VIII

Гомель бойлар…1943-нчю йылны гюзюню арт гюнлери.

Озгъунчу машинден атылып тюшген Мурза яллатылгъан белорус юртню орамларыны бириси булан бара. Чакъ аяз. Биринчи къар топуракъны агъартгъан. Бошагъан орамны эки де ягъында яллагъан уьйлени, чёкген печлерини къурум сынгип узун къаравлангъан тюнгюлюклери эсги сын ташлар йимик мунг токътагъан. Харабасы чыкъгъан уьйлени бою булан янгы тёлелени яш тёбелери гёрюне. Бирлерини уьстюнде назик болуп тютюнлер гётерилген. Онда яшайгъанлар бар.

Орам булан юрюп тербейген Элмурзагъа не ит, не мишик не тавукъ, бир жан да гёрюнмей. Шо зат яман тийген Мурзаны юреги къысыла.

— Огь, налат болгъурлар, — деп сёйленди ол — Ёкъ биз муну унутмасбыз, не гечмесбиз! Бир заманда да гечмесбиз…

Ёлукъгъан асгер адамлагъа Мурза къыркъ сегизинчи армияны къайдан тапмагъа бола деп сорай туруп бара. Билеген гиши ёкъ.

Машинлени юрюшюн ёрукълашдыргъан КПП-де янгы шинел, керзовый этиклер гийген къыз документлени тетекей кюйде тергеген сонг, барма тюшеген ерни адресин айтып берди. Элмурза бурунчакъдан айланып юртда биргине бир сав къалгъан къызыл керпич уьйге бакъды. Артизан къуюну ягъында, къаршысына гелеген «студебекерге» ёл берсе де, машин токътады. Кабинадан тюшген шофёр, артизанны къурухун тюпге чомуп, челек булан сув чыгъарды да пус ташлайгъан радиаторгъа тёкме башлады. Гёк комбинзонлу асгер адамлар кузовдан атылып-атылып тюшюп плащ-палаткаларын яйып, уьстюнде хам-хумгъа олтурдулар.

Оланы танкистлер экенин о шосагьат билди. Элмурза сююнюп гетди.

Танкистлеге тикленип къарагъан сайын ол абатын чалтлашдырды, ахырда чабуп барагъан кююнде:

— Карасёв! Ювугъум! — деп къычырды.

Гюн «къаралтгъан гючлю елкеси булангъан генг яврунлу бир танкист бурлугъуп, оьзлеге багъып чабып гелеген офрицерни яхшы тергеген сонг:

— Жумагулов чу! — деп сесленип тез туруп алдына чапды.

— Мурза — Миша, нет извиняюсь, ёлдаш старший лейтенант!

Карасёв ювугъу булан бир башлап сорашып битип, сонг экинчи ону къучакълады. Бугъар бары да танкистлер кюледилер.

— Эс де ёкъдан бу не иш Аркадий. Мунда къайдан чыкъдыкъ.

Булар дагъы да къысып къучакълашып уьч керен оьбюшдюлер.

— А сен къайдансан!

— Капремонтдан. Сен баягъы шо кююнгдесен. Бираз базыкъ чы болгъансан бугъай, — деп Элмурза ону чайкъап къарады.

— Шолай болма да герек чи. Фрицни къувалайбыз. Кюлейген болгъанбыз. Къайсылай барагъан заманынг.

— Къыркъ сегизинчини ихтиярына. Сиз къайсылайдыр?

— Станциягъа. Танклар алмагъа. Госпиталгъа мени къагъызым етишдими?

— Алдым. Жавап да язгъанман. Муна кисемде тура, ёлугъажагъыбызны билгенде йимик.

— Бизин полкну да бираз алдын къыркъ сегизинчи армиягъа бердилер. Тиле бизге йиберсинлер. Гертилей, ким биле.

— Не сёйлейсен, къаныгъып тилежекмен.

— Бизин трофейный ромубуз бар. Олай затны оьмю-рюнгде ичгенмисен?.. Ичмегенмисен?…Юрю гьали, про- буна къара.

