsen buğar — biraz talçığıp qarap:
— Yürü, iy! Tanımay dep esiñe gelemedi? — dedi.
Karasöw onu qumuqça tilin añlamadı, oğar da, özüne de ortaq bolar yimik söznü oylaşdı.
— Mama doma? Mama doma?
— Dağı men de mamağa barayıq deymen çi — dep Arsen onu dağı da tartdı.
Murzanı anası Tatuw qarşıdağı qabaqdan qolunda kürek bulan çığıp gele edi. O da indırğa barmağa gerek edi. Karasöw onu ariw, geng küregine qarap: ağaç bel — bu da neger tarıq eken dep oyladı, artda faner taqtadan etilegen beller esine tüşüp, kürekni sabunu uçundan tutup göterip inbaşına salıp getmege turağan qatınnı üstüne tez yetişme süydü. Tatuwnu görgen Arsen cah yaş awaz bulan hawanı yañırtdı.
— Mamam — papam! Görmeymisen?
Tatuw kürekni inbaşından taydırıp, qolunu ayasın mañalayına eltip, gözlerine salqın etip qaradı. Tanıp bajarmadı.
— Ne bilesen papañ ekenni?
— Qara pagonuna — armiyis!
— Qaragün tuwmağır sağa! — dep Tatuw özü Karasöwnu tanıp bitmeygenine talçıqdı.
Bular bir-birine yuwuq boldular. Karasöw Tatuwğa qarap, «ya, Mişanı qatını Maryam — şunça şulay qart tügüldür?» dep oyladı.
— Zdrawstwuyte!
— İzdirasti, pajalısta, xoş geldiñ.
Bular qol alışdılar. Karasöw biraz iyelip Arsenge burluğup.
— Arsen! Neujeli ona twoya mama?
— Ne dey şu?
— Ona — mama, ili babuşka?
Arsen gözlerin ari — beri oynatıp tar inbaşların qısdı. Tatuw birazdan es tabup:
— Ha, maya mama — net, maya — babuşka yest, Arsen mama «skazayt», dedi.
— A babuşka, mat, Marii? Marya? Marya?
— Ne, ha, dür Maryam. Munu maması. Bizin Murzanı — cinası.
Karasöw Elmurzağa Murza dep aytağannı da unutğan edi. Şoğar göre.
— Kak? Wed Mixaila cena Marya! — dedi.
— Maryam — Mikail cena net! — dep Tatuw gesip aytdı.
— Kak, Marya ne Mişina cena?
— Mişin cina da ni Maryam! Qaragün tuwmağır sağa, birew ekewge qatın bolamı?
Arsen Karasöwnu artdağı sorawun eşitdirme qoymay:
— Anayım, Anayım — papam gelgen — papam! — dep üyge çapdı. Üynü içindegi Temirgereyni anası Daray Arsenni qıçırağanın terezeden eşitip, onu üyge girip bitmeygenine alğasap tura edi. Ol:
— Ne deysen, kim gelgen, deysen. Murza gelgenmi? — dep qarsalap soradı.
Tatuw Arsenni üyge girme qoymadı.
— Bar çi Zuhranı çaqırıp alıp gel çi — dep onu lagerge çapdırdı.
Karasöw Tatuwğa Maryamnı anası dep tura edi. Şoğar göre onu «Maryam Mikaila cena net» degen sözünden soñ, «Marya Mixailden ayrılğan eken?» — dep oyladı. «Bu da gertiden de albaslı eken» dep Tatuwğa yaman qaradı, onu saqat yayağını terisi qızarıp getdi. Tatuw Karasöwge issi qarap, «Bu qaydan eken, ya rabbi yaxşılıqğa bolsun!» dep oyladı.
— Poşol, qonaq! — dedi.
Karasöw oğar sesgenip qarap, «ya bu çu meni quwalama süye! Men Mişanı yoldaşı ekenni es etgen busa yaray», dep talçıqdı.
— Poşol, poşol, pojalısta qonaq, domoy poşol — dep Tatuw onu qolu bulan çaqırıp üynü eşigin açdı. Karasöw añlap süyünüp «ne bileyim, quwalaymıken dep turadım!» dep orusça aytdı.
