III
Qardaş-dos bulan quçaqlaşıp Elmurza da gruzowoyğa [yük maşiñe — m.a.] mindi. Birden terbengen maşinni çañı getegenleni qalağanlardan ayırıp qoydu. Yurtnu eteginde gögergen güzlükler göründü. Soñ maşin Aqtaşnı boyu bulan sozuldu.
Murza Aqtaşnı görgende, özü qış zaman Maryam bulan şahardan gelegen bir axşamnı esine saldı…Maryam izba-çitalnänı [qıraatxana, aldağı zamanlarda oxuyğan üyler, oxuwxanalar — m.a.] zaweduüşiyi [yürütüwçü, qarawçu — m.a.], özü de osoawiaximni yurt yaçeykasını [bölügünü — m.a.] sekretarı [dibiri — m.a.] zamanda şahardan yurtğa bağıp bir-biri bulan erişip yürügeni, Aqtaşğa yetişip, özü suw içme süygende tabanı bulan tebip qalın buznu oyğanı. «Were, sen qollarıñnı üşütesen, sağa suw men alıp bereyim», dep, Maryam eki de uwuçu bulan özüne suw içirgeni, «Cennetni hürüsünü gümüş çomuçdan da ariw qolları bulan zem-zem suw içmek ne lezzet eken» dep özü Maryamğa masxara etgeni…
Qışnı suwu yimik süzük süyüw yıllanı şolay esdelikleri bulan kabinkağa arqasın tayap çumadanında olturğan Elmurza rayonğa tez yetişejegine talçığıp ari-beri qaradı.
Pioner lagerni [qonuşnu — m.a.] üyleri göründü…Tawdan tüzge salqınlıq alıp gelegen suwnu yağasında aldınğı baynı qalası hali yurtnu şkolası [oxuwxanası — m.a.] edi. Har yayda bu qala yaşlanı yallıq lagerine aylanıp lozuñlar [şiʼarlar — m.a.], tağım-tağım giççi bayraqlar bulan bezene. Rayonnu barı da yerlerinden — şahardan da, yurtdan da munda pionerler cıyıla.
Yurtdağı yaşlanı arasında qarayawuz Murza da, aq mañalaylı Maryam da bir-biri bulan yaxşı biyip bajarağanı sayalı şahardan lagerge gelgen yaşlar özleni yağına bulanı köp çaqırğan.
Maryam qızdırıp qızça biyigenden soñ qatdırıp ulançağa salıp yibergende şosahat Murza da usta küyde sarqıp qızça biyiwge salıp yiberegen gezikleni lager yaşlar ayroq da bek uşatğanlar. Olardan qalışmayğan küyde Murza da pionerlege: «Stroysä!»…«Po porädku nomerow rassçitaysä!» dep orus til bulan berilegen komandanı [buyruqnu — m.a.], har türlü lager oyunlanı, awlaqğa asger qaydada etilegen poxodlanı [gezewleni — m.a.] uşatğan. Lagerni oträdında bolağan küydegi nizam yurt şkolanı pionerlerini arasında bolup bitmeygenlikge talçığıp Murza pionerwojatıyğa [pioner yolbaşçısı — m.a.] artıq kömekçi bolma qast etgen. Başlap masxarağa, soñ wojatıy [yolbaşçısı, erkeçi — m.a.] da uşatıp, oträdğa komanda etegen de bolğan. Çağı yetgendoq ol, komsomolğa girgen, osoawioximge yazılğan…
Bir keren kolxoznu 17 komsomolesi [komsomolçusu — m.a.] (olanı birisi bolup Maryam da) Murzanı başçılığı bulan Aqtaşdan Qoysuwğa yerli poxodğa getgen bolğan. Şonda barğanlanı barısını da töşlerine «PWXO» znaçoklar [işaralar — m.a.] tüyrelgen. Onu üstewüne Murzanı töşün birinçi darajada «Woroşilowça tüz atışıwçu» degen znaçok bezegen.
Şo gezik uzaq yolğa protiwogaz [gazqarşı maska — m.a.] giygen soñ yal almağa dep qoysuw yağada toqtağanda, Maryam ulanlardan ayrılıp, bir çet yerge barıp, kirinmege dep suwğa tüşe. Amma Maryam Aqtaşsuwdan Qoysuw qattı ağağanlıqdan xantaw qala, suw onu ağızdırıp terenge tarta. Şo zaman o, özünden purmansız:
— Murza, Murza men aqdım, qutğar, men ağıp baraman, — dep tuwra Murzanı atın aytıp qıçıra.
Yuxulu-uyawlu halındağı Murza Maryamnı awazın tüşünde yimik eşitse de, «Qutğar» degen sözden baş alıp suwğa bağıp çaba wa tel bağananı biyikligindegi yardan atılıp, oprağı-zatı bulan suwğa tüşüp, Maryamnı aldına çığa.
Bular bir-birini qolun tutğan küyde ayaqları taşğa tiye-tiymey ağalar.