Булар танкистлени ягъына бардылар. Элмурза саламлашгъан сонг тепсиге къошулду. Янгы гелген ят къонакъман, деп эсине де гелмеди. Ичдилер. Танкистлер бири-биринден алдынлыкъ этип бугъар витчинаны яхшы гесеклерин узатдылар.

48-нчи армияны «отдел кадрында» Элмурзагъа оьзюню биринчилей давда болгъан танк полкуна къайтып тюшмек учун ихтияр алма гьал-гьайгъа бажарылды.

Экинчи гюн ол Карасёв бар взводну къабул этди.

Сожну душман тутгъан ягъасы аркъада, Мурзалар етишип токътагъан ягъасы энишде гьатта батывлу ояз- лыкъда эди. Булай гьал душмангъа онгайлы экенге гёре бизинкилер бир гьиллалар ойлашмагъа борчлу болду.

Душманны хапарсыз этмек учун гечеден эртенге бизинкилер 20 километр ювукъдагъы агъачлыкъгъа синген эди. Онда гюндюзлер тютюнню гёрсетмей, гечелер отну ярыгъын чыгъармай, тюбек тавушну чу нечик де, моторланы сёндюрюп токътагъаны уьч сутка бола эди. Аркъада бой тутгъан душман гертиден де «орусланы гючлери бу ерлерден тайгъангъа ошай. Башгъа бир якъдан иш гёрме сюедир» деген хыялгъа тюшгенде, душманны ял алма, ашама-ичме сюеген къаттыгюнюнде ону уьстюне чапмакъ белгиленген эди.

Гюнтувушну агъарып гелеген кёгюнде яп-янгыз болуп Тангчолпан яна эди. Алла бир йиракъдан узакъгъа атышагъан топну сангырав тавушу эшитилди. Ону сигналы булан гьар тюрлю калибрдеги топлар барысы да, ахшамдан берли шып гечени, бары да кёк бирче кёкюрегендей къавгъагъа толтурду. Оланы къатты ели оьзюне етишген чакъы да болуп Тангчолпан да къартыллады. Оьзенни ари ягъында аркъадагъы душманны бир нечакъы уллу бекликлерине топланы нечесе тюрлю гюллелерини алатолпаны къопду.

Сюргюнню алдында болгъан атышывну къавгъасы булан танкланы полку Сожну ягъасына гелип токътады. Элмурза оьрдеги люкню ачып, тёшюне ерли башнядан чыкъды. Давну башлапгъы йылларындагъы къыйынлыкълар артда къалгъангъа, оьзлени полку къыйынлы сынавлардан да оьтюп душманны уьстюне оьчлюкню отун алып барагъанына къувзап гетди.

Танклар Сожгъа ювукъ гелгенде сапёрлар понтон кёпюрню салып бите тура эди. Элмурзаны взводу кёпюрден башлап оьтдю, Шерстин деген юртгъа да оьзгелерден алда етишди. Шону булан башлапгъы тапшурув яшавгъа чыгъарылды. Танклар юртну ягъасындагъы гиччи бавда токътадылар. Мундан беш-алты километр ариде 145 деген бийиклик гёрюне эди. Яяв асгерлер етишип болмай. Полкну командири Тидеман бу затгъа талчыгъып тура. Душманны хантав къоймагъа дагъы бажарылмажакъны ол биле эди. Бир минут да гечикмей бийикликге сюргюн этме герек…Ахыр да яяв асгер етишди. Амма душманны танклагъа къаршы топларыны сыкълангъан атышыву бизин командованияны къастын бузду. Танкистлени ва яяв асгерлени кёп адамы, техникасы заралланды. Элмурзаны взводу дагъы да къайтып алма бавда яшынды.

Гече гючлю ел чыкъды. Гюлле ва мина яркъычлар тийип болгъан яралары гечени къарангысында да агъарып гёрюнеген ялангъач тереклени бутакълары тал шувшувланы йимик назик ва мунглу сызгъыра эди.

