IX

Яйны яллав гюнлери етишди. Чиллени женгертгиси чыртыллайгъан ёллардан машин, я да арба юрюсе, арты булан чанг гётерилеген болду. Арбачылар да, шофёрлер де, гьеч ари-берисине къарамай чабувул этип, барысы да бир четенге бал жыягъан бал жибинлени йимик заготпунктгъа алгъасай эдилер. О пунктну алды гертиден де бал четенни авзу йимик эди, ону ичине барысы да толу гирип, тез бошалып чыгъып якъ-якъгъа, юрт-юртгъа, авлакъ-авлакъгъа чачыла, дагъы да къайтып толу болуп барысы да гьаман шо бир уягъа багъа эдилер.

Тбилиси якъдан гелеген скорыйдан [чалт къытардан, чалт тренгден — м.а.] Хасавюрт станциягъа тюшген Карасёв, станцияны къаршысындагъы заготпунктну алдында шо гьаракатны гёргенде оьзюню районуна гелип тюшген йимик болду. Гьар бир совет юртлугъа йимик Карасёвге де бу гёрюнюш таныш эди. Ол гьеч биревге бир зат сорамай тувра олай багъып юрюдю, Бавюртну колхозундан ашлыкъ ташыйгъан арбаланы сорады. Машин барны билгенде атылып огъар минди, амма шофёр ону тез артдан тюшюрюп кабинканы эшигин герип ачып ону оьзюню ягъына олтуртду.

Фронт формалы орус гиши къумукъ юртда кимлеге барагъанны шофёр билмеге сюйдю. Амма Карасёв ону мурадын шо сагьат англап, оьзюню мурадына етишмекни къастын этди, тутулуп-тутулуп сёйлеген сонг яра тамгъасы уллу болуп гёрюнюп турагъан яягъын гёрсетип, талчыгъагъан тюс алды.

Мурзаны атасы Бавюртда колхоз председатель экенни Карасёв биле эди. Оьзю башлап Темиргерейлеге барма сюймейгенге гёре ол оьзюн танытмасны къастын этди.

Ёлну эки ягъындагъы ашлыкъ авлакъларда къайнайгъан сари сумаварны уьстюнде йимик сагъын ойнай эди. Индырдагъы къызыллангъан будай ёмакъларда эсгерилеген бай хазнаны алтын тёбеси йимик гёрюне эди.

Карасёвну гёзюне тийген шо индырда шо вакъти Темиргерей де, Мариям да, Айзанат да, Базар-ажай да, ону инвалид болуп уьйге къайтгъан уланы да бар эди. Машин де тувра онда бармагъа герек эди. Амма шофёр, къонакъны кимлеге бара буса да юртгъа алгъасайгъанын билип индырны къаршысындан оьтдю. Индырны ёлундан ашлыкъ арбагъа егилген гамишлени башын тутуп гелеген бирев Карасёвни гёзюне тийди. Карасёв оьмюрюнде башлап гёрген гамишлеге къарай туруп Базар-ажайны уланын эс этмей къалды…

Тереклени ичине гёмюлген къалкъылары ва тамлары къызыл — акъ, ала — къула болуп гёрюнюп гетеген юртну ва ону алдындагъы суву аз оьзенни гёргенде Карасёв:

— Бавюрт! Акъташ! — деп машинни токътатмакъны тиледи, кабинкадан чыгъып орусча: — кёп сав болугъуз, мен билсем сиз индыргъа барасыз, къайтыгъыз, гьали мен юртну таныдым, — деди.

— Болса сиз Бавюртну таныйсыз дагъы.

— Озокъ да. Бав — сад юрт — селение. Акъташ, Белый камень. Гертиден де ап-акъ къой сирив ятгъанда йимик гёрюнеген оьзен экен…

Карасёвни къумукъ сёзлени билегенине кепленип шофёр къайтып индыргъа багъып гетди.

