Алтынчы гёрюнюш

Экинчи гёрюнюшню декорациясы. Жангишини уью. Алдын кровать [ятакъ — м.а.] болгъан мююшде айры опракъ гийип, бетине грим салып тешик-Абай болгъан Зазай мююшге чубулдурукъ илип тура. Мариям уьйню тюзе. Хоншудагъы уьйден аргъанны, накъыраны авазы, «Харс! Харс!» деген тавушлар эшитиле, онда той юрюле деп эсге геле. Мариям бир нече керен къолун-къолуна ура. Грим салып гиев болгъан Эркеч геле.

<[Мариям]>. Башлайыкъ. Музыкантланы чакъыр!

<[Эркеч]>. (эшикден. къыччыра). Гьей, аргъанчы, тепчи, тез, мунда, главный [баш — м.а.] режиссёрну ягъына.

Бетине гримлер салгъан Шекер булан Жангиши геле. Шекер уьстюне къабалай гийген, къолунда аргъан, Жангишини уьстюн де чепген, къолунда теп.

<[Мариям]>. Гелин къайда?

<[Гиччибек]>. (гелин опракълар гийген, чубулдурукъдан башын чыгъарып). Гелин чи хари кёпден чубулдурукъдаман.

<[Мариям]>. (Зазайгъа). Гьа, абайым!

<[Зазай]>. (Эркечге). Гьей, гиев тюс, чубулдурукъдан ари! Вёре авара чайкъалма, не этсенг де къоймажакъман.

<[Эркеч]>. Шу чубулдурукъну бар чы, чюю-мюю булан сувуруп ташламагъа тарыкъ. Гиев де, гелин де оьзлени тоюнда бир-бирини ягъында лап тёрде олтурсун.

<[Зазай]>. Къарсалама! Той битсин, биз гетербиз, гелин даимге сени булан къалар, оьмюрюгюз-башыгъыз бар чакъы бир-биригизни ягъында да олтуруп, бирев-биревге телмирип турарсыз. Ону къоюп сен бизге бийи, йыбав бер!

<[Эркеч]>. (оьз-оьзюне). Агьа, бийиген болуп чубулдурукъгъа гирме къарайым. (Къыччыра.) Бийив кюйню! (Аргъанчы Шекер ва тепчи Жангиши бийив кюйню согъалар). Ёкъ, о кюйню тюгюл! (Шекер ва Жангиши башгъа кюйню согъалар.) О кюйню де тюгюл. Я, сиз согъагъан кюйге аякъ юрюмей! Чалт, чалт!…(Бирден кёк кёкюрей, барысы да тынглайлар.)

<[Зазай]>. Кёкден согъулагъан бу кюйню де ушатмаймысан?

<[Жангиши]>. (терезеге бара). Тавда тюнегюнден берли ява.

<[Шекер]>. Ямансув дагъы да бек ташыр.

<[Эркеч]>. Ташып турсун, сюйген чакъы. Гьали о бизин айырып болмай.

<[Жангиши]>. Да, энниден сонг Ямансув яман болуп болмажакъ. Алдын буса бу ташыса, ёллар токъталып къалады. Сув тартылгъынча, трактористлеге нечакъы да къарамагъа тюшген…Не де ари-бери чыгъабыз деп алла къайдан айланадыкъ. Шу шайтан сув да бизин нечакъыда инжитди.

<[Зазай]>. (терезеден къарай). Къарагъыз, Девлетгерейге, бизден оьзлени кёлюне кёп сув акъсын деп крантны бютюнлей ачгъан. Къанив де геле…Огь не ачувлудур!. Кёкюремесе яхшыды.

<[Шекер]>. Шек ёкъ, мунда геле.

<[Эркеч]>. Гелигиз огъар бир оюн этейик.

<[Мариям]>. Ёкъ, хатири къалар.

<[Эркеч]>. Къалмажакъ, къалмажакъ, мен барман чы мунда. Ачувланса мен чечермен.

