IV
«Токътат, токътат!..» «Тюшюгюз, етишдик!» деген авазлар Элмурзаны ёл бойда уьзюлмей гелген пикруларын бёлдю. Машин райвоенкоматны уьйлерини алдында токътады.
«Йылкъы уьюрюн табар» дегенлей, уллу абзарда гьар ким оьзюню юртлусуну ягъына бара эди. Тек узакъ къалмай башгъачалай болду. — Военкоматны эшигинден абзаргъа командир [асгербашы — м.а.] чыгъып, фамилияларын [тухум атларын — м.а.] охуп бир нече адамны бирче уьйге гийире туруп, юртлулар гюн тийген къар йимик ирий башлады. Узакъ къалмай Мурзагъа да гезик етишди.
Военкоматны комиссиясыны залына Мурза булан бирге Бавюртдан Агьмат да гирди. Дёртсан гелген Агьмат денгиз асгерге белгиленди. Гьайван фельдшер экенлигин гьисапгъа алып Элмурзаны атлы асгерге белгиледилер. Амма Мурзаны хыялы танкист болмакъ эди, юртда шко- лада охуйгъандан берли де
Танк, танк, —
Душманланы чапа-чанк! деп бурнундан кёп айта бола эди.
Гьали буса ол, гьайванчы болгъанына сёгюше туруп, уьстюндеги гимнастёркасыны этегин эниш тартды, юрекден эки янсыллыкъны тайдырып, комиссияны председателине ювукъ барды:
— Ёлдаш начальник [башчы — м.а.], не бола, мени танкистге яз, тилеймен…Яшдан берли танкист болма гьасиретмен. «Болат атны» дагъы да бек сюемен!
Начальник Элмурзагъа эс этип къарады: опурагъы полувоенный, тёшюнде значоклар, бою исбайы. Бираз ойлашгъан сонг:
— Командир болма сюймеймисен? — деп сорады.
— Танкны командири болма сюемен! — деп Элмурза ойлашмай жавап берди. Комиссияны председатели:
— Буса шолай да болсун! — деген сонг Элмурзаны документлерин [шагьатнамаларын, белгилерин — м.а.] ягъында олтургъан командирге узатды.
Райвоенкоматдан чыкъгъанча да, оьзю танкистлеге младший командирлер [тюп асгербашчылар — м.а.] гьазирлейген курсгъа йиберилегенни Элмурза билген эди.
Эки де якъдан эшиклери герилип ачылгъан товарный вагонда [юк, мал вагонда — м.а.] солда Кавказ, онгда къумукъ тюз, мычыгъыш аркъалар, осетин, къабарты ва орус авлакълар гёрюне, юз тюрлю уллу, гиччи кёпюрлерден оьте туруп ахшам болду. Сют йимик ай ярыкъ гече болмакълыкъгъа гёре Украинаны топрагъында къоллар, тёбелер кёп экенлик де билинди. Экинчи гюн ёлну эки де боюнда къарагъай, макъар агъачлыкълар Элмурзаны тамашагъа къалдырды.
Москваны Элмурза Курский вокзалдан [Курск вокзалдан — м.а.] Ленинградский вокзалгъа [Ленинград вокзалгъа — м.а.] барагъанда автобусну терезесинден эртен чакъда гёрдю, Кремль, мовзолей [турба — м.а.] гёрюнмесмикен деп башгъа затланы аз тергесе де нече миллионлар булан адам яшайгъан уллу шагьарны гьаракаты гиччи шагьарныкине бир де ошамайгъанлыкъгъа тамаша болду. Орамларда бир затгъа къаст булан, чалт юрюмейген бирев де ёкъ. Артсыз-алсыз агъагъан машинлер жаны бар затлар йимик башгъача низамлы юрюйлер. Бир ёлунда мунча затланы гёрмеге бажарылар деп Элмурза бир де турмай эди. Ону башы яхшы кеп болгъунча ичгенде йимик арив айланды. Ватанымны дазувсуз уллулугъу, гёзеллиги ва тюрлюлюгю гёз алдында токътагъан сонг баш айланмай да боламы…
Чагъы бир буса да башда бир-бирин бир де танымагъан уланлар ахшам заман Изьяславлни ягъында бийик къарагъай агъачлыкъны ичиндеги гиччи станциягъа къотарылдылар.