Arsen üyge girip bitmegenge yüregi alğasap töşeginden turup tam tutup temtirey turup gelegen Daray bulağa eşik awuzda yoluqdu. Karasöwnu asger opurağını süldürün görüp:
— Balam, söylemeseñ tanıp bitmejekmen! — dep bir quçağın yayıp toqtadı.
Karasöw onu qolun alıp soraşıp
— Sadites babuşka, wı bolnaya! — dedi.
— Pajalısta — dep Tatuw qonaqğa şanjalnı görsetdi — suda-suda — törge! — dedi.
— Spasibo! Kto ce iz Was babuşka? Wı babuşka ili ona babuşka?
— Ya babuşka, on işo istarik babuşka — dep Tatuw köp oylaşıp haran cawap berdi.
Hali Karasöw özü de orusçanı yartı-yurtu etip söyleme girişdi.
— Zdes Mixail mama gde?
— Mikail?
— Nu da Mişa, Mixail — sın Temirgerey
— Temirgerey? Temirgerey dom yes
— Gde?
— Gde? Wot.
— Kak, eto dom Temirgerey. Papa Mixaila.
— Mikail net. Murza — papa.
Bu gezik Karasöw inbaş qısdı.
Oşğup-solup Zuhra geldi. Buzulup qaldı. Artından çabup gelegen Arsenge açuwlanıp.
— İy, şuğar qara — şuğar! Qayda papañ? — dedi.
— Qara gün tuwmasın oğar — bizin de şolay aldatdı şo, — dep Tatuw da Arsenge açuwlandı.
— Ya izwinäüs. Wı otkuda? — dep Zuhra Karasöwge orus sözler bulan baqdı.
Taza orus söznü eşitgende Karasöw qarqarasından ullu yük tayğanda yimik yeñil boldu.
Arkadiy aytmağa, işler añlaşılmağa, Daray da, Tatuw da olanı söylewüne purşaw etip, Karasöw aytğan-aytğan zatnı Zuhrağa göçürtmege başladı.
Şo sahat tastımaldan indırğa eltme dep etilgen göbük yimik yimişaq issi etmek, ullu sukara tolup gämiş qaymaq Karasöwni aldına salındı.
Maryam Mixaildan ayrılmayğannı bilgen Karasöw Gruzyada bağılıp frontğa qaytağanda yol üstde munda tüşgenligine ötesiz süyündü. «Bu razwedkanı da paydası boldu!» Tez özünü çastına [bölügüne — m.a.] yetişmege yüregi turup getdi. O Zuhrağa:
— Munda poç yoqmu? Kağız salma bajarılmaymı? — dep sorap da aldı.
Üydegiler Murzağa yiberilgen o ne kağız ediken dep yüz türlü xıyalğa geldiler, Manap asgerge getgen soñ Maryam bulan Bazar-ajaynı arasında bolğan qırmırnı, Ayzanat çı, «men ayt dep tilemegen zatnı barıp — Temirgereyge netme aytadıñ» dep Bazar-ajay bulan hatta çaçmaydanğa çıqmağa az qalğanlıqnı esge saldılar. Bazar-ajaynı atı köp aytılıp getgende Karasöw:
— Zaçem bazar? Men sayalı bir bazarğa da barmajaqsız, mağa heç bir zat tarıq tügül, — dedi.
Arsenge yerli barısı da külediler.
— Bazar tügül, bir qatınnı atın ayta — dep Tatuw hali de qıçırıp küleygen qızına «toqta, taman» degen küyde türtdü. Saw gişi yimik orununda yerleşip olturğan Daray qıçırıp söylep, Karasöwni tergewün özüne baqdırdı:
— Atı da bazar şonu, balam, sözü de, özü de, bazar, işi çi qaçan da bazar dağı, — dep Daray nalçanı üstünden bir yaqğa taydı. — Cıy çı Zuhra ornumnu.
— Nege anayım, sen çi awruysan?