Ялгъа янтайгъанча бир алдын Элмурза танкланы ягъында токътагъан къаравулланы барлады, атакагъа взводну гьазирлигин бирдагъы да тергеди. Амма бугъар ял алмагъа бажарылмады. Полкну командири оьзюню ягъына чакъырып: танг болгъанча 145 деген бийикликни нетип де алмакъ, ондан сонг да взводну дагъы да эки танк булан гючлендирип шо бекликни къолда сакъламакъ деп бугъар буйрукъ болажакъны буварып айтды.

Элмурза взводуна къайтып танкланы командирлерин ягъына чакъырып, алда токътагъан борчну олагъа англатды. Гече сагьат 12-де Элмурзаны къолуна буйрукъ тапшурулду.

— Минигиз! — деп команда берилди.

Моторлар ишледи ва арт-артындан Т—34-лер алдагъы танкдан уьлгю алып тербендилер. Топ гюллелени от чачагъан ярылывлары бийикликни уьстюн япды. Элмурза артгъа къарады. Яяв асгерлер танклагъа сыйынып геле эди. Ол радио булан:

— Скоростну [чалтлыкъны — м.а.] артдырыгъыз, — деп билдирди. Бийиклик траншейлени уьч къыршаву булан бекленген. Взвод бекликлени биринчи сыдрасын алгъынча эки танкын тас этди. Биревю бекликге этилген сюргюнде дагъы да эки танк бузулду. Элмурзаны танкы алгъа юрюп тербей эди. Ол гьайдавчу механик Василий Палатинге юм-чум булан: «Бийикликге биз сама етишип болурбузму?» деп сорады.

О да башы булан «боларбыз» деген ишараны этип ягъарлыкъны онг бакгъа бакъдырды. Сол бак тешилген. Рация ишлемей, полк булангъы байлавлукъ уьзюлген. Душманны атышыву бизин яяв асгерлени танклардан айыргъан, яяв асгерлер экинчи къыршавну траншейлерини алдында ятып атыша. Онда энишде бизин эки танк яллай ва янгыз Элмурзаны танкы уьстюнде душманны топ гюллеси тийип болгъан он сегиз ярагъа къарамайлы, шьшжырлы дёгерчиклерини къыжыраву булан дав майданны толтура туруп алгъа юрюй.

Не буса да бийикликни башына чыкъдылар…Палатин машинин траншейни бою булан юрютдю ва итив ура туруп, душманны окопларын ер булан тенг этди. Бир оязда яшынгъан душманны танклагъа къаршы тобу ювукъдан атылады. Топну гюллеси тувра гелип тийген танк къартыллагъан мотору сёнюп сонг токътады.

Элмурза тобу булан эки керен атышып душманны танклагъа къаршы тобун сёндюрдю. Палатин моторну якъма къараса да ондан зат чыкъмады. Элмурза танкдан чыкъмакъ деп буйрукъ берди. Экипаж пулеметларын, гранатларын да алып аварийный [къазалы — м.а.] люкдан чыкъды да айланып оборона тутуп токътады. Душманны, пулемётлары ва танклагъа къаршы топлары йыракъдан танкны яллатмагъа къаст этсе де — бажарылмады. Стрелок-радист ефрейтор Тадыкин рацияны бузулгъанын ярашдырып полкну КП-си булан байлавлукъ тутма бажарды. Оьзлер не гьалдакенни Элмурза яхшы билдирип де битгенче гюбени тешеген топ гюлле танкгъа тийди, яман тавуш булан башняны да тешип топ гюллелер тизилеген ерге тюшдю, тек насипге ярылмады. Гюбени яркъычы Элмурзаны башына енгил яра салды. КП булангъы байлавлукъ дагъы да къайтып уьзюлдю. Мурзаны гёзлерине къан чубурду. Ол къоллары булан ари-бери тие туруп танкдан чыгъып, янчыкъдагъы пакет булан ярасын тез байлады.

Онг якъдан къычырыкъ ва къачагъан фашистлени аякъ тавушлары гелди. Элмурза пулемётну траншейни боюна бакъдырып шайлы явдургъан сонг, тынглап къарады. Ювукъда бирев йыгъылды, ондан бираз ариде оьлюп битмеген фашистлер кёмекге чакъырдылар.