<[Зазай]>. Не оюн этейик?

<[Шекер]>. Гелигиз, мен эркек опракъ гиейим.

<[Жангиши]>. Гьона чюйде Гиччибекни плащы, фуражкасы…Сюйсенг мени папахымны гий.

Шекерге бухари папах гийдире.

<[Эркеч]>. (къызардашына къарап кюлей). Къарагъыз дагъы, сари мыйыкълар ябушдурса еринде аргъанчы Гьа- сан-гьюсен тюгюлмю? Мариям, мыйыкълар къайда? Ёкъ, къараларын къой. Сари мыйыкълар бер.

Мариям да, Эркеч де Шекерге жийрен мыйыкълар ябушдура.

Айтаман чы аргъанчы Гьасан-гьюсен.

<[Зазай]>. (терезеден къарай). Геле, геле…кёпюрден бери чыкъды.

<[Эркеч]>. Гиччибек, сен де явлукълагъа яхшы чырмал, лап табанынга ерли! Бийив кюй согъугъуз!

Гиччибек чубулдурукъгъа гире. Шекер ва Жангиши бийив кюй согъа. Мариям ва Зазай харс уралар.

<[Эркеч]>. Ха-ар-р-с, харс, харс, харс!. (Бийий.)

Къанитат гире.

<[Къанитат]>. Бу не тойдур? Гьуя, чубулдурукъ да! (Эркечге.) Таман!

<[Эркеч]>. бийивюн токътата, музыка да тына.

<[Эркеч]>. Не бар, мамам?

<[Къанитат]>. (чубулдурукъгъа бара). Атанг той этип, кюю булан уьйден чыгъаргъынча чыдама болмадынг — дюрмю? Эпедсиз!

<[Зазай]>. Гьей, Къанив, къарсалама! Бу гелешинген чи! Тойлар этдирип атасын харжгъа салма сюймегендир дагъы.

<[Къанитат]>. Тилеймен, бизин ишге сен сугъулма. Сен къысырсан, тойсуз да эрге барма болурсан. Къызгъа булай эрге барагъан адат ёкъ. Адатны-къылыкъны билме герексен.

<[Эркеч]>. (эсирген болуп). Герти. Маман, герти айта! Чыгъарыгъыз шону чубудурукъдан. Жангиши де, мен де той болгъанны сюебиз.

<[Къанитат]>. Вёв-шав! Сагъа не? Сен тойда ичме тюше буса тапгъан анангны бирдагъы керен эрге берме де къабул болур эдинг. Амма, Ботаюртлу Албасалини къызы Къанитат бу хорлукъгъа чыдап болмасман. Гьали энни Жангиши мени къызымны гёрмес, арт елкесин гёрсе де. (Явлукъгъа чырмалгъан «гелинни» тартып чубулдурукъдан чыгъара.)

<[Жангиши]>. Э-ээй мамаша, гьиллачы къатын экенсиз! Къызына байлангъан гьар тюрлю багьалы, асил явлукъланы да гёрюп, къызыгъызгъа къошуп мен берген савгъатланы алып гетме сюесиз дагъы?

<[Къанитат]>. (ачувундан тутулуп сейлей). Ш-шу, ш-шу ши-шинчеки йибинг де тарыкъ тюгюл. Сени чюпюреклеринге къарайгъан ерим ёкъ. Бирин де къоймай ал.

<[Жангиши]>. Озокъда аларман. Тек сиз къарсаламагъыз, мамаша. Булай этейик: муна башында нече явлукъ бар буса, Эркеч гьар явлукъгъа бир тюрлю кюйде бийисин.

<[Эркеч]>. Разимен.

<[Къанитат]>. Мен тюгюлмен. Сайки уланымны да мысгъылламагъа сюесиз. Яшны йымышакъ хасиятын да билип, гелтирип, ичирип…

<[Мариям]>. Сиз не ажай?…Бу чу репетиция.