Az da getmey, bulağa suwnu alaşa yağası görüne. Murza, qorqğanı tayıp bitmey qartıllayğan Maryamnı yağağa tarta, ol çıqmağa uyala, uzatılıp bir cığına [cığana — m.a.] butaqnı tutup suwda oltura wa özünü opuraqları qayda ekenni Murzağa añlata.
Murza üstünden şırıllap ağızağan suwnu sığıp, Maryam gün qızdırağan quru opraqların suw qarqarasına giyip harisi bir bölekni artından çığalar.
Yuxlayğan yoldaşlarını yağına gelgençe bular xabarlama başlay:
— Ya, Maryam, sen başğalar uxlap, men uyaw ekenni ne bildiñ?
— Nege deysen?
— «Murza», dep meni atımnı tutup qıçırmadıñmı?
— Qıçırdımmı dağı? — dep Maryam çıq tüşgen gül yimik suwlu yüzün bir yaqğa yaşırıp qıççırıp külep yibere.
— İy, sayki bilmeygen bola — dep Murza da cawharlı tişlerin görsetip tögüp küley.
— Wollah bilmeymen, seni atıñnı tutup qıçırğanımnı — dep Maryam ant etse de soñ, — qıçırsa ne bola? Sen bizin başçıbız ekenge qıçırğanmandır dağı, — dep mükür de bola.
Maryam sınçı gözleri bulan Murzanı tergey:
— Bilemisen, Murza, gertiley de sen şu osoawiaxim pormuñ bulan yerinde komandirge oşap da qalasan. Töşüñdegi znaçoklar tügül ördenler dep esime gelip gete.
— Getedir — dep Murza qızara.
İnnemey yürüyler, bir-birini yüregini işleygenin hiss etegen yimik bola. Maryam toqtağanda Murza da toqtay.
— Yaşlar uxlaymı?
— Uxlay wola, taş yimik bolup, masxara işmi protiwogazlar bulan munça yol?!
— Busa, Murza, ne bola, sağa tileymen bügüngü şu işni, ayroq da seni atıñnı tutup qıçırğanımnı bir sen — bir men, dağı heç birew de! Yaşlardan birisi bilse de, anama yetişejek — soñ iş bitdi — qulağımnı çaynap turajaq.
— Yest komandir! — dep Murza da xoşlanıp, yañı gögerip gelegen mıyıqlarını tübünden irjaya.
Tek bulanı cutlanmaqlığın çaltlaşdırağan zat şo gün bolğan iş tügül. Bulanı tez cutlanmağına aslu sebep: yurtnu içinde qayda toy busa bulağa ekisine de birçe biyimege köp tüşegenlikdir. Şkola çağından tutup bulanı toylağa bek tartğan zat da — şo. Murzağa çı bir dağı sebep bar, ol ojaqdağı yaşlanı iñ ullusu bolmaqlıq edi. Toydağılar bular ekisi de birçe biyimese bir de qabul bolmağanlar. Hatta, toyda yoq busa, çaqırıp geltirip de ekisin de birçe biyitip, şondan bek kep alğanlar. Bir gezik çi Maryam bulan birçe biyiter uçun, artından kolxoznu maşinin yiberip altı çaqırım aridegi Xasawyurtda haywan doktorlar hazirleygen kursdan Murzanı geltirgenler. Murza yurt şkolanı bitdirip onda oxuma tüşgen edi. Biyiygen zamanda xalqnı yağından bulağa ekisine de birçe bolağan quwançlıq, bulanı haqından etilegen har türlü yerli de, yersiz de ixtilätlar bulanı tez cutlanıwuna, aşlıqnı çalt bişiwüne qabu yel yimik sebepçi bolğan.
«Bizge geleşinip turmağa da neger tarıq» dep esine gelgen busa yaray, bir axşam kolxoznu klubuna barıp, yurt sovetni sekretarın tabıp, onu Sovetge de çaqırıp, klubda soğulağan arğannı wa oğar yırlayğan artist qıznı awazı qulaqğa çalınıp turakençin Murza da Maryam da özleni cutlanğanlığın zags bulan begetip qoyalar. «Tañda çığar tawuşu» dep aytıw da bar. Amma busa da bulanı bu xabarı tañ bolğança da yayıla. «Qaçırıp alğan», «Qaçıp barğan», «Qaçırıp da almağan, qaçıp da barmağan — Bir-birin köp süyüp tabuşğanlar» dep, har kim bir türlü küyde biçip-tigip yibere.
Busa da qızı geleşinmey erge barıp qalmaqlıq Ayzanatnı lap canına öte. Özünü ulanı yüregin ullu tutağan çağına yetişgen busa çı, Ayzanat, qızından açuw almağa ulanın küstürgen busa da yaray edi.
Onu bu yarasına xonşudağı Bazar-ajay da aylanğan sayın tuz sebe edi. Bazar-ajay bizin zamannı arbasına minip (kolxozda da bolup) esgi zamannı yırın yırlama süyegen qatın. Özü busa, «Tınç iş qatınlağa yaramaymı» dep dawlap kolxoznu işinden qutulup, poç arbanı yürütme tüşmege bajarğan. Ol kolxozdağılanı yaxşığa wa yamanğa, olanı zahmat günlerine, camiyat işge berilgenligine göre paylamay, ata-babaları kimlerden bolğan, özdenlerdenmi, dür busa qaysı özdenlerden, çağarlardanmı, dür busa qaysı çağarlardan, qaydağı şolay hapu-çupurlar bulan başın tolturup şonu zañına qulaq salıp turağan qatın edi. Netme gerek, yañılmay yayaq bolmas, dey.