— Awrumayman. Murzadan xabar alıp öz ayağı bulan yürüp üstübüzge şulay ulan gelgende de awrup turayımı? — dep Daray Karasöwge quwançlı qarap tişleri tüşgen awzun lap abayça irjaytdı. — Hey, Zuhra, bar, çap Temirgereyge xabar et — o çu sizin öltürer. Atañ munçaqı bolmağan qonaqnı da neçik busa da qabul etmeygenni bilmeymisen? — dedi.
Karasöw Zuhranı getme qoymadı. Zuhranı da, Totuwnu da, Arsenni de alıp indırğa özü barmağa toqtaşdı…
Yurtdan çığa turup Zuhra anasını qolundağı kürekge uzatılğanda bek tamaşa bolup soradı.
— Heyler, heyler, ajaw, şundağı şu qatın çoquşuwlanı amalım qaydan bilgen eken?
— Tüş görüp bilme de yaray qızım, — dedi Tatuw, — Muna men biraz alda görgen tüşümnü aytayım: Bir gişi geltirip terezeden taba «Murzadan! dep bir kağıznı uzata. Soñ Murzanı göremen! Tax yimik yerde oltura, taxnı üstünde bayraq yelpillep Murzanı betin sıypay, adamlar Murzanı hürmetley edi…Hali oylap qara: kağızday xabar alıp gelgen gişi şu Toğasop tügülmü.
— Toğas tügül Karas dep sama da ayt dep, — Zuhra üynü yañırtıp küledi.
— Toğasdan buğar Karas qıyışma da qıyışa.
Boyu — soyu Murzağa bek oşay, — dep Tatuw göz tübünden Karasöwnu başından ayağına yerli tergedi…
⁂
1944-nçü yılnı yayında birinçi Belorus frontnu asgerleri Rogaçewnu erkin de etip, Drud özenni oñ yağasında toqtağan edi. Bu boyda nemes yelewçüleni üç yıldan berli bir toqtawsuz güçlengen beklikleri bar edi. Nemes faşistler Belorussiyadağı özleni beklik boylarına «Faterland» dep at taqğan edi. Sayki: «Germanyanı aslu toprağını dazusu». Ozoqda duşman epsiz arqa tayayğan o beklikleni üstüne çapmaq tınç masʼalä tügül edi. Qat-qat tartılğan tegenek telleni qoruqlarını artında toqtağan faşistler tişi-tırnağı bulan qarşılıq etip, bizin asger bölükleni «özenden ötmek» qastların yıra edi.
Elmurzalanı tank polku duşmannı bekliklerine anda-munda uruna, içine suğulmaq uçun boş yerni izley turup frontnu boyu bulan göçüp yürüygenli neçe günler de bola. Tankistler wa yayaw asgerler razwedka uçun geçe de gün de yabuşuwda, talaşıwda.
Bir keren, duşman tutğan boynu art yağına bağıp çıqmağa etilgen qast da bajarılmay, wzwod tüş waqtide qalın aq maqar ağaçlıqnı içinde turağanda, qawşalğan serxoş [sarxoş, esirgen demek — m.a.] Elmurzanı üstüne yerni yarıp çıqğanda yimik bolup Karasöw gelip qaldı. Ol planşetinden üç buçğaqlı [buççaqlı — m.a.] boqçalardan bir neçesin çığardı da gögürçün siriwnü yimik etip hawağa uçurdu. Kağızlar gök otğa qondular. Elmurza olanı birisindegi Maryamnı xatın tanıdı.
— Arkadiy! Yuwuğum! Sen yaxşı ulan ekenni çi men bildim. Amma sen munça da bulay ekenni bilmey edim. Başımnı üstündesen, ne süyseñ buyur, eteyim!..
Moyuğanların da unutğan Elmurza Karasöwnu qısıp quçaqlağan küyde göterip yerden alıp aride-beri de silkdi.
— Onça da olay qısma! Men Maryam tügülmen — dep Karasöw qutulma qaradı.
— Hali sen bizde bolduñ. Ha? Soñ üydegileni küyü? Maryam qaydadır? Tez aytıp bitsene.
— Hona oxu, sağa Maryamıñdan kağız alıp gelgenmen.
— Yoq, sen bir başlap ol qaydakenni ayt. Yoğese oxup bolmajaqman.
— Maryam aldın yimik hali de seni üyüñde yaşay.