Армия яшав башланды…
«Гече юрюген гюндюз сююнер» дегенлей, Мурзагъа юртда турагъанда школада, отрядда, комсомолда, осоавиахимде низамны, уставланы [низамнамаланы — м.а.] уьйренмеге тёкген къыйыны асгерге алынгъандокъ кёп тынчлыкъ берди. Тёкген къыйын чы нечик де, гьатта армиядан болжалы битип къайтгъанланы хабарларына муну кёп тергевлю тынглаву, олар булангъы къурдашлыгъы да асгерде муну оьрленивюне кёмекчи болду. Буланы уьстевюне уьйде алгъан тарбиясы да оьзюне пайдалы болуп чыкъгъанлыкъны ол уьюне язгъан кагъызларында бек арив билдирген эди.
«Уьйде туврадан-тувра мени командирим сен болгъансан Ажав, — деп яза о анасына. — Сени командиринг Атайым эди. Мен бир тарыкъсыз затны этсем сен магъа «атанга айтажакъман, магъа ону сёзюн тийдирмек сизге дарманмы?» дей эдинг. Шоллукъ булан оьзюнгню командирингни абурламагъа уьйрете эдинг. Атайымны ва уьйге гелеген уллу адамланы ягъында олтурмагъа къоймай эдинг, (олар айтып олтуртмаса). Орамда уллу гиши оьтюп барагъанда эре туруп гьюрмет этмеге герекни уьйрете бола эдинг. Атайым да десенг, уьйде яшлагъа этмеге сюеген айыбын туврадан-тувра оьзю этмей, о сагъа айтып, байрам гюнлер яшлагъа алагъан савгъатланы бизге оьзю бермей сенден таба берип, бизин алдыбызда сени абурунгну да артдыра, оьзюню уллулугъун да сакълай эди. Яшлары бар ерде атайым тарыкъсыз, тарбиясыз сёз айтып мен эшитмегенмен.
Атайым оьзюню къолу булан магъа янгыз бир керен тюгюл урмагъан. Мен гёзетге баргъанда ону бригадасыны бир атын тас этген эдим. Авлакъда о мени уьстюме етишип, къолумдагъы югенни алып «сагъа тапшурулгъан малны сен шулай сакълажакъмысан?» — деп юген булан сыртыма бир керен яхшы кюйде ургъаны гьали-гьалилерде мунда — армияда бир гече къаравулда турагъанда, гёзюм къалгъып йибергенде эсиме гелип айыгъып гетдим. Атайым да, мен де авлакъда ёлукъмагъан бусакъ, балики, шо дамигьни де сенден таба этген буса ярай эди.
Бизин уьйдеги шо низам, асгердеги низамгъа оьтесиз ошай экен. Мунда да командирибиз бизин алдыбызда оьзюню командирини абурун гётере, уллу командирип тапшуруву да бизге гиччи командирден таба бериле. Уллу ёлукъгъанда огъар абур бермек мунда да гиччилеге борч. Тек мунда уллу булан гиччи йылгъа гёре тюгюл, чынгъа [рутбаге — м.а.] гёре. О якъдан мунда яхшы. Уьйде мен нечакъы нетсем де атайымдан уллу болмагъа бажармас эдим, амма мунда уллулукъну алмагъа имканлыкъдан пайдаланып, Ажав, сени уланынг уьч гишини уллусу болгъанман, (гёз тиймесин!): беш-алты айны ичинде охуп гьали БТ—7 деген енгил танкны командиримен. Юртда, уьйде алгъан тарбияны яхшылыгъындан магъа гаубвахтагъа тюшмей, не де штрафланып бир сама да поллар [жабарлар — м.а.] жувмай шо уллулукъгъа етишмеге бажарылды.»
Асгерден язгъан кагъызларыны кёбюсю анасына адресленмекни себебин шо кагъызында Мурза арив гёрсете: «Къызыл Армияда ана деген зат айрокъ да аявлу. Биз ватаныбызны сыйлылыгъын, «ана» деген асил сёз булан билдиребиз, «Ана Ватан!» деп бал татытып айтабыз».
⁂
Гелини яш тапгъынча Мурзаны анасы Татув уланындан гелген кагъызлардан тюгюл дагъы затдан татыв алмай тургъан эди.
Яшгъа тагъылажакъ ат о тувгъанчокъ да белгиленген эди. Алдын заманда йимик Къуран ачдырып онда башлап ёлукъгъан атны ахтарып тюгюл, не де бизин юртларда гьали де юрюлеген кюйде оьлген бир къардашыны аты деп де тюгюл. Яшгъа тагъылажакъ ат неден тувулгъанны гьакъында Мурзагъа къызардашы Зугьра язгъан эди. (Зугьраны назму чыгъармагъа дагъы да артыкъ гьюнери барны биз сонг гёрербиз), «Арсен» деген кино гелген деп Ажав да, мен де гелин булан киногъа бардыкъ. Кинода Арсен оьзюн къоркъмай тутгъанына Ажавну кепи гелген. Мурзагъа бир улан тувуп битгей эди: Арсен деп ат тагъажакъ эдим деп тура. Амма анайым сюйсюнмей. «Сиз Арсен десегиз де мен Арслан дежекмен» дей. «Элде эшитилмеген о да не ат!» деп сёйлене бола.