<[Эркеч]>. (Мариямны авзун ябуп дагъы сёйлемеге къоймай). Мени аявлум, мамам! (Къанитатны оьбе). Сен кёп сюеген уланынг оьзюню кепине тийме къоя деп эсинге гелеми? Эркеч деген атны сен магъа негьакъ къоймагъансандыр чы. (Къанитат йымышай.) Сокъ, Гьасан-гьюсен, сокъ! (Зазай явлукъланы чечмеге башлай.) О не явлукъ?

<[Зазай]>. (Гиччибекни башындан бир явлукъ ала). Гьа, орус явлукъ.

<[Эркеч]>. Гьасан-гьюсен, орус кюйню сокъ. Орусча бийирбиз.

Шекер аргъан согъа, Эркеч де, Мариям да русча бийий.

<[Зазай]>. (бирдагъы явлукъну ала). Бу осетин тастар.

Шекер согъа. Эркеч де, Мариям да осетинче бийий. Зазай уьчюнчю явлукъну чече.

<[Жангиши]>. Муну чу мен де билемен — яхсай явлукъ.

<[Эркеч]>. Буса гелин булан къумукъча бийижексен.

Шекер согъа, Эркеч теп къагъа. Жангиши ва Гиччибек бийийлер.

<[Къанитат]>. Кёп арив биябур болдум! Гьейлер, мен уланымны танымайман.

<[Эркеч]>. Бу не явлукъдур?

Зазай дёртюнчю явлукъну да ала. Барысы да къарайлар.

<[Зазай]>. Не буса да бир заграничный [тыш уьлкели — м.а.].

<[Эркеч]>. Буса, заграничный кюйде бийирбиз.

Шекер согъа. Зазай булан Эркеч бир эрши, американча бийий.

<[Зазай]>. (бешинчи явлукъну чечип). Бу да ахырынчысы. Генже гюлмелди.

Явлукъну тюбюнден Гиччибек чыгъа. Къанитат бир башлап адай, сонг сююнмекден Эркечни аркъасын токъалай.

<[Къанитат]>. Шекер къайда дагъы?

<[Шекер]>. (ону алдында юрюп). Мунаман. _(Мыйыкъларын, папахын тайдыра. Къанитат авзун ачып къала.)_Къайсы той да унутулма болур, тек бу гьеч унутулмас — тюгюлмю дагъы, мамам?

<[Эркеч]>. Гиччибек, айт гьали, чубулдурукъда нечик бола?

<[Гиччибек]>. Досу булан бирче яман да болмай.

<[Эркеч]>. Эшитемисен мама? Бола буса чубулдурукъда гелин де, гиев де болсун дей.

<[Жангиши]>. Огъар чы мен де разимен.

<[Къанитат]>. Таманыгъыз, таман. Авам-авам дегенде сиз мени онча да авам гёрмегиз. Тек мунда Эркеч барны билмей эдим. Шекер оьзюнден ихтиярсыз мунда гелген буса Эркеч эшитсе уллу къалмагъал этер деп шогъар къоркъуп гелген эдим. Сиз магъа оюн этмеге сюегенни англап мен де билмемиш болуп токътагъан эдим.

<[Эркеч]>. Айт, айт, мамам, шолай сама айтып къой. (Анасын къучакълай. Бары да кюлейлер.)_

<[Мариям]>. (Къанитатгъа). Сени уланынгдан ярайгъан артист чыгъажакъ. Гиччибек. Мариямдан буса тизив драматург.

<[Къанитат]>. (Мариямгъа сукъланып къарай). Къызланы оьзегисен, къызым, — марал — тьфу-тьфу, гёз тийме- син. Къайда, гёзюм бек къатты. (Бармагъын тюкюрюгю булан сув этип, Мариямны мангалайына сюрте.) Оразлыны уьюне гирерсен къызы сен! (Мариям уяла.) Сен мени Эркечимни пайына тюше бусанг, дюньяда менден насипли ана болмас эди!

<[Шекер]>. Шо заман, сен буланы тоюн чубулдурукъсуз этме рази болурмединг?