Учагъан юлдузну къуйругъу гечени гьызды, огъар багъып ерден кёкге учгъан бир нече ракет янды. Ярыкълар аста булан тюше туруп бийикликни уьстюнде шавланы гюренин болдурду. Фашистлени къычырагъаны дагъы да эшитилди.

— Рус, сдавайся!.. Капут не будем!

Ефрейтор Тадыкин олагъа пулеметдан къыздырып жавап берди. Къычырывлар тынды. Фашистлер атышмай эди. Немецлер буланы савлайын къолгъа алмагъа сюегенлик ачыкъ болду. Танкистлер бири къалмай бары да къырылып битгенче ябушма токъташдылар. Элмурза от-гюллелени запасын [етгеклигин — м.а.] тергеди. Беш топ гюлле, уьч пулемет чар, дёрт де гранат чокъмар къалгъан. Гранатланы ёлдашларына пайлап берген Элмурза бир гранатны оьзюню белбавуна да илди. «Бир зат буса танк булан бирче оьзюмню де атылтарман» деп токъташды ол.

Фашист автоматчиклени бир группасы онг якъдан сюйкелип геле. Къарангыда оланы санама бажарылмай. Биревю группа солдан геле. Къарангыгъа гёзлерин тиклеген Элмурза фрицлени къара сюлдюрлери траншейни хырындан чыгъып, баргъан сайын оьсегенни эс этди.

— Огонь! — деп къычырды Элмурза. Эки пулемёт къарыллады. Гранатлар учду. Тек не пулемётланы оту, не де гранатланы ярылыву душманны токътатмады бугъай. Гьал бек къоркъунчлу. Тадыкин алгъасамакъдан пулемётну толтурма бажармай. Шу шынкъ-мынкъдан душманлар пайдаланды. Эки фашист билдирмей сюйкелип пулемётгъа етишмекде «Рус сдавайса!» деп къычырып Тадыкинни уьстюне атылды. Огъар кёмекге Карасёв чапды. Къол булан къарышыв башланды. Аркадий бир фрицни башына къуннакъ булан уруп къулакъларын эшитмейген этди, экинчисин Тадыкин йыкъды. Етишип гелген уьчюнчю фашист Тадыкинге чакъды ва онгайлы тебип Карасёвну йыкъды. Элмурза ёлдашларына кёмекге алгъасады, пистолетин эки чагъып душман автоматчиклени авдарды, уьчюнчюсюн Тадыкин оьлтюрдю.

— Аркадий, савмусан? — деп къычырды Элмурза.

— Оьлме амал бармы? — деп масхара этди Карасёв, — тек тишлеримни санагъанлар, Тадыкинни де кекелин боягъан бугъай.

— Огь, не улан дагъы! — деп тамаша болду Элмурза — мунда уьстюбюзден азраил оьзю учуп айланагъанда бир къулагъы да ёкъ…шунда да масхарасын къоймай…

Элмурза оьлген фашистлени бир якъгъа сюйреди, киселеринден яра байлайгъан пакетлер чыгъарып Тадыминге узатды. Карасёв пулеметну чарын алышдырды, пробгъа атышгъан сонг:

— Бажарылды! Гьали дагъы сугъулуп къарасын чы бир — деди.

Элмурза белбавуна илинген гранатгъа тийип къарай туруп сёйледи:

— Бизге тынч болмажакъ. Шолар дагъы да сюйкелип гележеклер. Нечик ойлайсан, Аркадий, мотор неге сёндюкен.

— Бир еринден кантактын уьзгенге ошай. Амперни къаравулу полгъа ерли тюшген.

— Айт Палатинге, машинни тергеп къарасын!

— Есть тергеп къарамакъ!

Бир нече минутдан Палатин билдирди:

— Ёлдаш командир. Бузулгъан ери табулду. Кюйге къарагъанда моторгъа зарал болмагъан.

— Урунуп къара, ягъылмасмыкен — деди Элмурза.