Карасёв Акъташгъа тюшюп, ярны тюбюнден бурачаланып къатты агъагъан гиччи сувуну ичинде киринип турагъан яшланы гёргендокъ Мурзаны хабарларын эсине салды. Тек о Мурзаны бир хабарын булгъады. «Мариям шу сувдан акъгъанда шо ярдан атылгъанмыкен Миша?» деп Къойсув булан Акъташ сувну къарышдырды. Карасёвни солдат этиклери булан тувра гирип оьзенден чыкъгъан кююн Базар-ажай гёрген буса огъар «гечив сорамас, геч къалмас» деп айтар эди. Акъташдан чыгъып юртгъа гиргенче Карасёв, ап-акъ таза ташланы тюбюнден гюнню гёлентгиси йимик ойнай туруп чыгъып гелеген «булакъдан» ятып сув ичди. Ону оьзюню яш заманлары ва асгерде терден мангалайы йыртыллайгъан, сувсаплыкъгъа тамагъы къуруйгъан вакътилерде шулай сув табулгъанда адамда болгъан чыдамсызлыкъ гёз алдына гелди.

⁂

Юртгъа гиргендокъ Карасёв инг башлап эс этген зат орамны къыйшыкълыгъы эди. Бир бурунчакъгъа етишип ол къайсылай бурулгъанны билмеди. Бирден тирменни каласасыны ишлейгени къулагъына чалынды. «Миша оьзлени уью тирменге ювукъда дей эди бугъай» — деп Карасёв сувну тавушуна багъып юрюдю.

Тек Карасёв башлап Мурзалагъа бармагъа сюймей эди. Ол оьзюню хыялында Мариямны гёрмек учун ону анасыны уьюне бармагъа деп план къургъан эди. Ол гьали оьзюне бирев ёлукъса «избач Мариям къайдадыр?» деп сорамагъа ойлады. Бир абзаргъа гирди, эшикдеги киритни ва оьзюне шекли къарайгъан тавукъланы гёрюп ондан чыкъды. Бир дагъы абзаргъа гирегенде арив чабулуп этилген тогъасгъа тергев берди, онда да адам тапмады. Бир дагъы абзарда не зат экенин билмей гьабижай четенге къарап къалды, артда ону ичинде белинден тёбендеги гьабижайны гёрюп баш тутду, онда да сорама адам тапмады. Бир дагъы абзарда тюбюнден къулакълары гесилип бир тамаша арслангъа, я да къыр мишикге ошатылагъан шынжырлангъан итни телни зырыллатып чабуп къапу авузгъа ювукъ гелип гьаплайгъанын гёргенде огъар гирмей оьтдю.

Тирменни ташлары ишлейгенлик билинеген болду. Бир токътамай мечни зангъы да эшитиле эди. Кёп уллу акъ тереклени салкъынында эки къабат уьй гёрюндю. Шо уьйлер булан тирменни арасындагъы аякъ кёпюрден оьтмекде Карасёв бирден юртчу арив яшыл мейданына чыгъып къалды. Ону ортасында, гёк отда олтуруп бир кёп увакъ яшлар гьеч сёйлемей тыгъынып тербей эди. «Яй заманда юртну хозяинлери булар буса ярай» деп олагъа къарап оьтюп барагъан Карасёв яшланы бирисин шосагьат таныды, «Еринде гиччи Михаил — Миша.» деп яшланы уьстю- не юрюдю. *Бек сюйкюмлю кюйде — Арсен! — деп къычырды.

Авзуна бир залим бишмеген алча коканны салып увуртларын гезикли этип гёпюртюп турагъан Арсен Мурзаныки йимик къой гёзлери ва сабур юзю булан Карасёвге бурлукъду, атылып туруп къолун гётерип, Карасёвни къолуна къарады. Уллу танкист къолгъа гиччи яш къолакъай шамп деп тавуш булан урулуп, тилсиз сорашув болду. Арсен Карасёвну бармагъын тутуп бир якъгъа тартды.

— Куда? Куда Арсен?

— Арсен бугъар — бираз талчыгъып къарап:

— Юрю, ий! Танымай деп эсинге гелемеди? — деди.

Карасёв ону къумукъча тилин англамады, огъар да, оьзюне де ортакъ болар йимик сёзню ойлашды.

— Мама дома? Мама дома?

— Дагъы мен де мамагъа барайыкъ деймен чи — деп Арсен ону дагъы да тартды.