«Элде эшитилмеген», деп анайым бизин юртну айтадыр, — деп яза бир кагъызында Мурза. — Бизин эл янгыз бизин юрт тюгюл, Хасавюрт да тюгюл, Дагъыстан да тюгюл. Бизин элни ичине нечесе минг Дагъыстан, нечесе юз Гюржистан сыя. Шолай болгъан сонг Арсен деген гюржю ат да, Арслан деген къумукъ ат йимик бизинки бола. Эсимде бар биз охуйгъан орус китапланы бириси Ленинге чыкъгъан бизин Дагъыстан йыр булан башлана эди. Орусланы яхшы йырлары болмай тюгюлдюр — бизин яхшы йырланы да олар оьзленики йимик гёрмек саялы.
Мени уллу анам булан сёйлеп бажармагъа тарыкъ. Токъсангъа чыкъгъан къарт буса да анайым оьзюне айтылагъан затны бир де англамайгъан даражагъа чыкъмагъандыр чы.
Анайым Арсенге Арслан деп айтажагъына чы шек ёкъ. «Эсигиз де бармы: юртдагъы доктор къатынгъа къайынлары Таня деп айтып болмай «Тана» дей эди. Тиш-тайпагъа тана демеге арив тюгюл, деп анайым огъар Танажар дейген болгъан эди.
Олай ат алышдырывлар асгерде де бола. Списоклагъа [сиягьлагъа — м.а.] язылагъан атлардан къайры гьар гишини къурдашлары, досу къойгъан ат да бола. Муна магъа орус ёлдашларым Миша, Михаил дей, Михаил Иванович деп болалар. Мунда мени булан Магьаммат Ибрагьимович Хучияров [Мугьаммат Ибрагьимни уланы Хучияр — м.а.] деп дагъыстанлы бар, огъар Михаил Иванович Кучеров деп айталар. Агьматдан гелген кагъызны тюбюне де Алексей деп къол салынгъан». «Одессадагъы досум къойгъан атым — Алёша» деп яза. Яман буса досу огъар «Алёша дермеди? [Алёша дерми эди, айтармы эди? — м.а.] Алёша чы Алёша эдим, тек орус тилден очень плохоман» деп Агьматны канты кёп. Шогъар гёре ишлери аста барагъангъа ошай. Огъар мен инанаман.
Магъа асгер яшавну башлапгъы жумаларында бир лезги булан болмагъа тюшдю. Пакъыр, башын элтип танкгъа тюртюп: «мунда не де бар, амма орус тил ёкъ», дей эди. Бир керен огъар тюбек не зат экенни айт дегенде, орусча айтып болмай, азербайжанча айтмагъа изну тилеп, мени тилмач да этип:
«Минтопка — адамны дедесин яндырандыр», деди. «Дедесин яндыран» деген сёзлени орусча гёчюрмеге къарап мени башыма бир гьал тувду, бир гьал! «Бийимеге бар гьюнер орусча сёйлеме болгъан буса эди» деп эсиме гелди.
Юртда пайдасыз бийивге берген тергевню орус тилни уьйренмеге берген бусам, макътанып да айтмайман, асгер ишим гьалиден он къат алгъа гетежек эди.
Уьйде бу кагъыз охулагъанда Темиргерей:
— Гьейлер бийив бугъар не яманлыкъ этген? «Ялан ананай булан сени алырман бугъай» деп, бийив булан тюгюлмю къатынлы болгъаны, — деп гелинине къарады, ону къызаргъанын гёргенде чыгъып да гетди.
«Дагъы-дагъы! Алагъанын алгъан, истанбул тапанчасына исхарла къубур тапгъан» — деп Татув да эсги бир сарынны пайдаландырып сёйледи.
⁂
Мурза турагъан 40-нчы айры танк полк дав башлангъан гюн яй лагерде эди. «БТ—7» деген танкны къабул да этип, ону экипажы булан таныш болуп турагъанда, ачыкъ сари чачлы старшинада [сержантда — м.а.] гёзю токътады. Бу башнер-заряжающий [топ салывчу — м.а.] Карасёвну тёшюн къоччакълыкъны белгилери болуп, эки медал да безей эди. «Чыныкъгъан танкист буса ярай» деп токъташды Элмурза. Гертеден де коммунист Карасёв Халхын-Голда япон самурайлагъа къаршы давда ортакъчылыкъ этген, болжалы битгенде де армияда къалгъан экен.