Палатин дагъы да танкны ичине гирди. Йыл чакъы гёрюнеген азаплы ярым сагьат оьтген сонг танкдан Палатинни сангырав авазы эшитилди:

— Ярашдырылды. Мотор ягъылма гьазир. — Онг дёгерчикни жынжырлары инамлы тюгюл, янгыз эки еринден аз-аз тутгъан, буса да юрютюп къарама яражакъ балики чыдар.

Элмурза Карасёв де булан сюйкелип барып, шынжырлы дёгерчикни тергеди.

— Вола, нечакъы да бузукъ, эливаш. Буса да таваккелдир. Ким биле бизинкилеге етишгенче уьзюлмесе де.

Элмурза пулемётланы бирисин алда ерлешдирди, биревюсюн Карасёв онгарып артгъа бегетди. Палатин стартерлени кнопкасына басды.

Бары да тынглап токътадылар. Бийикликни кёгюне ярыкъ береген ракетлер дагъы да учду, шо мурсатда мотор жанланды, танк къартыллап гетди ва немецлер тутгъан траншейге багъып тербенди.

Бийикликни уьстю булан прожекторну шавласы тайгъалады. Пулеметлар къартыллады. Танкны башнясыны уьстюнде бир нече топ гюлле сызгъырды.

— Же алгъа! — деп буюрду Элмурза.

— Ярамай. Къоркъунчлу, — деп Палатин жынжырлы дёгерчикге багъып ишара этди.

Элмурза Палатинни къулагъына авуп.

— Приказываю, полный вперед! — деп къычырды.

Танк улуп, чалт болду. Элмурзагъа танк дагъы минг километр юрюсе де токътамас йимик гёрюндю. Машинини сувукъ гюбесин оьбердей болду. Къарангылыкъгъа гёзлери авуртагъан уьттюлюк булан къарай туракенчин ол: «муна, бизин танклар. Оьлер кюйде яра тийгенде де къуллукъ эте.» деп къуванды ол.

Ювукълашып гелеген танкны къавгъасы бизин яяв асгерлени сесгендирди, олар пулемётлары, автоматлары булан атышдылар. Элмурза танкны токътатды, люкню ачып:

— Бизинкилербиз, бизинкилер!.. Атышмагъыз!

— Къайсы бёлюкденсиз? — деп сорады траншейден.

Элмурза айтды. Атышыв токътады. Танкистлер машинден чыкъдылар.

КП-ге етишген Элмурза полкну командирини блиндажына гирип рапорт берме башлады.

— Ёлдаш подполковник, старший лейтенант Жумагуловман — берилген тапшырывну кюте туруп…

Полкну командири рапортну артына ерли тынгламай Элмурзагъа ювукъ барды, ону къысып къучакълап:

— Сав, саламатсыз дагъы старший лейтенант?! Кёп арив! — деген сонг, штабны начальнигине бурулуп, сёзюн узатды: — Жумагулов учун шо бийиклик мишикте къалкъы чакъы да гёрюнмежек деген эдим чи…сизин де, сав экипажны да гьукумат савгъатлары булан къутлайман ёлдаш Жумагулов. Тапшырыв тамам этилди. Атышыв булан юрюлеген разведканы [истихбаратны — м.а.] бек тизив юрютдюгюз. Душманны неси барны гьали биз билебиз ва ону атышагъан уяларын нишангъа алгъанбыз.

⁂

Бизин асгер бёлюклер Сождан да оьтюп, сувну бийик ягъасындагъы плацдармны ва 145 деген бийикликни алгъан сонг танк полк ал бетден тайдырылып, ял алмакъ ва толумлашмакъ учун артгъа йиберилди.

Бир гиччи юртда къондулар.

Элмурза гечелер осал юхлай эди. Уьйден къагъыз гелмейгенге гьалеклене. Мариямны къардашлары булангъы татывсузлукълар, арада болгъан сёзлер, Базар-ажай эсине геле.

Мариям лозунглар язмагъа, китаплар тизмеге, авлакъ уьйлени къызыл мююшюн, трактористлени вагонун беземеге уста буса да, кагъыз язмагъа уста тюгюл экенни Мурза биле эди. Ол алгъасап, кёбюсю гьалда, жумлаланы битдирмей точкалар [бюртюклер — м.а.] салып къоя эди. О язагъанда етишдирмеген затны Мурза ону кагъызын охуйгъанда оьзю етишдире эди.