<[Къанитат]>. Бу сюйген, бу ушатгъан кюйде этер эдим. Неге? Эрши затны бу сюймежекни билемен. (Къызына ачувланагъан бола). Сен тюгюл бу! Той болуп да битмеген, гелешмишингни уьюне чабасан! Эдепсиз!

Гете.

<[Шекер]>. (шат). Гьа, мамамны йымышатдыкъ бугъай. (Кюй согъа, бары да йырлайлар.)

Шулай совет уланлар, Шу кюйде совет къызлар… Биз кёклеге чыкъгъанда Гюндюз кёкде юлдуз бар.

<[Мариям]>. Бу не? (Тынглай.) Ямансув дагъыдан дагъы ташый.

Яшланы авазлары, бирев къувунлу къыччыра.

<[Къанитат]>. (терезеден). Эркеч, Шекер! Биревню чю сув алып гетди.

<[Эркеч]>. Гиччибек, же! (Чавуш терезеден атылып чыгъып гете. Бары да чыгъалар, сагьна бираз заман бош къала. Авазлар, къыччырыкъ эшитиле. Шекер ва Мариям алгъасап чабуп геле.)

<[Шекер]>. Къоччакъ, мени уланкъардашым. Тюгюлмю дагъы? Къутгъарды чы!

<[Мариям]>. Дагъы, дагъы! Бийивден къайры затгъа да гьюнери бар экен.

<[Эркеч]>. Жангиши, Гиччибек, Зазай гелелер. Олар сыкъмасув Салимни гётергенлер.

<[Зазай]>. (Салимге). Гьалива ашама гьалынг къалдымы?

<[Мариям]>. Волла Эркечни де къалмагъан гьалива ашама гьалы. Гьа, сызгъыр чы бир къарайым.

<[Эркеч]>. сызгъырма къарай, болмай.

<[Салим]>. (солумакъны гючюнден бурну сызгъыра, оьзю Эркечге къолун узата). Кёп савбол Эркеч, сен болмагъан бусанг агъып битген эдим.

<[Эркеч]>. Салимни къолун алып турагъанда Девлетгерей гире, Салим Девлетгерейге терс къарай.

<[Гиччибек]>. (Салимге). Сувгъа тюшюп нетединг?

<[Салим]>. (Девлетгерейге къарап). Дагъы нетейим? Ат булан райондан геледим. Кёпюр авузда Девей алдыма чыгъып: «Гьей, къурдаш Салим? Бу кёпюрню ишлейгенде къайдадынг? Сени йимик бусам мен чи юрюмес эдим шу кёпюрден» деп бетледим.

<[Девлетгерей]>. Уьюнг йыгылмагъыр, меники масхарады чы.

<[Зазай]>. Нете, бирев ярдан уч деген булан учаманмы дагъы?

<[Жангиши]>. Я, оьзю гьар заман да ат булан гечеген «Ямансув» чу ачувгъа ачув деп салып йибергендир.

[Шекер]>. Ачув алдын, гьакъыл сонг деп шулайгъа айтыладыр.

<[Салим]>. Я, кёпюрню багъаналары барны эс этмегенмен, тебиндирип атны сувгъа салгъанда, шо заман нечик де башым айландымы, не болду багъанагъа башым тийгенни билдим.

<[Девлетгерей]>. Башынг чы сени о заман айланмагъан эди. Салим, сени башынг халкъгъа тынгламайгъан болгъандан берли айлангъан эди. Шо багъанагъа башынг тийгекде гьакъылынг алдынгы гьалына къайтгъан буса сени учун бу яман болмас эди.