Карасёв полкда [алайда — м.а.] уьттю тили, самаркъаву булангъы масхарачы адам экенни де Элмурза биле. Тарыкъ болуп гетсе танкны экипажыны къайсы членини [уьюрюню, аъзасыны — м.а.] орнун тутмагъа билеген кюйде танкны къоллап баражаракен. Амма танкны командири гьисапда оьзюню гьакъында Карасёв береген багьа онча яхшы тюгюл экенни де Элмурза узун къулакъдан эшите. Элмурза машинни ягъындан яхшы ари тайып да битгенче, Карасёв такнистлеге бурулуп:
— Командирибиз гижав хыяр йимик, къарсалап бишген къалач йимик чий болмаса чы яхшыды. Оьлмесек кавказлыны гьюнерин де гёрербиз, — деп айтгъан болгъан. Башлапгъы ёлугъувда гьаллашмайгъан гезиклер де аз болмай. Бу гезик де шолай болуп чыгъа. Старшина булангъы аралыгъын Элмурза шакю-шюкюсюз [масхарасыз, — м.а.] саламат юрюте. Оюн-масхара булан Карасёв мысгъылгъа салардан къоркъуп, Элмурза буйрукъ берегенде орус сёзлени дурус кюйде айтмагъа къаст эте.
Бир керен полкну комсомол жыйыны болду. Онда къоччакълыкъ, чыдамлыкъ ва совет асгерде болмагъа тюшеген оьзге къылыкълар гьакъында арагъа сёз салынгъан эди. Халхын-Голда болгъан давланы эсгерип онда Карасёв сёйледи. Учсуз-къырыйсыз монгол дангылларда болгъан танк давланы хабарын Карасёв айтагъанда дагъыстанлы къоччакълар: Айгъазини; Хочбарны, Парту Патиматны йырлары, Гьажимуратны гьюнери гьакъында, Закария-агъав юртда айтгъан бир хабар Элмурзаны да эсине тюшюп гетди. Жыйынны председателини:
— Сёйлеме дагъы ким сюе? — деген соравуна:
— Яраймы? — деп Элмурза эре турду. — Бу иш имам Шамилни заманында болгъан. Шамилни айтылгъан найи- би Гьажимуратны Толстой язгъан хабардан таба сиз де таныйсыздыр. Гьажимуратны дазувсуз даражада къоччакълыгъын, къайратлыгъын эшитген ва къоччакълыкъгъа даву булангъы бир дагъыстанлы Гьажимурат булан батырлыкъ ва гюч сынамагъа ону ягъына геле.
— Нечик сынама сюесен? — деп сорай огъар Гьажимурат.
— Нечик сюйсенг де, — дей къонакъ.
— Ярай, — деп рази бола Гьажимурат. — Тек, бир зат бек онгсуз геле…Биз бир-бирибиз булан душманлар тюгюлбюз, гючню къоччакълыкъны душман да тюгюл къонакъ адам булан сынамагъа бек къыйын. Шогъар гёре гел биз булай этейик: сен сени бармагъынгны мени авзума саларсан, мен де мени бармагъымны сени авзунга саларман ва бир заманны ичинде бир-бирибизни бармакъларыбызны гючюбюз-гюнюбюз бар чакъы, рагьмусуз кюйде къысарбыз. Ким узакъ чыдаса шону утгъангъа гьисап этербиз.
Бу шартгъа къонакъ да къабул бола.
Къонакъны авзундан шосагьат къан сыкътама башлай. Гьажимуратны бармагъына ону тишлери яман батгъаны билине. Амма нетесен, къонакъ тез авзун ачып Гьажимуратны бармагъын йиберип:
— Йибер, сен де йибер! — деп яман гюню булан къычыра.
— Булай неге тез йиберип къойдунг бармагъымны? — деп сорай Гьажимурат.
— Не яман хатирсиз хапдынг хари! — дей къонакъ.
— Сен мени бармагъымны аяп хапдынгмы? Сагъа йимик магъа да авуртду…Меники дагъы да бек авуртгъан буса да ярай. Мени тишлерим сеники йимик уьттю болмажакъ…йыл якъдан мен сенден нечагъы да уллумандыр.