Мурзаны анасы Татув къаршыдагъы къабакъдан къолунда кюрек булан чыгъып геле эди. О да индыргъа бармагъа герек эди. Карасёв ону арив, генг кюрегине къарап: агъач бел — бу да негер тарыкъ экен деп ойлады, артда фанер такътадан этилеген беллер эсине тюшюп, кюрекни сабуну учундан тутуп гётерип инбашына салып гетмеге турагъан къатынны уьстюне тез етишме сюйдю. Татувну гёрген Арсен жагь яш аваз булан гьаваны янгыртды.

— Мамам — папам! Гёрмеймисен?

Татув кюрекни инбашындан тайдырып, къолуну аясын мангалайына элтип, гёзлерине салкъын этип къарады. Танып бажармады.

— Не билесен папанг экенни?

— Къара пагонуна — армийиц!

— Къарагюн тувмагъыр сагъа! — деп Татув оьзю Карасёвну танып битмейгенине талчыкъды.

Булар бир-бирине ювукъ болдулар. Карасёв Татувгъа къарап, «я, Мишаны къатыны Мариям — шунча шулай къарт тюгюлдюр?» деп ойлады.

— Здравствуйте!

— Издирасти, пажалыста, хош гелдинг.

Булар къол алышдылар. Карасёв бираз иелип Арсенге бурлугъуп.

— Арсен! Неужели она твоя мама?

— Не дей шу?

— Она — мама, или бабушка?

Арсен гёзлерин ари — бери ойнатып тар инбашларын къысды. Татув бираздан эс табуп:

— Гьа, мая мама — нет, мая — бабушка есть, Арсен мама «сказайт», деди.

— А бабушка, мать, Марии? Мария? Мария?

— Не, гьа, дюр Мариям. Муну мамасы. Бизин Мурзаны — жинасы.

Карасёв Элмурзагъа Мурза деп айтагъанны да унутгъан эди. Шогъар гёре.

— Как? Ведь Михаила жена Мария! — деди.

— Мариям — Микаил жена нет! — деп Татув гесип айтды.

— Как, Мария не Мишина жена?

— Мишин жина да ни Мариям! Къарагюн тувмагъыр сагъа, бирев экевге къатын боламы?

Арсен Карасёвну артдагъы соравун эшитдирме къоймай:

— Анайым, Анайым — папам гелген — папам! — деп уьйге чапды. Уьйню ичиндеги Темиргерейни анасы Дарай Арсенни къычырагъанын терезеден эшитип, ону уьйге гирип битмейгенине алгъасап тура эди. Ол:

— Не дейсен, ким гелген, дейсен. Мурза гелгенми? — деп къарсалап сорады.

Татув Арсенни уьйге гирме къоймады.

— Бар чи Зугьраны чакъырып алып гел чи — деп ону лагерге чапдырды.

Карасёв Татувгъа Мариямны анасы деп тура эди. Шогъар гёре ону «Мариям Микаила жена нет» деген сёзюнден сонг, «Мария Михаилден айрылгъан экен?» — деп ойлады. «Бу да гертиден де албаслы экен» деп Татувгъа яман къарады, ону сакъат яягъыны териси къызарып гетди. Татув Карасёвге исси къарап, «Бу къайдан экен, я рабби яхшылыкъгъа болсун!» деп ойлады.

— Пошол, къонакъ! — деди.

Карасёв огъар сесгенип къарап, «я бу чу мени къувалама сюе! Мен Мишаны ёлдашы экенни эс этген буса ярай», деп талчыкъды.

— Пошол, пошол, пожалыста къонакъ, домой пошол — деп Татув ону къолу булан чакъырып уьйню эшигин ачды. Карасёв англап сююнюп «не билейим, къувалаймыкен деп турадым!» деп орусча айтды.

Арсен уьйге гирип битмегенге юреги алгъасап тёшегинден туруп там тутуп темтирей туруп гелеген Дарай булагъа эшик авузда ёлукъду. Карасёвну асгер опурагъыны сюлдюрюн гёрюп:

— Балам, сёйлемесенг танып битмежекмен! — деп бир къучагъын яйып токътады.

Карасёв ону къолун алып сорашып

— Садитесь бабушка, вы больная! — деди.