Bazar-ajay özünü bu pikruların ozoq da kimge de aytmay. Tek birewge de aytmay tursa tili qıçıtağanğa göre, bu sırların xonşudağı Ayzanatğa çeçe bola edi. Onu özünü de sala özdenlerdenmen degen dawu bar edi. Şo sayalımı, neçikdir, Bazar-ajaynı özünü Mahaçqalada oxuyğan ulanı kurs bitdirip qaytğanda, ulanına Ayzanatnı qızı Maryamnı almağa xıyalı bolğan eken. Şoğar göre Bazar-ajay Ayzanatğa yaw bolup yağılıp, sürküç bolup sürtülüp aylanğan.
Şoğar göre de Maryam Murza bulanğı özünü aralığın Bazar-ajay bilgençe etegenimni etip qoyayım degenley alğasağan eken.
Aradan bir neçe gün getip Bazar-ajay şahardan gelegende haywan çalda ayğır biçip turağan Murzanı görüp quwunlu söylep yibere:
— Qara, sen buğar! Yaxari men ne göremen?! Ya, Murza! İş etip kursğa da barıp üyrenip gelgen käsbuñ bumu, qulum?
— Yañız bu da tügül. Yoqmu satılmay qalğan xorazıñ, busahat şonu biçip tawuq etip bereyim, — dep Murza etgen masxaranı bu, üyüne yetişe turup gerti görüp gete. «Şonu şo meni ulanıma tiydirip sama da aytmadımı? Maryamnı men ulanıma alma süyegenni şo sezgendir», dep abzarğa girip qoluna quman ala. Ol, namazğa qol baylağanda «sen ölgür, qayınlarıñ bulan seni tatuwlu bolmağa qoymağanda» dep yartı-yurtu namazın da qılıp Ayzanatlağa alğasay.
Mundan alda da Bazar-ajay Ayzanatnı yüregine qozğawul köp salğan. Onça olay aq tügül Maryamnı süt yimik ap-aq etip, buday öñlü Murzanı, qara bilewge oşatıp, Murzanı inçe belin, isbayı boyun erşi etmek uçun, «o uzun qurux, inçe kallay, qız yaşnı başın-gözün çırmap sabetge [proston. yurt sovet, sovet yurt şurası demek — m.a.] de eltip, sayki qaçırmağan bola» dep tatuwsuzluqnu yel yağın götergen. Hali gelip de Ayzanatğa:
— Bügün men görgenni busurman görmesin, xasapçıday sığanıp giyew tüsüñ etegen käsbunu gördüm, dağı saniyat qurusun. Oxuğan kursuna qara! Ozoqda Xasawyurtdağı kurslar ondan qayrı dağı ne käsbu üyretejek, Mahaçqalağa barıp oxumağan soñ, bizinki yimik? — dey.
Ayzanat buğar:
— Käsbunu çu xari kolxozda örü-töbeni bolmay buğay, — dep aytmağa turağanda, Bazar-ajay aldınlıq etip:
— Toba-toba, ayğır biçegenge hawayın bermege atlas biçegenni saqlağan bolğansan, — degen soñ da, — özden gişi etegen käsbu tügül! — dep de qoşa.
Bu bulay degende Ayzanatnı yanıwu güçlep getip:
«Özdenlikden zat añlay busa o, ayğırnı ayğır küyde qoyup oğar minip yawğa çabup hüner görsetsin dağı, hona Pindiyamu nedir, onu bulanğı dawğa barıp!» — dep orğuy.
Özü aytağanlanı da Ayzanatnı üstüne qaplap, Bazar-ajay bu laqırnı aradan beş-altı ay getgen soñ da, «Giyewge qayın anasını qarğışı yetmegey edi», dep özü alğış yorayğan bola. Birewlerden munu eşitgen Murza qarğışğa onça qulaq da bermey, «şu özdenlik ne zat eken» degen oynu netse de unutmağa bolmay, Temirgereyge soray.
— Özdenlik köp yaxşı zat, — dey Temirgerey. «Özdenmen dep aytasan, oq tiygende qajıysan» dep aytıw da bar. Gazetlerde dawlanı xabarları köp yazılağan bolup tura. Tañala şo duşmanlar bizge çapsa, şolanı tobu Allahnı accalından güçlü busa da şondan sen qajımasañ sen özdensendir, amma qajısañ olar seni qul etejek, yımışatajaq. Bu — seni haqıñda aytağanda bulay. Sawlay sovet paççalıqnı xalqın aytğanda: biz özdenlikni, öz erkinligibizni saqlama süyebiz, duşmanlar busa bizin menlikni-özdenlikni sındırmağa süye…»