Къонакъгъа Гьажимурат дагъы да айта:
— Игитликни, къоччакълыкъны къазанмакъ учун гьар заман намусну, ягьны юрекде сакъламагъа герек бола…
«Намус, ягь» деген недир деп сорасагъыз, орусча сизге нечик англатайым, — деп Элмурза оьрге-тюпге къарай: — намус — честь, ягь, ягьны орусчагъа гёчюрмеге къыйналаман, нечик де «ягь» деген сёзге къоччакълыкъ да гире, чыдамлыкъ да, къайрат, гьатта сабурлукъ, саламатлыкъ да гире. Шолай санлар, шо белгилер бизде де болмагъа герек. Танкистни намусун унутмагъа бизге бир де ярамай. Инсанда ягь не къадар кёп болгъан чакъы, ону чыдамлыгъы да о къадар кёп, осаллыгъы аз болажакъны даим эсде сакълама герекбиз. Ягь бар ерде «страх» болмай. «Страхны» гёзлери къоркъмакъдан уллу бола, ягьны гёзлери буса бираз сюзюлюп, уьттю, инамлы бола.
Жыйындан сонг Карасёв Элмурзаны уьстюне барып огъар къолун узатды:
— Къутлайман, ёлдаш командир…Кёп тизив хабар!
— Ондан чы сиз айтгъан затлар артыкъ маъналы, неге тюгюл бугюнгю бизин асгер сынавдан, — деди Элмурза.
Палаткалагъа [чатырлагъа — м.а.] олар бирче бардылар. Тек шо гече не Элмурза не Карасёв бир затны билмей: 22-нчи июнну [кюржанны — м.а.] тангында душманны бомбардировщиклери [топ учакълары, топ-явдурувчу учакълары, бомбачылары — м.а.] оьзлени башына ажжалны авур окъларын явдуражакъны, уллу Ватан давну ялынлы алатолпаны оьзлени намусун, ягьын сынажакъны билмейлер.
Давну барышы экинчи жумагъа айланды…Тангны ярыгъында айры танк полк думшанны эки атакасын [гьужумун — м.а.] гери урду. Уьчюнчю атакада Элмурзаны экипажы топну гюллеси тийип ялламагъа башлагъан танкдан атылып якъ-ягъына чачылды. Оланы эс этген душманланы десантниклери [десантчылары, къонув асгерлери — м.а.] явдуруп атышды.
Элмурза ари-бери бир ерден бир ерге яшына, тайыша туруп айланагъанда наган [Наган къураллы револвер — м.а.] тапанчасы булан адашгъан эки фашистни йыкъмагъа болду.
Ол сюйкеле туруп Карасёвну ягъына барды. Старшинаны къолуна тийген. Карасёвну билегин байлайгъанда Элмурза къартыллай эди. Шону эс этипми Карасёв:
— До сих пор не был женат, теперь только женили, — деп Элмурзагъа багъып иржайды. Эсер-месер болуп турагъан Элмурза: «Гёресен, шу ерде де масхарасы битмей» деп ойлашгъан сонг, оьзюн жыймагъа къарады:
— Женили значит ранили. Только легко, без калыма.
— Во-во! — деп Карасёв оьзюню масхарасына бу берген жавапны ушатды.
Узакъ къалмай атышыв сейир болду. Фашистлер оьзлени позицияларына артгъа тартылдылар. Тек, заманда бир, душманны да бизин де танкларыбыз ичинде топ-пулемёт [топ машинтюбек — м.а.] гюллелер ярылмакъдан къартыллай туруп, акъ ялындан сонг къара тютюн ташлай эди.
Ярылгъан гюллелер ва шынжырлы дёгерчиклер ярахсыз этген топуракъ уллу сабанлар теренден тырнагъанда йимик пара-пара болуп пус ташлай эди. Тюбеготну [тюбек отну — м.а.] ийиси гьанкъый эди.
Карасёв яллайгъан танкына гёзлерин къаратгъан сонг узакъдан кюстюндю:
Сёйлемей, йыламай, буса да къарама къыйын, Адамгъа йимик топракъгъа языгъынг чыгъа.
Чыгъа чы дагъы…— деп Элмурза бир якъгъа бурулду. Олар оязгъа тюшюп, ичи булан, бизин батареялар тутгъан бойгъа онгарылдылар.
«Гьали къоркъунчлукъдан чыкъдыкъ» деп эсине гелди Элмурзаны. Тек нетесен, бирден душманны миномётчиклери [минаатарлары — м.а.] батареягъа атышып йиберди. Миналар юрекни чюмлейген сызгъырыв булан учду. Якъ-ягъына чартлап сынгъан савутну сеси булан гелген бир мина ювукъда ярылды. Булар ерге къапландылар. Башыны уьстюнде гюлле яркъычлар сызгъырды, артында булар токътагъан тёбе башны топурагъында гьызлар къойду. Онг якъгъа таба дагъы да эки мина ярылды:
«Вилка» деп ойлашгъан Элмурза:
— Тез, бир атылып топчуланы траншейлерине! — деп Карасёвгъа къычырды.
