V
Мариям Арсенни тапгъандан сонг бек къатты авругъан эди. Аврувуну арасында анасын эсгере эди. Мурзаны адамлары Мариямны анасын чакъырмагъа базмай, чакъырса да гелмежегин билип, арбагъа миндирип къызын ону ягъына алып бардылар, тек яшны элтмеген эдилер. Яшны алып бармагъа Мариям оьзю де инамсызлыкъ этген ва бирдагъы якъдан къайынларыны кепин бузмагъа сюймеген эди.
Ал баягъы Базар-ажай дагъы да бурнуна къагъып «айтгъан эдим чи» деп макътанмагъа башлагъан эди.
Мариям эрини уьюнде анасын эсгереген йимик, анасыны уьюнде, къыздырманы гючюнден, эрин эсгерип йиберегенни эшитген Базар-ажай авзундан мюкюр болмаса да юрегинден «вола бу, иманындан айрылса да Мурзасындан айрылажакъгъа ошамай» деп ойлайгъан болгъан эди.
«Къара къайгъылар къопгъанда акъ къайгъылар унутула» дей. Дав башлангъанда уланы охуйгъан еринден асгерге гетип къалып, Ажайны базар майдандагъы гёнгю дав майдандагъы баласына авду. О уланлары давгъа гетген къатынланы ягъына кёп барагъан болду, юртну хабарларын къоюп дюньяны, радиоланы хабарларына къулакъ береген, аз сёйлейген, кёп сорайгъан, аста юрюйген, алгъасап ишлейген ва оьзюне «Базар-ажай» дегенлеге ачувланагъан болду.
Шу заман Мурза къызардашына йиберген кагъызда оьзюню ягъында госпиталда ятагъан бир аварлы Базар- ажайны уланы булан бир полкда къуллукъ этегенни билдирген эди.
Базар-ажай Мурзаны шо кагъызын битик этип бойнуна тагъып юртда ёлукъгъан-ёлукъгъангъа охута эди.
Базар-ажай Мурзагъа бек рази болуп уясындан бала ятгъан жан чакъы да Мурзалардан чыкъмайгъан болду. Гьали биревге де сорамай Арсенни гиччи ювургъангъа да чырмап Мариямны ягъына элтип уллу анасына гёрсетди, кёбюсю гьалда Базар-ажайны тилинден тартынып турагъан о да баланы баласын гёргенде дагъыдан дагъы йымышады. Мариямны уланкъардашы Манап, асгер чагъына етишмей юртда къалып тура эди. Шону асгерден къалдырмагъа кюй буса Базар-ажай огъар оьзюню етишип гелеген къызын сама берип Айзанатлагъа къошулмагъа сюе эди. Шо мурадын тувра айтмай Базар-ажай Айзанатгъа булай гьакъыл берди:
— Болгъан иш болду, Айзанат. Акъгъан сувгъа къайтув ёкъ дей. Сен гьали Темиргерейни председателлигинден пайдаланмагъа герексен. Темиргерейден бир себеплер болуп Манапны йылларын аз гёрсетип кагъызлар этмеге кюй болмасмыкен деп ойлаш. Меникине чи къалма бажарылмады, сеникине бажарылмасмыкен?
— Ёкъ, ёкъ, къайдагъы затдыр, ону меники эшитсе чи юрексиз болур! — деп Айзанат бек къоркъду.
— Эшитмес, эшитдирмесенг, пакъыр. Сен де, Темиргерей де булан болуп къалагъан зат…Сен Марияны Мурзагъа баргъанындан шу ерде пайдалансанг — къайтарышын этеген боласан. Уланынг шу отдан къутулса о заман къызынга къалын алмагъанынгны ачувун алажакъсан.
Узун сёзню къысгъасы Базар-ажай эки ожакъны арасында чабувул этди. Эки де ожакъны адамларын оьпге де, бавур да йимик этип, шу татувлулукъдан оьзю де пайдаланмагъа юрегине тюшдю.
Ахыр да Ажай Мурзаны ва Мариямны анасыны ягъында бёшюкдеги Арсенге булай — къакъакъ айтып оланы экисин де бир йимик ойлашдырды.
Къакъакълар мен балама этейик Пашист урлукъ къырылып, муратлагъа етейик… Тутгъан планлары бузулсун, Бар пронту якъ — ягъына тозулсун, Очакъларында отларын якъмасын, Отларда къазанларын асмасын, Авлетлери аякъ басмасын, Пашистлеге ян тартагъан пачалыкълар ирисин Къалгъанлары бар буса Секет-сагь жия туруп юрюсюн!
Бу ишге Темиргерей бек шат болду, неге тюгюл къатынлар агьлю арадагъы гьалланы олай да, булай да этмеге болагъанны ол оьзюню оьмюрюнде гьар гюн гёрюп тура эди. Шогъар гёре Мариямны кёп сююп алгъан оьзюню уланы асгерге гетгенде о гелгенче Мариям оьзлер булан татывлу турмакъ Мурзаны сююндюрежекни о биле эди. Янгыз Темиргерей тюгюл, Мурзаны гиччи къызардашы Зугьрагъа ерли бары да биле эдилер. Гелин булан оьзлер яхшы турагъанны туврадан — тувра язмакъны бир аз учуз гёрюп, Зугьра огъар оьзю билеген кюйде йыр булан булай англатгъан эди.
«Амалыма, ону яшы Арсенге ва гелиниме»
Вай, мени аявлу амалым, Юз минг йыллар яшасын, Гетгенде тувгъан Арсени Амалыма ошасын.
Гелиним бар айбатлы, Гёрюшю болгъун шатлы, Уланынг бар, уланынг. Гьар оюну исбатлы.
Азиз мени амалым, Татли гелининг бизге, Бизин гёзюбюз гёрсюн Кёп насип болуп сизге.
Бир сен эсинде булан Гелиним тапгъан улан, Арабызда ойнайгъан Алаша топас къунан.
Ойлайман сизин мен чи Гёзьяшларым тёгемен, Сен эсиме тюшгенде Арсенимни оьбемен.
Зугьраны бу шиърусун Темир-герей иш этип Мариям бар ерде къычырып охуду, «Зугьра, къызым, шу сарынны сен кёп яхшы язгъансан!» деп нече керен де айтгъан, Зугьраны шо къагъызы салынгъан конвертге [бокъчагъа — м.а.] Темир-герей Мариям да бар ерде, «Мени атымдан да Мурзагъа шулай яз чы» деп оьзю айтып Зугьрагъа яздырып булай кагъыз йибертген:
«Мунда сени башынгны мен оьр этермен, онда, вёре, сен мени башымны ер этме».