Fewralda tuwğan nart
(Yomaq)
«Hay seni anañ qışda qozlağır!» degen aytıwnu men uzaq ömürümnü içinde neçe kerenler de eşitgenmen. Amma şo alğışmı, yoğese qarğışmı şonu añlap bolmağanman. Sen aytma yaraysan «baliki o masxaradır?» dep. Sağa cawap berip men aytarman: «yerge girsin masxara, bir qırıyı gerti bolmağan» dep. Özüñ hisap etip de qara: qar bar awlaqda gül yoq, ala-tolpan [alatopan — m.a.] uçağan bawlarda ala-qula gümelekler uçmay, yaynı çillesinde adamnı gözüne atılağan qayır yılan, qışnı çillesinde yerni bawruna batıla. Ullu örtenni yalını yimik yalı bulanğı arslanqaplannı batır gözleri de yapalaq-yapalaq qardan qorqa. Qış — qılıç. Oğar arslanqaplan da çıdamay…
Amma men xabarın aytma süyegen Nart şaqırlama qışnı qap ortasında degenley, fevral ayda tuwğan, özü de qır-qıram awlaqda tuwğan.
«Börü boranlı gün quturur» dey. Şo geçe börüler quturup çığa: şonça da şolay boran bola. Şo boranlı geçe tuwa Nart. Tuwğanı bulan anası Orusyanı accalını aldın da ala.
Nart tuwmağan busa Orusyanı quturğan gawur giyikler talajaq bolğan. Alaşa, qarañı, esgi üylerden, yañı, yarıq, şişa qalalağa göçegen yolunda Orusyanı üstüne börüler çaba. Bir-eki de tügül, on dört gawur giyik Orusyanı inbaşındağı aq teri tonnu para-para etip turağanda Nart tuwup qala. Şo zaman boran:
— Yırtıq ton, yırtıq ton! — dep ulup yibere.
— Yırtıq tondan er çığar, — dep Nart anasını tonundan çığıp gele. Anası tez tonun çeçip ulanını üstüne taşlay. Yañı tuwğan Nart giççi, ananı tonu ullu. Giççi Nart ullu tonğa gömülüp qala. Börüleni iñ de quturğanı qatğan tonnu içindegi narıstağa tiş batdıraman dep xap-xap etip tonnu yutmağa alğasay. Amma Nart şosahatında er sanğa girip, uzun-uzun tükleri bulanğı tonnu yulqunğan bir ullu gesegin börünü tamağına bilegi bar çağı suğa, quturğan canıwar buwulup yerinde boşay. Nart qarqarasın qar bulan işıma girişe.
Şulay başlana, balam, meni yomağım. Baliki gertiley de bolğan zatdır?
Enni biz Nartğa üç yıl tolğança onu yerinde qoyayıq. Üç yaşında ol Dağıstanğa özü yetip gelejek. Biz busa hali geleyik o zaman yurtubuzda ariwlükge atı çıqğan Tawjan degen qızğa.
Nart Dağıstanğa gelmege dep yolğa çıqğan geçe Tawjan onu tüşünde bir görmek bulan süyüp qala. Süyse süysün, uxusundan uyanğandoq Tawjan süygenin tas etip de qoya. Tawjan o yanından, bu yanından yatıp uxlap, neçağı tüşler görüp tursa da Nart dağı onu yağına gelip çıqmay. Tek, netersen, süyüwü yüreginden taymay, sağınçğa aylanıp qala. Sağınç bulan sarğayğan Tawjan dertin yırğa aylandırıp yırlay:
Hey erten çaq, göñül butaq, Al dertimni, ber, şatlıq ber. Gelmesmiken qara bek saq, Qaşlarıñ yaz, gözleriñ ger!
Bu yırnı men eşitgen zamanda, men burluğup qaradım, Tawjan gün çıqğan yaqğa da bağıp göz yaşların sibirip tura buğay dep esime geldi.
Men olturğan yerimden göterilip boynumnu sozup kökge qaramaq bulan Tawjannı aldında toqtağan yaş gişini betin gördüm de qaldım. Ulan qızğa:
— Meni munda seni yırıñ çaqırdı, — dep aytdı. Tapjan busa tüşünde bir keren görünüp tas bolup qalgan can qurdaşın tanığanda süyünmekni güçünden yanağan may çarıq yimik irip bara.
— Oh canım aldından da sen hali ariwsen. Ne yaxşıdır men yırlağanım, sen eşitip gelgeniñ, men de seni dağı da qaytıp tüşümde görgenim.