Чалт туруп, чапдылар: ювукъда ярылгъан мина булан бирче Элмурза траншейни хырына етмекде, гёзге гёрюнмейген бир къурукъдан артылагъанда йимик бир тамаша солагъай атылды Карасёв:
— Не болду? — деп сорады.
— Зат да! — демеги булан Элмурза дёгереп траншейге тюшдю.
— Сагъа да тепди бугъай.
— Аягъыма, — деген Элмурза къаркъарасына тынглады.
Булар, бираз алда оьзлер ятып токътагъан ерге къарадылар. Онда миналаны ярылывундан топракъ къайнай эди.
Карасёв Элмурзагъа багъып энкейди. Ону ярасы чюмекден йимик къан ташлай эди.
Батареяны командири олагъа ювукъ гелип, къайсы асгер бёлюкденсиз, деп сорады. Элмурзадан жавап алды.
Чабып санитар гелди. Ярагъа юла салып, уьстюнден байлады. Батареяны командири:
— Санбатгъа ерли бизин озгъунчу машин булан гетерсиз. Гюлле гелтирме барагъан машин бусагьат ёлгъа тюше, — деди.
⁂
Медсанбат еринде табулмады. Топчуланы машинине топ гюллелер бар складгъа бурулмагъа герек эди. Элмурзагъа да, Карасёвгъа да полуторкадан тюшмесе болмады.
Булар тюш замангъа ерли ханнекде [хандекде — м.а.] турдулар. Фронтну ювукъдагъы сол участкасында [сол боюнда — м.а.] шыплыкъ эди, амма онг флангда топланы гьаплаву баргъан сайын гючленеди. Узакъ къалмай давну тавушу артгъа (тылгъа) [аркъагъа — м.а.] гёчдю.
Элмурзаны бети агъаргъанны эс этген Карасёв талчыкъды:
— Ярагъыздан къан сава, ёлдаш командир, мунда бизге къуршалмакъ къоркъунчлугъу да бар…Ону маънасын англайсандыр?
— Къувунчулукъ. Паникадан къайры бир зат да тюгюл.
— Ёкъ, мундан къувунчлукъну ийиси гелмей…Медсанбат башгъа ерге тайышгъан. Машинлер юрюп де гёрюнмей. Санитарлар ёкъ. Давну тавушу — артыбызда. Кюйге къарагъанда немислер бизин къапталлап оьтюп, алгъа чыкъгъангъа ошай. Дюрмюкен, тюгюлмюкен деп пал сала турмай къутулмагъа кюй тапма герек.
— Артыбыздан машин йиберирлер.
— Яш йимик сёйлеме, ёлдаш командир. Шу моментде [анда, мюгьлетде — м.а.] бу къайнайгъан отгъа ким тюшсюн? Буссагьат бизинкилени бизин ойламагъа чоласы ёкъ…Эх, бираз буса да юрюмеге бажара бусагъыз, бу дувадакъ гьалдан къутулмагъа бир кюй табар эдим.
— Мен саялы тавеккелликни [таваккалыкъны — м.а.] къой. Сен гет. Гьали дё геч тюгюл.
Карасёв сёгюшдю. Ачувлу сёзлени булай уста кюйде бир-бирине тагъылывун гьали болгъанча Элмурза бир де эшитмеген, Карасёв юмурукъ гётерип оьзюню уьстюне муна гьали чабар, дагъы чабар деп эсине гелди ону.
— Негьакъ сёгюшесен. Мен айтагъан тюз: Экевден эсе бирев къалгъан къолай.
— Эх, сени я! — деп къанына къаралды Карасёв. — Мен сени герти сынав къурдашыма гьисап этме турадым, сен буса…
Ол, тишлерин къыса туруп яман сёз де айтып ханнекден чыгъып ёлгъа онгарылды.
Бир нече минутдан ол немес шинел де алып гелди, яндавурунда къагъыла туруп трофейный [гъанимат — м.а.] автомат да бар. Бир сёз айтмайлы, ол ич гёлегин лент-лент этип йыртды да, оланы барысында Элмурзаны аягъындагъы бинтлери къан сытып турагъан ярагъа чырмады. Тек нетесен къан сюзюлюп шо чюпюрек бавлардан да чыкъды.
Карасёв Элмурзаны шо шинелге де салып, сюйрей туруп ёлгъа чыгъарды.
Гьар он-он беш метрда ял ала туруп, ёллар бир-бирин къыркъагъан ерге уллу къыйынлыкъда етишдилер.