— Пажалыста — деп Татув къонакъгъа шанжалны гёрсетди — суда-суда — тёрге! — деди.

— Спасибо! Кто же из Вас бабушка? Вы бабушка или она бабушка?

— Я бабушка, он ишо истарик бабушка — деп Татув кёп ойлашып гьаран жавап берди.

Гьали Карасёв оьзю де орусчаны ярты-юрту этип сёйлеме гиришди.

— Здесь Михаил мама где?

— Микаил?

— Ну да Миша, Михаил — сын Темиргерей

— Темиргерей? Темиргерей дом ес

— Где?

— Где? Вот.

— Как, это дом Темиргерей. Папа Михаила.

— Микаил нет. Мурза — папа.

Бу гезик Карасёв инбаш къысды.

Ошгъуп-солуп Зугьра гелди. Бузулуп къалды. Артындан чабуп гелеген Арсенге ачувланып.

— Ий, шугъар къара — шугъар! Къайда папанг? — деди.

— Къара гюн тувмасын огъар — бизин де шолай алдатды шо, — деп Татув да Арсенге ачувланды.

— Я извиняюсь. Вы откуда? — деп Зугьра Карасёвге орус сёзлер булан бакъды.

Таза орус сёзню эшитгенде Карасёв къаркъарасындан уллу юк тайгъанда йимик енгил болду.

Аркадий айтмагъа, ишлер англашылмагъа, Дарай да, Татув да оланы сёйлевюне пуршав этип, Карасёв айтгъан-айтгъан затны Зугьрагъа гёчюртмеге башлады.

Шо сагьат тастымалдан индыргъа элтме деп этилген гёбюк йимик йимишакъ исси этмек, уллу сукара толуп гамиш къаймакъ Карасёвни алдына салынды.

Мариям Михаилдан айрылмайгъанны билген Карасёв Грузияда багъылып фронтгъа къайтагъанда ёл уьстде мунда тюшгенлигине оьтесиз сююндю. «Бу разведканы да пайдасы болду!» Тез оьзюню частына [бёлюгюне — м.а.] етишмеге юреги туруп гетди. О Зугьрагъа:

— Мунда поч ёкъму? Кагъыз салма бажарылмаймы? — деп сорап да алды.

Уьйдегилер Мурзагъа йиберилген о не кагъыз эдикен деп юз тюрлю хыялгъа гелдилер, Манап асгерге гетген сонг Мариям булан Базар-ажайны арасында болгъан къырмырны, Айзанат чы, «мен айт деп тилемеген затны барып — Темиргерейге нетме айтадынг» деп Базар-ажай булан гьатта чачмайдангъа чыкъмагъа аз къалгъанлыкъны эсге салдылар. Базар-ажайны аты кёп айтылып гетгенде Карасёв:

— Зачем базар? Мен саялы бир базаргъа да бармажакъсыз, магъа гьеч бир зат тарыкъ тюгюл, — деди.

Арсенге ерли барысы да кюледилер.

— Базар тюгюл, бир къатынны атын айта — деп Татув гьали де къычырып кюлейген къызына «токъта, таман» деген кюйде тюртдю. Сав гиши йимик орунунда ерлешип олтургъан Дарай къычырып сёйлеп, Карасёвни тергевюн оьзюне бакъдырды:

— Аты да базар шону, балам, сёзю де, оьзю де, базар, иши чи къачан да базар дагъы, — деп Дарай налчаны уьстюнден бир якъгъа тайды. — Жый чы Зугьра орнумну.

— Неге анайым, сен чи авруйсан?

— Аврумайман. Мурзадан хабар алып оьз аягъы булан юрюп уьстюбюзге шулай улан гелгенде де авруп турайымы? — деп Дарай Карасёвге къуванчлы къарап тишлери тюшген авзун лап абайча иржайтды. — Гьей, Зугьра, бар, чап Темиргерейге хабар эт — о чу сизин оьлтюрер. Атанг мунчакъы болмагъан къонакъны да нечик буса да къабул этмейгенни билмеймисен? — деди.