— Ha, yaray, busa bir başlap kağızlanı oxuyum, sen yalqmay tur.
— Hay ataña rahmat, men aytağan da şo — dep Karasöw polknu ştabına getdi.
Üydegiler Elmurzağa Karasöw bulan harisi ayrı kağız yibergen edi. Barısın da açıp qaysın alda oxuyğannı bilmey turağan Murzanı gözü sarın bulan Zuhra yazğan kağızda toqtadı.
Haman yimik hali de Tatli küyde turabız. Sen biyijek toylanı Çatırların qurabız
Amalım az yazasan, Etesen meni paşman. Sağa bozarıp tura Süyüp alğan Maräşkañ.
«Maryaşkañ!» Yañı söz. Amma qulaqğa tamaşa ariw tiye.
Artında «şka» degen orus suffiks salınıp etilgen bir köp süykümlü qumuq sözler esine gelgen Murza şo sözlerden taba yurtun, üyün-eşigin görgendey boldu. anaşka, inişka ağaşka, ijaşka…
Bulay sözleni qaydasında bolup hali «Maryaşka» hatta «Maryaşkañ!» Bu sözge sıyışdırılğan süyüw sağınç, hasiretlik sahğa-sabuğa çı neçik de, saw dunyağa sıyıp bitmes.
Kağızlar Murzanı yawrun qalaqlarına güçlü qanatlar çığardı. Olanı yazılmaqlığına sebepçi bolğan Karasöw bussahat yağında edi busa, bu onu quçaqlamaq-öpmek bulan qanıp qalmay, bir sanın xabıp üzüp alajaq edi. «Oh Arkaşa! Ar—kaş-ka!!
Elmurza ijaşkası Zuhraşka yimik sarınçı busa bussahat Karasöwğa bağışlap yır yazar edi. Yüregindegi hisleni inçe nazik tüyünlerin bazıq barmaqları bulan çeçemen degende yürek bulan qollanı arasındağı baylawluq üzülüp, hay aman, «zamıkanya» bolup qala.
Karasöw geldi.
— Şu maqar yimik aq da isbayı da eken seni Maryamıñ Mişa, — dep Arkadiy terekni görsetdi. Elmurza özünden purmansız appaq yaş terekni quçaqlap manküş küyde küledi. Bular terekleni salqınında olturdular. Arkadiy Elmurzağa Tbilisini gospitalında bağılğan küyünü xabarın iş etip sozup aytma başlağan edi:
— Tbilisini qoysana, Dağıstanğa, Bawyurtğa çıqsana! — dep Elmurza alğasayğanın bildirdi. Arkadiy masxarasın qoyup özü Bawyurtğa barğan küynü tökmey-çaçmay ayta turup, indırğa yetişdi.
— İndırğa giregen gümezlenip taqtadan etilgen qapusunu üstüne ullu aq harplar bulan qumuqça «barı da zat front uçun, barı da zat üstünlük uçun» dep yazılğan edi. Zuhra mağa göçüre turup lozuñnu Maryam yazğannı da bildirdi. Ondan ariw bir xudojnik [suratçı — m.a.] de yazmajaq edi.
Biz indırğa barğanda, Maryam yal alma toqtağan kolxozçular bulan laqır etip tura edi. Ullu Watan Dawnu frontlarında görsetgen batırlıqları sayalı «Sovet Soyuznu İgiti» degen at berilgen dağıstanlı ulanlanı suratların bir-bir etip görsetip, olanı frontda harisi etgen hünerleni oxuy edi. Amma Maryamnı gazetden oxuyğanından ese oxumay özünden aytağanına indırdağılar artıq iştah bulan tıñlay, Zuhra busa asta qulağıma göçüre edi.
«Dağıstannı biyik tawlarındağı şo giççi Megeb yurtdan Sovet Soyuznu üç igiti çıqğan. Şo yurtlulanı minası dargiler, satıw-alıwğa barağan yeri Qaziqumuq degen lak yurt, Megeb özü busa awar rayonda. Toylarda olar awarça yırlay, bazarlarda lakça söyley, amma üyünde bir-biri bulan dargi tilni köp qollaylar. Aldın zamanlarda adam adamğa börülük etegen, yurt-yurtnu san etmeygen, millet-milletni kem gözden göregen şo dewürlerde Megeblileni dargiler de, qazıqumuqlar da, awarlar da özlerden ayıra, yat sına edi. Amma hali yurtdan igitler çıqğanda dargiler de, laklar da, awarlar da har millet özünüki etmege qaraylar.»