— Tüşüñde tügül, — dep Nart küledi. — Tülüñde yağıñdaman. Men üç keren dawda boldum. Güntuwuşdağı da, Günbatışdağı da, qıbladağı da duşmanlanı yenge turup, sağa nasip alıp gelegen zamanım.
Qıznı aldında Nart, qılıçına da tayanıp, geng töşün biraz alğa çığarıp toqtağan, başındağı gök tüslü gükürük [kekelli — m.a.] papaxında beş müyüşlü yarıq yulduz yana.
— Suphan Allah! — dep men bulağa yuwuq bardım. — Meni bir ayağım yerde, bir ayağım körde. Şu çağıma yetgençe men nartlanı haqından köp yomaqlar eşitgenmen. Amma dünyada heç bir de nartnı görmegenmen. Hali qarayman, sen lap şo xabarlardağı Nartğa oşaysan, balam. Gözleriñ de gök. Gök göz gündüz de yulduzlanı göre dep aytıw bar. Meni gözlerim de köp uzaqlanı göre. Şo sayalı gündüzler de yulduzlağa köp qaray bolaman. Mundan üç yıl aldın, börüler quturğan borandan soñ, aççı ayaz geçe Dağıstannı kögünde yañı tuwğan edi. Şo geçe börüler bozlap uludu, çağanlar huya-haray saldı. Yañı tuwğan şo yulduz, seni yulduzuñ bolğan eken, fevral aynı şo yulduz tuwğan geçesinde tuwğan bolma gereksen sen de. Sağa üç yıl tügül bolmay, amma güçüñ bu darajada. Barı da xalqnı bütün quwwatı sağa cıyılğanğa oşay. Nartlar bir de qart bolmayğannı men bilemen. Tek seni arslan çağıñnı görmege de çi süyer edim…
Nart arslan çağına yetişgendemi, o yerin özüñ hisap et, ondan berli güçükler it boldu, qart börüler tişlerin qıçırtdı, Nart tuwğan qıraman awlaqnı çeçeklengen bawlar, gökçek şaharlar yapdı, Nartnı haqındağı meni nürlü tawarixim ne yerge yetişgenni bu yırımdan biligiz:
Börüler quturğan Boranlı gün tuwdu Nart, Süyünç gözyaş bulan betin cuwdu qart, Üç yıllıq Nart Dağıstanğa gelgende, Tawjanına uzatıp qol bergende.
Bir yaşında yaşlar bola quçaqda, Bir yaşında Nart daw etdi yaq-yaqda. Beş yaşında yaşlar aşıq oynaylar, Beş yıllıq Nart daw atday boldu qaynar. Oña çıqğan yaş — yarlanı ulağı, Onunda Nart — dazunu saq qulağı…— Yançıp bitgen soñ neçese yawlanı, Aq çatırğa tolturdu gök tawlanı. Aytdı: mağa meni yerim taman dep, Ari getsin, gelmesin daw zaman dep. On beşde de yaşnı göñü hawada, Nartnı gözü daw qızağan tawada, — Görüp tura dazulardan tışlarda Örten tüşüp yanma tura qışlar da.
On segizge çıqğan yaşlar ulandır, Batır busa turuşu Nart bulandır. Yigirmadan ötüp Nart bir sınaldı Xasan-kölde, Xalxın-golda çın aldı…
Al, şondan soñ Orusyanı dawsuz toprağına adam et aşayğan qara Dew çapdı. Qısğa qırqma mıyıqlı şo Dewnü sutur gözleri çeçekli bawlağa da, gökçek şaharlağa da köpden berli tiklengen bolğan. Xalqnı erkin nasibin görüp, açuwundan içi tolup xaparsız çapğan Dewnü ayağı basılğan yerde yañız kül de, qan da qaldı.
Yigirma üç yıllıq Nartğa Dew çapdı, Aqıraplar onu açuwlu xapdı. Sariyekler san-sanına çırmaldı, Can açuwun cıyğança Nart qıynaldı.
Nartğa can açuwun cıymağa onça tınç tügül edi. Nartnı yüregi taza, yüzü açıq, dünyada barı da zatdan alda yaşawdan quwana edi. Wa amma qolunda arqanı bulanğı Accal Dewnü artı bulan gelegenni, Dewnü qara bolat atı günahsız tögülgen qannı özeninde yüzüp barağannı görgende Nartnı yüreginde qazaplı öjetlikni otu yanıp gete.