Карасёв Зугьраны гетме къоймады. Зугьраны да, Тотувну да, Арсенни де алып индыргъа оьзю бармагъа токъташды…

Юртдан чыгъа туруп Зугьра анасыны къолундагъы кюрекге узатылгъанда бек тамаша болуп сорады.

— Гьейлер, гьейлер, ажав, шундагъы шу къатын чокъушувланы амалым къайдан билген экен?

— Тюш гёрюп билме де ярай къызым, — деди Татув, — Муна мен бираз алда гёрген тюшюмню айтайым: Бир гиши гелтирип терезеден таба «Мурзадан! деп бир кагъызны узата. Сонг Мурзаны гёремен! Тах йимик ерде олтура, тахны уьстюнде байракъ елпиллеп Мурзаны бетин сыйпай, адамлар Мурзаны гьюрметлей эди…Гьали ойлап къара: кагъыздай хабар алып гелген гиши шу Тогъасоп тюгюлмю.

— Тогъас тюгюл Карас деп сама да айт деп, — Зугьра уьйню янгыртып кюледи.

— Тогъасдан бугъар Карас къыйышма да къыйыша.

Бою — сою Мурзагъа бек ошай, — деп Татув гёз тюбюнден Карасёвну башындан аягъына ерли тергеди…

⁂

1944-нчю йылны яйында биринчи Белорус фронтну асгерлери Рогачевну эркин де этип, Друдь оьзенни онг ягъасында токътагъан эди. Бу бойда немец елевчюлени уьч йылдан берли бир токътавсуз гючленген бекликлери бар эди. Немец фашистлер Белоруссиядагъы оьзлени беклик бойларына «Фатерланд» деп ат такъгъан эди. Сайки: «Германияны аслу топрагъыны дазусу». Озокъда душман эпсиз аркъа таяйгъан о бекликлени уьстюне чапмакъ тынч масъала тюгюл эди. Къат-къат тартылгъан тегенек теллени къорукъларыны артында токътагъан фашистлер тиши-тырнагъы булан къаршылыкъ этип, бизин асгер бёлюклени «оьзенден оьтмек» къастларын йыра эди.

Элмурзаланы танк полку душманны бекликлерине анда-мунда уруна, ичине сугъулмакъ учун бош ерни излей туруп фронтну бою булан гёчюп юрюйгенли нече гюнлер де бола. Танкистлер ва яяв асгерлер разведка учун гече де гюн де ябушувда, талашывда.

Бир керен, душман тутгъан бойну арт ягъына багъып чыкъмагъа этилген къаст да бажарылмай, взвод тюш вакътиде къалын акъ макъар агъачлыкъны ичинде турагъанда, къавшалгъан серхош [сархош, эсирген демек — м.а.] Элмурзаны уьстюне ерни ярып чыкъгъанда йимик болуп Карасёв гелип къалды. Ол планшетинден уьч бучгъакълы [буччакълы — м.а.] бокъчалардан бир нечесин чыгъарды да гёгюрчюн сиривню йимик этип гьавагъа учурду. Кагъызлар гёк отгъа къондулар. Элмурза оланы бирисиндеги Мариямны хатын таныды.

— Аркадий! Ювугъум! Сен яхшы улан экенни чи мен билдим. Амма сен мунча да булай экенни билмей эдим. Башымны уьстюндесен, не сюйсенг буюр, этейим!..

Моюгъанларын да унутгъан Элмурза Карасёвну къысып къучакълагъан кюйде гётерип ерден алып ариде-бери де силкди.

— Онча да олай къысма! Мен Мариям тюгюлмен — деп Карасёв къутулма къарады.

— Гьали сен бизде болдунг. Гьа? Сонг уьйдегилени кюю? Мариям къайдадыр? Тез айтып битсене.

— Гьона оху, сагъа Мариямынгдан кагъыз алып гелгенмен.

— Ёкъ, сен бир башлап ол къайдакенни айт. Ёгъесе охуп болмажакъман.

— Мариям алдын йимик гьали де сени уьюнгде яшай.

— Гьа, ярай, буса бир башлап кагъызланы охуюм, сен ялкъмай тур.

— Гьай атанга рагьмат, мен айтагъан да шо — деп Карасёв полкну штабына гетди.