Artdan gelip tıñlap turağan Temirgerey:
— Bolmağa yarayğan zat — dedi, — İgit, namuslu adam özünü milletinden, özünü yurtundan, rayonundan bolğannı kim de süyejek. Muna bizin dağıstanlılardan dağı da birew Sovet Soyuznu İgiti degen atnı alğan dep eşitgen sayın men bir qarış çı ösemen. Nege? Qaraquş uya temirsiz bolmay dep aytuw bar. Şonu yimik tüzelgen yurt da, ojaq da batırsız bolmay.
— Bolsa, şo siz aytağan atnı bizin yurtdan birew alğan busa töbeñ kökge de giyer edi, Temirgerey — dep Bazar-ajay söz qoşdu.
— Ayhay seni, oğar ne laqır bar dağı.
— Bolsa tiymejek — paraxat bol.
— Nege deysen?
— Nege bolağandır. Bizin yurtdan birew alsa meni ulanım alıp gelejek edi şo atnı, — dep Bazar-ajay indır tolğan xalqnı özünü sözüne kületdi.
Şonda qurdaşım, Zakarya ağawnu taklifi bulan Maryamnı brigadası, meni hürmetimni etip, frontğa plannı üstewüne dağı da on tonna aşlıq bermege toqtaşdı. Mağa özüme bergen busa çı men on kiloğa da razi bolmajaq edim, «frontğa» degen soñ kolxozçulağa qoşulup men de xars urdum.
Şolay qurdaş: front da front uçun, tıl da front uçun. Üstünlük uçun sen top-gülle bulan, Maryamıñ busa altın gülleler bulan yabuşa. Gertiley de men uwuçuma alıp da qaradım, muna sağa görsetmege dep kiseme de salğanman, Maryamnı brigadasını budayı, karteç yimik ullu da bolup, qurğaşından da awur.
Elmurza Karasöwnu uwuçundan Bawyurtnu buday bürtüklerin alıp qolunda oynata turup bir-eki bürtüknü awzuna atdı.
— Budaynı çaynap sağız etip Maryamnı awzuna salğanım esime tüşdü, — dep gözlerin oynatdı.
— Wola, yoldaş komandir, seni Maryamıñ meni awzuma çı arba may» saldı, — dedi Karasöw.
— Neçik, neçik! xari.
— Neçik bolağandır arba maydan aş etip aldıma salğan edi. Mağa dep yañı budaynı unundan bişirilgen issi qumuq etmek bulan barısı da şo qara zatğa mandırdılar. Men etmekni quru aşayman. Onu es etgen Maryam çay qaşıq bulan awzuma uzatıp tatıwuna qaramaqnı tiledi. Qonaqman — amalım yoq, tartına turup tilimni uçun tekerenge [tekaranğa — m.a.] taydirip tamşanıp qaradım — tatli tiye. «Bu dağıstan şkolad!» dedi Maryam. Soñ birewge de qoymay mandıra turup, bir etmekni de bitdirdim, boşğabı bulan aşama az qaldım.
— Ha-ha, o — hürbeç! Yaraşınğan hürbeçge arba may dep esiñe gelgen bolğan, — dep Elmurza qursağın tutup küledi. Karasöwnu özü etegen masxarağa küleygen küyü yoq edi, ol xabarın bitdirmege alğasadı.
Şo günnü axşamında, atañ köp adamnı da cıyıp meni törde de olturtup ullu kampanya etdi. Qart qatınlar da yaş qızlar da, ne bileyim kim de kim de gelip qolumnu aldılar. Tek şonda Maryamnı anası degen gişi görünmedi…Şonda gelgenleni tilewü bulan men de «145» degen biyiklik uçun bolğan dawnu xabarın aytdım. Biyidik, yırladıq. Bawyurtlu yıbawçu ulan «işkalat, marmalat, şinça zat!» degen sarınnı da aytdı. Meni çi hürbeçge çıqğan sarın dep esime gelgen edi. O deseñ qızlanı arasındağı qapqara dosuna ayta bolğan.