Амма Мурза бир хыйлы алда Мариямдан гелген ахырынчы кагъызны бёлюнген жумлаларындан, сыдрыв точкаларындан бир зат да англамагъан эди:

«Манап да асгерге гетди…Эсингде буса магъа айып этерсен…Сёзюмде турмагъа бажарылмады…Бёркюнгню чюйден тюшюрдюм…Акъташгъа етишгенде, сени къолунгдан сув ичгеним эсиме чи тюшдю…Буса да бузулмас учун тез унутдум…Сен гелгенче бажарылмады дагъы…гюнагьласанг да ярай…Къайырмас, барысы да гьеч — Арсенибиз баргъа бек шатман…»

Мурза кисесинден тавшалгъан, тер синген кагъызны чыгъарып шо жумаланы къайтып-къайтып гьали де охуду. Гьар гезик бир маъна алды. Хырындан янтайып да хыял этди, ювургъангъа башын чырмап да ойлашды. Къатыны намарт чыкъгъан бир командирни лакъыры эсине гелди. Амма Мариямны олай къатынны ювугъуна гелтирип де болмады. Юрегини бир ери де олай хыялны къабул этмеди. Манап да асгерге гетген сонг, Айзанат Мариямны оьзюню ягъына алып къойгъанмыкен. «Агьлю арадагъы татывсузлукъланы дав да токътатмадымыкен дагъы. Мариям къардашларына якъ тартып мени ташлагъанмыкен дагъы?.. Энни, шолай болса да язып неге билдирмейлер? Муну кагъызларына олар неге жавап бермейлер?» — деген ойлар огъар рагьатлыкъ бермей, ол Карасёвну ягъына барды. Бир гечени ичинде Элмурзаны сыпаты сорулуп къалгъанны эс этген старшина:

— Нете, Мариям дагъы да къачырдымы юхунгну? — деп сорады.

— Юху чу гьеч эди, бетерлери болмаса. Башымны ичи соравлардан толгъан. Олар барысы да, фашистлер талама гирген уьйню ичиндеги затлар йимик уьстю тюп, тюбю уьст.

— Неге, неге? Айт сана!

— Не билейим, онда болуп турагъан затны.

— Йыракъ къардашларынга, не де яхшы ювукъ адамынга кагъыз язып сорап къара гьали, — деп Карасёв маслагьат берди.

— Ёкъ, уьйдегилерден кагъыз алмай туруп, биревге де язмажакъман, — деди Элмурза. — Уьйдегилер магъа неге гертисин билдирме сюймей экен.

— Т — фу!.. Бу не халмачлардыр!.. Сени Мариямынг сагъа сен айтгъан кюйде гьакъыллы болмай чыкъгъанмыкен дагъы. Эгер шо сиздеги эсги недир о адатлар-мадатармы, патриархальный пикрулар Мариямны башында глушит этилген кюйде тургъан буса…нечик де, билмек учун мекенли биревге язмакъны маслагьат гёремен.

— Озокъ да язып къарама чы ярар. Тек, сен билемисен, ол уьйден гетген болуп чыкъса, шо зат магъа нечакъы авур тиежекни? Арада авлет бар чы. Билемисен — улан. Ол гьали юрюй! Чабагъан да болгъандыр…Атгъа минип айланадыр деп эсиме де геле.

— О ерлерин билмеймен. Мен бир де къатын алмагъан, къатып къалгъанларданман.

— Огь, Аркадий, агьлюню къайгъысы масхара иш тюгюл.

«Гьали сизге эришмесегиз ярамаймы дагъы?» деп ол онда, Бавюртгъа эшитилеген кюйде къычырмагъа сюйдю.

Бир нече гюнден Уралдан гелген янгы танклар булан булар алгъа гетдилер. Давлагъа тюшгенде де Элмурзаны юрегин уьйню, къардашланы къайгъысы къысып турду. Кагъыз гёзлей туруп ону тазза сабуру битди.