Уьйдегилер Элмурзагъа Карасёв булан гьариси айры кагъыз йиберген эди. Барысын да ачып къайсын алда охуйгъанны билмей турагъан Мурзаны гёзю сарын булан Зугьра язгъан кагъызда токътады.

Гьаман йимик гьали де Татли кюйде турабыз. Сен бийижек тойланы Чатырларын къурабыз

Амалым аз язасан, Этесен мени пашман. Сагъа бозарып тура Сююп алгъан Маряшканг.

«Марьяшканг!» Янгы сёз. Амма къулакъгъа тамаша арив тие.

Артында «шка» деген орус суффикс салынып этилген бир кёп сюйкюмлю къумукъ сёзлер эсине гелген Мурза шо сёзлерден таба юртун, уьюн-эшигин гёргендей болду. анашка, инишка агъашка, ижашка…

Булай сёзлени къайдасында болуп гьали «Марьяшка» гьатта «Марьяшканг!» Бу сёзге сыйышдырылгъан сююв сагъынч, гьасиретлик сагьгъа-сабугъа чы нечик де, сав дуньягъа сыйып битмес.

Кагъызлар Мурзаны яврун къалакъларына гючлю къанатлар чыгъарды. Оланы язылмакълыгъына себепчи болгъан Карасёв буссагьат ягъында эди буса, бу ону къучакъламакъ-оьпмек булан къанып къалмай, бир санын хабып уьзюп алажакъ эди. «Огь Аркаша! Ар—каш-ка!!

Элмурза ижашкасы Зугьрашка йимик сарынчы буса буссагьат Карасёвгъа багъышлап йыр язар эди. Юрегиндеги гьислени инче назик тююнлерин базыкъ бармакълары булан чечемен дегенде юрек булан къолланы арасындагъы байлавлукъ уьзюлюп, гьай аман, «замыкания» болуп къала.

Карасёв гелди.

— Шу макъар йимик акъ да исбайы да экен сени Мариямынг Миша, — деп Аркадий терекни гёрсетди. Элмурза оьзюнден пурмансыз аппакъ яш терекни къучакълап манкюш кюйде кюледи. Булар тереклени салкъынында олтурдулар. Аркадий Элмурзагъа Тбилисини госпиталында багъылгъан кююню хабарын иш этип созуп айтма башлагъан эди:

— Тбилисини къойсана, Дагъыстангъа, Бавюртгъа чыкъсана! — деп Элмурза алгъасайгъанын билдирди. Аркадий масхарасын къоюп оьзю Бавюртгъа баргъан кюйню тёкмей-чачмай айта туруп, индыргъа етишди.

— Индыргъа гиреген гюмезленип такътадан этилген къапусуну уьстюне уллу акъ гьарплар булан къумукъча «бары да зат фронт учун, бары да зат уьстюнлюк учун» деп язылгъан эди. Зугьра магъа гёчюре туруп лозунгну Мариям язгъанны да билдирди. Ондан арив бир художник [суратчы — м.а.] де язмажакъ эди.

Биз индыргъа баргъанда, Мариям ял алма токътагъан колхозчулар булан лакъыр этип тура эди. Уллу Ватан Давну фронтларында гёрсетген батырлыкълары саялы «Совет Союзну Игити» деген ат берилген дагъыстанлы уланланы суратларын бир-бир этип гёрсетип, оланы фронтда гьариси этген гьюнерлени охуй эди. Амма Мариямны газетден охуйгъанындан эсе охумай оьзюнден айтагъанына индырдагъылар артыкъ иштагь булан тынглай, Зугьра буса аста къулагъыма гёчюре эди.

«Дагъыстанны бийик тавларындагъы шо гиччи Мегеб юртдан Совет Союзну уьч игити чыкъгъан. Шо юртлуланы минасы даргилер, сатыв-алывгъа барагъан ери Къазикъумукъ деген лак юрт, Мегеб оьзю буса авар районда. Тойларда олар аварча йырлай, базарларда лакча сёйлей, амма уьюнде бир-бири булан дарги тилни кёп къоллайлар. Алдын заманларда адам адамгъа бёрюлюк этеген, юрт-юртну сан этмейген, миллет-миллетни кем гёзден гёреген шо девюрлерде Мегеблилени даргилер де, къазыкъумукълар да, аварлар да оьзлерден айыра, ят сына эди. Амма гьали юртдан игитлер чыкъгъанда даргилер де, лаклар да, аварлар да гьар миллет оьзюнюки этмеге къарайлар.»