— Мунча гюч магъа къайдан гелип къалгъанны оьзюм де билмеймен, — деп оьз-оьзюне мюкюрлюк этди Карасёв. — Гьа, гьали парахат бол, командир. Биз уллу ёлдабыз. Мунда бизин къоюп гетмежеги озокъда белгили.
Ёлну тирсегинден машин гёрюндю.
Карасёв «наганыны» чакъмасына бармагъын да салып къатып токътады. Шофёр йыракъдан сигнал берип тербесе де, Карасёв еринден де тербенмей турду. Арадагъы мезгил аз бола бара. Шофёрну токътатма хыялы ёкъ. Карасёв тапанчасын гётерди. Машин, тормозлары [чаналгъычлары — м.а.] булан кантлы къыжыллай туруп, токътады. Кабинадан башын чыгъаргъан шофёр, нагангъа къарап:
— Мунда муну булангъы оюнну къой!.. Онда алгъа барып душмангъа гёрсет муну гьюнерин! — деп ачувланды.
— Биз онда болгъанбыз, гьали гезик сенде, — деген Карасёв, къысгъача къошма да къошду: — Биз экевбиз…
— Алма болмайман…Югюм — атылагъан от — гюлле.
— Тюшюп, командирни кузовгъа гётермеге кёмек эт, — деп буйрукъ этген Карасёв гёзлери булан шофёрну кёклеп алды.
— Бир зат болса мен жавап бермежекмен — деп бурнуну тюбюнден хонтурлана туруп шофёр кабинкадан чыкъды.
⁂
Медсанбатгъа ерли ёлну узагъында эсден тайгъан Элмурза Карасёвгъа англашылмайгъан тилде: «Барысыны да къаны къызыл…Къаргъалар бары да ерде къара бола…Ат чагъы бёрю болмай…Къара къаргъаны къаны да къара…Шашги вдиргинай…» деп сёйлене гелди.
— Не сандыракълай экен…Кюйге къарагъанда дав муну башыны мийисин айландыргъан, — деп токъташды Карасёв.
Машин ойтанларда яман аталап йибергенде Элмурза эси гелип къарагъан сайын ягъында старшинаны гёре.
Ол операциядан сонг палатда айыкъды. Башлап гёргени Карасёвну тергевлю гёзлери болду. Оланы ичинде ювугъуну къыйналагъанлыгъын енгиллешдирмеге къастлыкъ язылгъанда йимик эди. Ювугъу гёзлери булан Элмурзаны оьзюне бек исиндирди. Дав адамланы бир-бирине мунча булай ювукъ этер деп ону алда бир де эсине гелмей эди. Карасёвден артыкъ асил де аявлу да болуп дюньяда дагъы адам болма кюй ёкъ деп ойлады Элмурза.
Элмурза орус сёзлени айтып болмагъанда этилеген масхараны оьзюне этмекни гьали болгъунча биревге де яратмай эди. Амма «минтопканы» хабарын бир керен Карасёвгъа оьзю айтгъан болгъан. Гьали Карасёв палатгъа гирип бугъар:
— Миша, винтовка деп айтып боламысан? — деп сорады.
— Сен магъа къайсы гёзден къарай экенсен бир гёрейим, — деп Элмурза гьарангъа иржайды.
— Нечик къайсы гёзден? — деп Карасёв билмеге сююп гёзлерин ойнатды.
— Шолай…Сол гёзюнг булан къарай бусанг магъа ачувлусан, онг гёзюнгден къарай бусанг — яхшылыкъ ёрайсан.
Аркадий бир башлап онг гёзюн къысып, «то есть, то есть» деп сонг сол гёзюн де къысып, бираздан онг гёзюн иш этип герип ачды. Элмурза ярасын унутуп авзун ачып иржайды да:
— Минтопка…Сонг дагъы не айтайым? — деп сорады.
— Шашки диргинай, чтоли, — деди Карасёв.
— Ону да къайдан билесен? — деп Элмурза уьстюнден ювургъанны тайдырып, бутларын салландырып олтурма къарады.
— Гьей, гьей, олай алгъасап йиберме, — деп Карасёв ону аста ятдырды.
— Гертилей къайдан билесен Аркадий?
— Ёлда сен сандыракълай эдинг, «шашки диргинайдан» къайры сёзюнгню англамадым.
— Тюгюлдюр? — деп Элмурза ярасын бютюнлей унутду. — Буса мен сагъа ону хабарын да айтайым. «Дикий дивизияны» заманлары. Япон давдан да алда. «Дикий дивизияда» кавказдан да адамлар бар, билмеймен дагъыстан полкдамы, ёгъесе осетин, не де кабардин полкдамы бола бу иш. Тергемеге командованиядан [асгербашчылыкъ — м.а.] уллу чынлы адамлар геле деп хабар болуп, командирлери казармаланы алдында тез полкну тизе. Къараса уллу чынлар геле тура. Полкну командири тавлу апсер [чавуш — м.а.]:
— Слушайте маю каманду! Шаш—ки—и, вдиргина—а—ай! — деп къычыра.