Язбашда бугъар Карасёвдан айрылмагъа тюшдю. Топну гюллесини яркъычы башына тийип Карасёв яман яра- ланды. Тбилисиде госпиталда ятагъан Карасёв кагъызлар язып тербей. Элмурза ювугъуну полкгъа къайтывун гёзлеп токътагъан.

⁂

Уьйдегилер Мурзадан, Мурза уьйдегилерден кагъыз гёзлей туруп къатты къыш да йылы язбаш да къайгъылы оьтдю. Оьтмес йимик де болмады. Атасына «мен де оьлюмню уьстюне бараман» деп эсгереген кагъызындан сонг Мурзадан хабар ёкълукъ ону анасыны самайына къырав тюшюрдю. Ол Арсенни дагъыдан дагъы сюеген болду. Мариям авруп анасына йиберилгенде, гьар йылагъан сайын Арсенни авзуна сала туруп чал чачлы ажавну кёкюреклеринден сют гелеген болуп къалгъан эди. Шогъар гёре Мариямны къолу яшны авурлугъун гьеч билмеди, Темиргерейден къалышмайгъан кюйде къырны аварасында о да болду.

Арсен уллу анасына мамам дей эди. Уьч йыл битгенде де уллу анасыны къучагъында да олтуруп:

— Мамам, мамайынгны чыгъарт дагъы бир ичейим, — деп бола эди.

— Къара гюн тувмагъыр сагъа, экияшар тана йимик залим болгъанда да ичемисен. Сен чи гьали уьй инангъан улансан. Атангдан да хабар ёкъ къачан да, — деп ажав Мурзаны дертине чомулгъанда Арсен:

— Папамны къакъагъын айт дагъы! — деп ону гёнгюн ала эди.

Татувну Мурзагъа чыгъаргъан къакъагъы кёп узун ва давну хабарларына гёре алышына турду. Тек ону къакъагъы Базар-ажайныки йимик къаргъышдан, гьассиликден, гючсюзлюкден толмагъан, ону къакъакъларыны къайсы да къаргъышдан эсе алгъышгъа артыкъ ошай.

Пронтлагъа сен юрюдю дегенде Арсланым деп сагъа балам ат къойдум, Юрекдеги мурадынга етишип, Оьз элингден душманланы тез ёйгъун.

Арсландан тувгъан арсланым деп, Айбатлы табуп къойгъан алтыным деп, Сен гелгенче сени баланг сакъларман Сен пронтлагъа барсын деп, Ярыкълыкъ булан оьрлюк алсын деп, Къакъакълар этип Арсенимни чайкъарман. Арсенимни чайкъап къакъакъ этермен: Мени батыр Элмурзам, Гюнде сайын минг пашистни оьлтюрсюн Кагъызларын штабына гелтирсин.

Давну бизге къыйынлы йылларында «бизин орамда да байрам болар» деген сёзлени Мариям айта туруп эшитген сонг, Татув къакъагъына:

Къышлар битип яз болсун, Элмурза къыра туруп, Ол душманлар аз болсун!

Деп къошгъан эди. Сталинградны ягъында бизинкилер душманны ва ону техникасын къувутдай этгенде Татув дав битген чакъы да гёрюп:

Пашист урлукъ къырылып Мурадыма етгенмен, Арсенингни гиччиден Ажав уллу этгенмен

деп гёнгюрейген ва бизин орамда болажакъ тойгъа алгъасайгъан болду.

Мурза гелир той булан, Бизин орам бой булан Уьйге гелгенде гёрюр Арсен болгъанны улан.

Барометрни къаравуллары чакъны алышынывун билдиреген йимик Татувну къакълары да давну гьалларын бир къадар буса да билдире эди.

Амма артдагъы алты айда Мурзадан кагъыз уьзюлгенде «олай тынчлыкъ булан байрам болажакъгъа ошамай» демеге сююп къучагъындагъы яшын инбашына къагъып, чайкъала туруп:

Насип болсун сагъа балам Элмурза Оьрлюк алып гелмеге, Маманга къоюп гетген Арсенингни гёрмеге

деп къакъагъан умутлу буса да мунглу битдиреген болгъан эди.