Артдан гелип тынглап турагъан Темиргерей:

— Болмагъа ярайгъан зат — деди, — Игит, намуслу адам оьзюню миллетинден, оьзюню юртундан, районундан болгъанны ким де сюежек. Муна бизин дагъыстанлылардан дагъы да бирев Совет Союзну Игити деген атны алгъан деп эшитген сайын мен бир къарыш чы оьсемен. Неге? Къаракъуш уя темирсиз болмай деп айтув бар. Шону йимик тюзелген юрт да, ожакъ да батырсыз болмай.

— Болса, шо сиз айтагъан атны бизин юртдан бирев алгъан буса тёбенг кёкге де гиер эди, Темиргерей — деп Базар-ажай сёз къошду.

— Айгьай сени, огъар не лакъыр бар дагъы.

— Болса тиймежек — парахат бол.

— Неге дейсен?

— Неге болагъандыр. Бизин юртдан бирев алса мени уланым алып гележек эди шо атны, — деп Базар-ажай индыр толгъан халкъны оьзюню сёзюне кюлетди.

Шонда къурдашым, Закария агъавну таклифи булан Мариямны бригадасы, мени гьюрметимни этип, фронтгъа планны уьстевюне дагъы да он тонна ашлыкъ бермеге токъташды. Магъа оьзюме берген буса чы мен он килогъа да рази болмажакъ эдим, «фронтгъа» деген сонг колхозчулагъа къошулуп мен де харс урдум.

Шолай къурдаш: фронт да фронт учун, тыл да фронт учун. Уьстюнлюк учун сен топ-гюлле булан, Мариямынг буса алтын гюллелер булан ябуша. Гертилей де мен увучума алып да къарадым, муна сагъа гёрсетмеге деп кисеме де салгъанман, Мариямны бригадасыны будайы, картеч йимик уллу да болуп, къургъашындан да авур.

Элмурза Карасёвну увучундан Бавюртну будай бюртюклерин алып къолунда ойната туруп бир-эки бюртюкню авзуна атды.

— Будайны чайнап сагъыз этип Мариямны авзуна салгъаным эсиме тюшдю, — деп гёзлерин ойнатды.

— Вола, ёлдаш командир, сени Мариямынг мени авзума чы арба май» салды, — деди Карасёв.

— Нечик, нечик! хари.

— Нечик болагъандыр арба майдан аш этип алдыма салгъан эди. Магъа деп янгы будайны унундан биширилген исси къумукъ этмек булан барысы да шо къара затгъа мандырдылар. Мен этмекни къуру ашайман. Ону эс этген Мариям чай къашыкъ булан авзума узатып татывуна къарамакъны тиледи. Къонакъман — амалым ёкъ, тартына туруп тилимни учун текеренге [текарангъа — м.а.] тайдирип тамшанып къарадым — татли тие. «Бу дагъыстан школад!» деди Мариям. Сонг биревге де къоймай мандыра туруп, бир этмекни де битдирдим, бошгъабы булан ашама аз къалдым.

— Гьа-гьа, о — гьюрбеч! Ярашынгъан гьюрбечге арба май деп эсинге гелген болгъан, — деп Элмурза къурсагъын тутуп кюледи. Карасёвну оьзю этеген масхарагъа кюлейген кюю ёкъ эди, ол хабарын битдирмеге алгъасады.

Шо гюнню ахшамында, атанг кёп адамны да жыйып мени тёрде де олтуртуп уллу кампания этди. Къарт къатынлар да яш къызлар да, не билейим ким де ким де гелип къолумну алдылар. Тек шонда Мариямны анасы деген гиши гёрюнмеди…Шонда гелгенлени тилевю булан мен де «145» деген бийиклик учун болгъан давну хабарын айтдым. Бийидик, йырладыкъ. Бавюртлу йыбавчу улан «ишкалат, мармалат, шинча зат!» деген сарынны да айтды. Мени чи гьюрбечге чыкъгъан сарын деп эсиме гелген эди. О десенг къызланы арасындагъы къапкъара досуна айта болгъан.

