V
Maryam Arsenni tapğandan soñ bek qattı awruğan edi. Awruwunu arasında anasın esgere edi. Murzanı adamları Maryamnı anasın çaqırmağa bazmay, çaqırsa da gelmejegin bilip, arbağa mindirip qızın onu yağına alıp bardılar, tek yaşnı eltmegen ediler. Yaşnı alıp barmağa Maryam özü de inamsızlıq etgen wa birdağı yaqdan qayınlarını kepin buzmağa süymegen edi.
Al bayağı Bazar-ajay dağı da burnuna qağıp «aytğan edim çi» dep maqtanmağa başlağan edi.
Maryam erini üyünde anasın esgeregen yimik, anasını üyünde, qızdırmanı güçünden, erin esgerip yiberegenni eşitgen Bazar-ajay awzundan mükür bolmasa da yüreginden «wola bu, imanından ayrılsa da Murzasından ayrılajaqğa oşamay» dep oylayğan bolğan edi.
«Qara qayğılar qopğanda aq qayğılar unutula» dey. Daw başlanğanda ulanı oxuyğan yerinden asgerge getip qalıp, Ajaynı bazar maydandağı göñü daw maydandağı balasına awdu. O ulanları dawğa getgen qatınlanı yağına köp barağan boldu, yurtnu xabarların qoyup dünyanı, radiolanı xabarlarına qulaq beregen, az söyleygen, köp sorayğan, asta yürüygen, alğasap işleygen wa özüne «Bazar-ajay» degenlege açuwlanağan boldu.
Şu zaman Murza qızardaşına yibergen kağızda özünü yağında gospitalda yatağan bir awarlı Bazar- ajaynı ulanı bulan bir polkda qulluq etegenni bildirgen edi.
Bazar-ajay Murzanı şo kağızın bitik etip boynuna tağıp yurtda yoluqğan-yoluqğanğa oxuta edi.
Bazar-ajay Murzağa bek razi bolup uyasından bala yatğan can çaqı da Murzalardan çıqmayğan boldu. Hali birewge de soramay Arsenni giççi yuwurğanğa da çırmap Maryamnı yağına eltip ullu anasına görsetdi, köbüsü halda Bazar-ajaynı tilinden tartınıp turağan o da balanı balasın görgende dağıdan dağı yımışadı. Maryamnı ulanqardaşı Manap, asger çağına yetişmey yurtda qalıp tura edi. Şonu asgerden qaldırmağa küy busa Bazar-ajay oğar özünü yetişip gelegen qızın sama berip Ayzanatlağa qoşulmağa süye edi. Şo muradın tuwra aytmay Bazar-ajay Ayzanatğa bulay haqıl berdi:
— Bolğan iş boldu, Ayzanat. Aqğan suwğa qaytuw yoq dey. Sen hali Temirgereyni predsedatelliginden paydalanmağa gereksen. Temirgereyden bir sebepler bolup Manapnı yılların az görsetip kağızlar etmege küy bolmasmıken dep oylaş. Menikine çi qalma bajarılmadı, senikine bajarılmasmıken?
— Yoq, yoq, qaydağı zatdır, onu meniki eşitse çi yüreksiz bolur! — dep Ayzanat bek qorqdu.
— Eşitmes, eşitdirmeseñ, paqır. Sen de, Temirgerey de bulan bolup qalağan zat…Sen Maryanı Murzağa barğanından şu yerde paydalansañ — qaytarışın etegen bolasan. Ulanıñ şu otdan qutulsa o zaman qızıña qalın almağanıñnı açuwun alajaqsan.
Uzun söznü qısğası Bazar-ajay eki ojaqnı arasında çabuwul etdi. Eki de ojaqnı adamların öpge de, bawur da yimik etip, şu tatuwluluqdan özü de paydalanmağa yüregine tüşdü.
Axır da Ajay Murzanı wa Maryamnı anasını yağında böşükdegi Arsenge bulay — qaqaq aytıp olanı ekisin de bir yimik oylaşdırdı.
Qaqaqlar men balama eteyik Paşist urluq qırılıp, muratlağa yeteyik… Tutğan planları buzulsun, Bar prontu yaq — yağına tozulsun, Oçaqlarında otların yaqmasın, Otlarda qazanların asmasın, Awletleri ayaq basmasın, Paşistlege yan tartağan paçalıqlar irisin Qalğanları bar busa Seket-sah cya turup yürüsün!
Bu işge Temirgerey bek şat boldu, nege tügül qatınlar ahlü aradağı hallanı olay da, bulay da etmege bolağannı ol özünü ömüründe har gün görüp tura edi. Şoğar göre Maryamnı köp süyüp alğan özünü ulanı asgerge getgende o gelgençe Maryam özler bulan tatıwlu turmaq Murzanı süyündürejekni o bile edi. Yañız Temirgerey tügül, Murzanı giççi qızardaşı Zuhrağa yerli barı da bile ediler. Gelin bulan özler yaxşı turağannı tuwradan — tuwra yazmaqnı bir az uçuz görüp, Zuhra oğar özü bilegen küyde yır bulan bulay añlatğan edi.
«Amalıma, onu yaşı Arsenge wa gelinime»
Way, meni ayawlu amalım, Yüz miñ yıllar yaşasın, Getgende tuwğan Arseni Amalıma oşasın.
Gelinim bar aybatlı, Görüşü bolğun şatlı, Ulanıñ bar, ulanıñ. Har oyunu isbatlı.
Aziz meni amalım, Tatli geliniñ bizge, Bizin gözübüz görsün Köp nasip bolup sizge.
Bir sen esinde bulan Gelinim tapğan ulan, Arabızda oynayğan Alaşa topas qunan.
Oylayman sizin men çi Gözyaşlarım tögemen, Sen esime tüşgende Arsenimni öbemen.
Zuhranı bu şiʼrusun Temir-gerey iş etip Maryam bar yerde qıçırıp oxudu, «Zuhra, qızım, şu sarınnı sen köp yaxşı yazğansan!» dep neçe keren de aytğan, Zuhranı şo qağızı salınğan konvertge [boqçağa — m.a.] Temir-gerey Maryam da bar yerde, «Meni atımdan da Murzağa şulay yaz çı» dep özü aytıp Zuhrağa yazdırıp bulay kağız yibertgen:
«Munda seni başıñnı men ör etermen, onda, wöre, sen meni başımnı yer etme».