(Барыда кюлейлер.) <[Элдар]>. Башы барып танкъ деп къатты затгъа тиймей туруп гьакъыллы болуп битмейгенлер де болагъандыр. _(Эркечге сукъланып къарай.)_ Адамны сыры муна шулай хапарсыздан билинип де къала. Гишиге багьа беривде бир де алгъасамагъа тюшмей. <[Салим]>. Тюшмей буса, къурдаш, сагъа да тюшмей мени де онча ерге уруп сёйлемеге. _(Пауза, киселеринден хотгъана.)_ Къайда салгъан экенмен. _(Къолтукъ кисесине тийип.)_ Гьуюв, бу да сыкъмасув болгъан экен. <[Эркеч]>. Къайда, о недир? <[Салим]>. Сен къой, сен къой, йыртажакъсан. <[Зазай]>. Недир о, йыртылмайгъан кюйде аста булан мен чыгъарайым. Къолларынг къурушгъанмы сени Салим, недир? _(Салимни къолун тутуп къолтукъ кисесине багъып тарта.)_ <[Салим]>. Йибер къолумну. _(Аста булан сен ал, шонда газет бардыр.)_ <[Зазай]>. Салимни къолтукъ кисесине къолун сугъа. <[Гиччибек]>. Вере сакъ, Зазай, къайда мен чыгъарайым. Тарыкъ буса мени киселеримде сен хотгъанырсан. <[Шекер]>. Гёр Гиччибекни. Зазай оьзюнден къайры гишини опрагъына тийгенни де сюймей. <[Девлетгерей]>. Яхшы эте. Этине тийгенде бир, этегине тийген де бир дей. Гиччибек аста булан киседен сув газетни чыгъара. <[Салим]>. Аста булан экинчи бетин ачып бизин эки де колхозну гьакъындан охуп къарачыгъыз. _(Яш гишилер газетге ябурулалар.)_ <[Шекер]>. Къурутмаса охуп болурмыкен? <[Салим]>. Къара гьарплар булан язылгъан ерлерин охуп къойсагъыз да таманлыкъ эте. <[Девлетгерей]>. Мени гёзюм чю алмажакъ. <[Эркеч]>. Тайыгъыз гьали мен охуюм. _(Охума гирише.)_ Макъаланы башы «Эки яртыдан бир сав яхшы». <[Элдар]>. О недир бизин эки де колхозну гьакъындан тюгюлдюр. <[Салим]>. Дюр, Элдар. Сен бизин колхозну яртыгъа санайсан. Амма мунда сизин колхоз да ярты экенни исбат эте. Мен ярты яртыман, сен буса герти яртысан. Сен оьгюзлери ёкъ тура туруп яхшы аран ишлетген сабанчыгъа ошайсан. Мен буса оьгюзлери бар амма араны ёкъ сабанчыгъа ошайман. Къайсы алда болма герек оьгюзлерми, аранмы. <[Элдар]>. Ат алгъынча ер ал, дей. <[Салим]>. Баш буса бёрк табулур деп де айта. <[Девлетгерей]>. Токътагъыз гьали, сиз газетде язылгъан затгъа тергев беригиз. Эки яртыдан бир сав яхшы, дей. Биригизде ат, биревюгюзде ер, бирингде баш, биревюнгде бёрк, мунда оьгюзлер, сенде аранлар, биригизде экигизде чакъы клуб, мунда буса клуб ёкъ. Биригизде яхшы ишленген складлар, биревюгюзде тюзелип битген гьабжай, биригизде атып чыгъаргъан булакъ сув, биревюгюзде татавулуну эрневюнден ташлангъан сабан сув. Арада мукъаят этилген кёпюр, кёпюрню эки ягъы булан мундан онда сабан сувну, ондан булакъ сувну чыгъарса эки ярты биригип бир сав болмаймы? Шу газет геп-гертисин айта. Биз чи адамларбыз, эришип юрюйген оьгюзлер йимик ярты ярым болмай герти адамлар саппа-сав болсакъ. <[Эркеч]>. Гиччибек де айтгъанлайын, зырпы гамишлер йимик юрюмейик. <[Салим]>. Кимдир зырпы гамиш? <[Элдар]>. Барыгъыз, Салимни уьюне етишдиригиз, къуру опракълар гийдирип алып гелигиз, газет де Девлет- герей де айтагъан таклифге разимен. Эки де колхозну адамлары недер экен жыйылайыкъ. _(Мариям ва Эркеч Салимни къолтукълашып алып гете.)_ <[Зазай]>. Бизин колхозну адамлары рази болажакъ, мен билемен. Машинлени къавгъасы. Кёпюрден барагъан нап вышканы сюлдюрю терезеден гёрюне. <[Девлетгерей]>. _(кепленип)_. Къарагъыз! Гёрюгюз! Бизин кёпюр сав вышканы гётере. Нап вышканы бузмагъан кююнде о якъдан бу якъгъа чыгъаралар. Шу бизин кёпюр бар чы, шо оьзю юрюген шагающий _[абатланагъан — м.а.]_ эскибатырны _[экскаваторну — м.а.]_ гётере. Гьейлер Салим шашгъан болгъан буса ярай кёпюрден гечмей. <[Гиччибек]>. Ёлдашлар! Шашгъан дегенде мени булай бир шиъру эсиме гелди, изну беригиз. (<[Барысыда]>. Гьа, гьали, Гиччибек.)_ Дюньяланы хасы Яш дюньям ва кюр, Болмаса болмасын Шашгъанлар мюкюр, Сюр яшавум, сюр!