Мени ёлгъа салагъан гюн, Темиргерей айтып англадым: Базар-ажай Манапны йылларын аз этмеген деп ачув этип сенден гелген ва сагъа салынгъан кагъызланы бермей, йибермей кимбилди этип тургъан. Оьзю буса Темиргерейни, Мариямны гёрген сайын: «Мурза язып да болмайгъан кюйде авур яраланмагъандыр хари» деп айта болгъан.

Шо зат билингенде къатынлар, айрокъда фронтда уланлары булангъы аналар Базар-ажайны чачларын юлкъма чапгъанлар. Шондан сонг Базар-ажай поч конторну начальник къуллугъундан тайдырылгъан.

Мени станциягъа ерли узатмагъа юрт агьлю барысы да чыкъгъан эди десем ялгъанчы болмажакъман.

⁂

Ювукълар макъар терекни тюбюнде кёп геч болгъанча олтурдулар. Карасёв юртну хабарын айтып битген сонг Элмурза кёп сёйлеме башлады. Карасёв ону сёзюн бёлмей, иннемей тынглай. Ону къаравунда бир затгъа талчыгъыв, къайгъырмакълыкъ гьис этиле эди.

Элмурза Карасёвсуз болгъан давларда оьзлени ортакъ ёлдашларындан бир-экилери жан бергенни кюстюне туруп айтды. Полкгъа янгылар гелгенни билдирди.

— Давгъа къаттылыгъы нечикдир, — деп сорады Карасёв:

— Яман тюгюл, давгъа чугъул, полкгъа гелгенче де тюбеготну ийислегени гёрюнюп тура. Олар гелгенден сонг полк къызыл байракъ ордени булан да савгъатланды. Затмы хари Аркадий, гьали сама сорайым; уьйден кагъыз алгъанынг кёп боламы? Сеникилени гьакъындан сен неге бир зат да айтмайсан? Олар нечикдир?

— Анам тифден оьлген. Гиччи иним етим къалгъан. Эчивю булан тура, о да онча рагьмулу гиши тюгюл. Шону кантын этип яза. Магъа бек гёзю къарай. Гьали мени юрегимде бусагьатда да шо къайгъы…

— Англашылды, мен турадым полкгъа къайтгъанынга шат тюгюл бусанг ярай деп. Магъа сама да айтмай дертингни ичингде неге сакълайсан. Бу затынг къурдашча тюгюл.

— Янгы ачылып турагъан сени гёнгюнгню де бузмакъ магъа балгьаммы Миша? — деп Карасёв Элмурзагъа бакъгъан пашман гёзлерин ондан айырмакъ учун башгъа якъгъа бурулду.

— Сюе бусанг уьйге барып гел, сени отпускангны узатмакъны оьрдегилеге мен тилейим.

— Ёкъ, сюймеймен…къарным айланса тюгюл, бир пайдам да болмажакъ. Экинчи классдагъы гиччинев инимни оьзюм булан алмасман чы…

— Буса, гел биз огъар акъча йиберейик. Сенде ёкъ буса да, бар буса да менде де бар…

Карасёв рази болмады.

— Мени соравума жавап бер гьали Аркадий, сен мени ювугъунга гьисап этемисен, ёгъосе…

— Этемен.

— Буса менден харж алма неге сюймейсен, борчгъа сама да?

— Ону къояйыкъ гьали, — деп Карасёв яшыл отну чюмлей башлады.

Оланы ягъына полкну замполити майор Калашников гелди.

— Сонг жан къурдашлар, табушувдан тоюп битмей турамысыз? Ким биле гече бир иш гёрме тюшюп гетсе де. Ятыгъыз юхлагъыз гьали къурдашлар…

Замполит гетген сонг:

— Яхшы дагъы, Аркадий гьали мен къойдум. Амма о масъалагъа дагъы да биз къайтарбыз, — деди Элмурза.

Экинчи гюн Элмурза Карасёвгъа да билдирмей Аркадийни иниси Викторгъа харжланма герек деп де язып, ону эчивюне акъча йиберди.