Къычырса къычырсын шёшгелер къындан чыгъып битмей. Башгъа полкну адамлары масхара этип буланы шошгелерини ичине туз къуюп къойгъан болгъан экен.
— Чом дела? — деп ачувлана тергеме гелген уллу чынлы. О заман полкну командири атын аргъытып алдына барып:
— Гаспадин полковник, шашки жаржавлини, вдиргинайт никак нильза! — деп айтгъан болгъан…Я, сандыракълайгъанда о да мени къайдан эсиме гелген экен.
— Къайдан гелегендир, о заман оланы «шошгелери жаржавлен» болгъан, сен сандыракълайгъанда буса сен оьзюнг «жаржавлен» болма аз къалып турадынг…Къайырмас, бир ажжалдан къутулдунг, тотунг тазаланды.
«Сен болмагъан бусанг чы, тот басып еринде къалажакъ болгъанман» деп эсине гелген Мурза гёз тюбюнден тергевлю къарады:
— Нетдинг, папурус тартма сама гелмедингми?
— Яхшы билдинг. Меники битген, сеникин сагъынып гелдим.
— Пачалыкъгъа пайдалы адам тюгюлсен Аркадий. Береген умпагьатынгдан тартагъан папурусунг артыкъ, — деп Элмурза ясдыгъыны тюбюнден махорканы чыгъарды, оьзю тартмайгъангъа барысын да Карасёвгъа берди.
Карасёв гёпюртюп тартды. Масхарасыз лакъыр башланды. Дав мунча да булай хапарсыздан неге къопгъанны билмеге сююп сёйледилер, бизин асгерлер гитлерчи черивлени токътатмагъа болмайгъангъа инбаш къысдылар.
— Сандыракълайгъанда сен дагъы да бир затлар айтадынг, гьали биз ойлашагъан затлагъа жаваплар сама да тюгюлмюдюкен? — деп старшина дагъы да ихтилатгъа салма сюйдю.
— Волла, ким биле дагъы…Амма, Аркадий, биз артгъа тартылагъан шо гюнлерде гертилей де гёзюме бир тамаша затлар гёрюнюп гетеди: шо малъун фюрер бир къолун бизин элчини къолтугъуна сукъгъан, биревю къолун хынжал да къысып артында сакълай…О Мурдарны къара къастындан хабарсыз бизин элчи ону булан бирче юрюй…»
— Ажайып хари, — деп Карасёв тамашалыкъ этди. — Шолар булан шунча чашка-ложка болуп неге гёрюндюк…дыгъар байладыкъ.
— Инандыкъ, — деди Элмурза бурнундан кюлеп. — «Душман гёрсетген кёпюрден оьтгенче, гьатта гечивсюз ерден геч» деп халкъ негьакъ айтмагъан чы.
Гюнлер гетди. Элмурза фронтдан йыракъдагъы госпиталгъа йиберилегенлени списогуна оьзюн де язгъан деп англады. Енгил яралангъан Карасёвну медсанбатда къоякен. Элмурза къурдашындан айрылмагъа сюймей, оьзюню ярасы бек енгил деп началниклени инандырмагъа къаст этди.
— Ёлдаш Жумагулов, сиз асгердесиз, мунда буйрукъ сёзсюз кютюлме герекни билесиз, — деп военврач темирни керти йимик этип айтды.
Яралыланы эшолону гечелер тюгюл юрюмей эди. Гюндюз болду десе фашистлер яралыгъа, савгъа къарамай бары да поездлагъа [къытарлагъа, тренглеге — м.а.] бомба ташлай эди.
Уьч гече уьч гюнден сонг, Элмурза фронтдан аридеги Сумы шагьарны дав госпиталине етишди. Оьзю яралангъанны ол уьйге язмагъан эди. Шогъар гёре уьйден кагъыз да, посылка [йиберим — м.а.] да алгъанда тамашалыкъ этди.
«Асгер бёлюкден билдирген буса ярай, — деп хыял этген Мурза кагъызны бокъчасын ачма алгъасады.
Кагъызны ахырында увакъ гьарплар булан язылып булай сёзлер бар эди: «Сен яралангъанны ва госпиталны адресин бизге билдирип кагъыз йибергени саялы къурдашынг Карасёвгъа бизден бек баракалла. Гьали атайынгны ондан сыйлы къонагъы болмажакъ.»