Meni yolğa salağan gün, Temirgerey aytıp añladım: Bazar-ajay Manapnı yılların az etmegen dep açuw etip senden gelgen wa sağa salınğan kağızlanı bermey, yibermey kimbildi etip turğan. Özü busa Temirgereyni, Maryamnı görgen sayın: «Murza yazıp da bolmayğan küyde awur yaralanmağandır xari» dep ayta bolğan.
Şo zat bilingende qatınlar, ayroqda frontda ulanları bulanğı analar Bazar-ajaynı çaçların yulqma çapğanlar. Şondan soñ Bazar-ajay poç kontornu naçalnik qulluğundan taydırılğan.
Meni stansiyağa yerli uzatmağa yurt ahlü barısı da çıqğan edi desem yalğançı bolmajaqman.
⁂
Yuwuqlar maqar terekni tübünde köp geç bolğança olturdular. Karasöw yurtnu xabarın aytıp bitgen soñ Elmurza köp söyleme başladı. Karasöw onu sözün bölmey, innemey tıñlay. Onu qarawunda bir zatğa talçığıw, qayğırmaqlıq his etile edi.
Elmurza Karasöwsuz bolğan dawlarda özleni ortaq yoldaşlarından bir-ekileri can bergenni küstüne turup aytdı. Polkğa yañılar gelgenni bildirdi.
— Dawğa qattılığı neçikdir, — dep soradı Karasöw:
— Yaman tügül, dawğa çuğul, polkğa gelgençe de tübegotnu iyislegeni görünüp tura. Olar gelgenden soñ polk qızıl bayraq ordeni bulan da sawğatlandı. Zatmı xari Arkadiy, hali sama sorayım; üyden kağız alğanıñ köp bolamı? Senikileni haqından sen nege bir zat da aytmaysan? Olar neçikdir?
— Anam tifden ölgen. Giççi inim yetim qalğan. Eçiwü bulan tura, o da onça rahmulu gişi tügül. Şonu käntın etip yaza. Mağa bek gözü qaray. Hali meni yüregimde busahatda da şo qayğı…
— Añlaşıldı, men turadım polkğa qaytğanıña şat tügül busañ yaray dep. Mağa sama da aytmay dertiñni içiñde nege saqlaysan. Bu zatıñ qurdaşça tügül.
— Yañı açılıp turağan seni göñüñnü de buzmaq mağa balhammı Mişa? — dep Karasöw Elmurzağa baqğan paşman gözlerin ondan ayırmaq uçun başğa yaqğa buruldu.
— Süye busañ üyge barıp gel, seni otpuskañnı uzatmaqnı ördegilege men tileyim.
— Yoq, süymeymen…qarnım aylansa tügül, bir paydam da bolmajaq. Ekinçi klassdağı giççinew inimni özüm bulan almasman çı…
— Busa, gel biz oğar aqça yibereyik. Sende yoq busa da, bar busa da mende de bar…
Karasöw razi bolmadı.
— Meni sorawuma cawap ber hali Arkadiy, sen meni yuwuğuña hisap etemisen, yoğose…
— Etemen.
— Busa menden xarj alma nege süymeysen, borçğa sama da?
— Onu qoyayıq hali, — dep Karasöw yaşıl otnu çümley başladı.
Olanı yağına polknu zampoliti mayor Kalaşnikow geldi.
— Soñ can qurdaşlar, tabuşuwdan toyup bitmey turamısız? Kim bile geçe bir iş görme tüşüp getse de. Yatığız yuxlağız hali qurdaşlar…
Zampolit getgen soñ:
— Yaxşı dağı, Arkadiy hali men qoydum. Amma o masʼaläğa dağı da biz qaytarbız, — dedi Elmurza.
Ekinçi gün Elmurza Karasöwğa da bildirmey Arkadiyni inisi Wiktorğa xarjlanma gerek dep de yazıp, onu eçiwüne aqça yiberdi.