Nart yazılıp ere turğanda qılıçını gölentgisi Dewnü töbesindegi günnü şawlasın yabıp qoya. Qanlı yabuşuw uzaq zaman yürüldü, qorqunçlu da dür edi. Nege dese: Daw degen taccalğa Accal özü kömek etedi, onu arqanı Nartnı boynuna çırmalğan edi. Amma batır ruhnu güçüne batıp bolmay hatta Accal özü bezzek tutğanday qartılladı, adam etge semirgen çirik qarqaralı Dew buz burçaqday yawağan toqmaqlağa çıdamay yaman günü bulan honqazağından yığıldı. Özünü qara qurum yimik ömürünü boyunda etgen çaqı zulmularını ahın azabın özünü ölümü bulan çekdi.
Nartnı Dew bulanğı dawu neçik busa da daw tügül edi…
Amma Tawjan yüregin taşday qatdırıp, gözlerin quru saqlamağa bajardı. Har zamanda yimik daw zamanda da qarsalamay, salamatlığın saqlap, qaysı işni de kütdü, üstewüne can batırına tiyişli bolağan sawğatlanı hazirlep, olanı yetişdirmege meni daw maydanğa yiberdi. Dosuna sawğatğa ol ne yiberegenni de aytayımı? Gümüş şporları bulan zıñırlayğan etikler. Yüzükden ötegen küyde yuqğa soğulğan karata çepgenlikden [çepkenlikden — m.a.] tigip aq çepgen, inbaşlarındağı pagonlanı bir yibi altın, bir yibi gümüş, bir yibi bolat. Pagonlanı üstü uwaq yulduz bulan torlanğan edi. Bu giyimleni barısından da Tawjan süyegen taw çeçekleni atirli iyisi gele edi. Sawğatları barısı da qızıl şal yawluqğa tüyülgen edi. Yawluqğa Tawjannı qolu bulan tikme tigilip yazılğan bulay sözler de bar edi:
«Bu sağa qırlıqda giyegen opuraq, toylarda giyegenin üyge gelgende görersen».
Tawjannı sawğatın men Nartnı qoluna tapşırdım. Dosunu qolları bulan tigilgen opuraqlanı da giyip, Nart mağa:
— Tawjanğa menden salam dep de aytarsan, bayram opuraqlar giyejek gün de uzaqda tügülnü bildirersen, — dedi.
Nartnı bu tapşırıwun men mıyıqlarıma da çırmap üyge alıp geldim.
Üyge qaytğanda mıyıqlarıma çırmalğan sözleni çeçe turup Tawjannı yağına da barıp Nartnı tapşırıwun tökmey-çaçmay oğar da yetişdirdim. Nartdan ayrılğanlı Tawjan birinçiley şo gezik yıladı, tek onu bu göz yaşları şatlıqnı tatli, süzük göz yaşları edi.
Uzaq qalmay ol özünü Nartın dağı da qaytıp gördü. Tawjan Nartnı aldına çıqğanda yır bulan bulay soraw berdi:
Qoluñ, butuñ buğawlu… Tüşmey edi açğıç da, Yoluñ batıwlu, xawlu… Qatdırmay edi qış da; Awlaqlarıñ qawdanlı Qamuşluq edi yaman, Sanıñ yaralı, qanlı… Qayda getdi şo zaman?
Nart da Tawjanğa yır bulan bulay cawap berdi:
Açğıçsız buğawumnu Yaman qırqğan tot boldum, Yolumdağı xawumnu Yarıp çıqğan xot boldum, Qamuşluqlanı quwma Örtenlengen ot boldum, Yaralarımnı cuwma Güydüregen yöt boldum, Men dağı da xas boldum, Duşmanıma yas boldu, Sen sorayğan zar zaman Men quwalap tas boldu.
Şunu bulan meni xabarım bite, balam. Hali ne bolup turağannı da sağa aytayım: bizin batırıbız hali özünü anası Orusyanı üyünde köp süygen Tawjanı bulan bek nasipli, saw-salamat yaşay. Dört de yanğa eki gözün dört etip bek saq qaray, har zamanda da har qaysı dewrükgen Dewge de tiyişlisin bermege hap-hazir tura. Onu tobu, tankı, hawada yüzegen daw gemelerinden qayrı, şolardan da güçlü nesi-nedresi de bar. Xalq özünü batırın sawut bulan belsendirmekni hayın şolay ete.
Sen de, balam, bolğan çaqı sawluğuñnu saqlap, yarayğan erkeklerdey qattı qayır bolup ösme qast et. Muna hali sözüm sözdür, sen şo zaman bizin şo nartıbızğa çart dep çartlap kömek etmege bajarajaqsan. Yaşawda meni sağa iñ yaxşı yorawum hona şodur, balam.