Шашгъанлар дёвюрге Къаза тюпсюз кюр, Биз буса гечмеге Излейбиз кёпюр, Сюр яшавум, сюр!

<[Зазай]>. Сюр воллагь. (Гиччибекге).

<[Аваз]>. (терезеден таба). Мунда ёлдаш Гиччибек бармы?

<[Зазай]>. Бар, нете?

<[Аваз]>. Огъар телефонограмма.

<[Зазай]>. Гьей, сагъа телеграмма бар дей. (Шекерни къучакълап.) Яраппи, не дей экен? Не дей, Гиччибек?

<[Гиччибек]>. Яхшылыкъгъа, Зазай. Мени срочно [уьзюрю кюйде — м.а.] трестге чакъыралар.

<[Зазай]>. Не яхшыдыр, заман тапгъанлар.

<[Жангиши]>. Болса Гиччибекни де, Зазайны да ёлгъа салабыз.

<[Элдар]>. Сизден булар алдынлыкъ этме тура. Назланма, Зазай. Кюйчю [балики, макъамлар согъагъан адам — м.а.] болма. Яхшылыкъгъа алгъаса деп айтыв бар. Тек колхозланы да бир-бирине гелешмей туруп сен чи гетмейсендир, Зазай.

<[Зазай]>. Гьуя яным гетсем де мен разимен колхозлар да бир-бирине гелешинсин.

<[Девлетгерей]>. Къайда, къайда? Гече? Воллагь гетмессен хари! (Барысы да тамаша болуп огъар къарай.) Къатты амайынг булан бир бийимей туруп чу. Сокъ чу, Шекер!

Шекер бир башлап гьашыкъ кюй, сонг бийив кюй согъа. Девлеггерей къартлыгъын унутуп жагь кюйде ортагъа чыгъа. Зазай ону булан бийимеге онгарыла, Къанитат геле. Музыка аста бола.

<[Къанитат]>. Девлетгерей! Девлетгерей! Мен сени ташгъын сувну ичинде излеймен чи пакъыр. Сен акъгъан, батылгъан деп тураман. (Гёз яшларын сибире.)

Бийив кюй гючлене, Жангиши Къанитатны ортагъа чыгъара. Къанитат бираз бийий, оьзюню орнунда Зазайны чыгъара. Девлетгерей огъар жагьлы къарай. Къызаргъан гьалда Эркеч ва Мариям гелелер. Девлетгерей Зазай булан яхшы сындырып бийий турагъанда тамазаны аста тирсеги булан теберип ортагъа Гиччибек чыгьа. Эркеч Мариямны алдына барып ону бийиме чакъыра. Аста булан перде тюше.

Битди

1964 йыл