Экинчи герюнюш

Жангишини уью. Уьй аз затлар булан арив тизилген, жыйылгъан кюю бу уьйде бойдакъ гиши яшайгъанлыкъны англата. Эки якъда эшик. Къаршыда уллу терезе.

Ахшам вакъти. Жангиши лампа ягъа. Табуретканы уьстюндеги яхшы гийинген Эркеч, къолунда хырслары да булан ярыкъ салма айлана. Къырдан тойну авазы, аргъан-накъыра эшитиле. Эркеч тынглай, бийийген болуп ари-бери чайкъала, аякъларын ойната, тюбюндеги шанжал тербене.

<[Жангиши]>. Вёре йыгъыласан.

<[Эркеч]>. Не арив согъагъан аргъанчыдыр!. (Ругълана.) Той!

<[Жангиши]>. Эсиме де гелген эди хари, монтёр булай чумдай болуп гийинип нете деп.

Накъыраны тавушу гючлене, Эркеч бийип йибергенде, табуретка авуп йыгъыла.

Не яхшыдыр йымыртгъа тюгюлюнг, агъынг сариге къошулуп, Аллагьгъа эрши болажакъ эдинг. (Эркечни тургъузуп шалбарын къагъа.)

<[Эркеч]>. (дувлап). Эгьейт, яман гючлю къоллары булангъы халкъсыз трактористлер. Я, костюмумну батдырамысан?

<[Жангиши]>. Иштанынг, кирни арив тайдыргъан къумачдан.

(Эркеч кроватдагъы одеялны [ятакъдагъы ювургъанны — м.а.] бучгъагъы булан этиклерин тазалама къарай. Жангиши огъар щётка бере.)_ Бу монтёрлер нечик халкъдыр?

<[Эркеч]>. (этик тазалавну токътатып тойгъа тынглай). Тамаша бар, буссагьат тойда мени къаравулламай буса!

<[Жангиши]>. Ким?

<[Эркеч]>. Озокъда къарт къатынлар тюгюл.

<[Жангиши]>. Къысырлар?

<[Эркеч]>. Тас эт ари! Бир де къатын алмагъан уланлагъа къысыр неге тарыкъ? Жибин къонмагъан къыз герек.

«Ярыкъ Ёл» колхозну ярыкълары яна. Директорну авазы: «Тынглагъыз, «Ярыкъ Ёл» колхозну радиоузели сёйлёй.

Ахшам берилеген колхоз хабарлагъа тынглагъыз».

<[Жангиши]>. (терезеден къарап). Не кепим геле дагъы сизин колхозгъа. Электрик станциясы…Радиоузели…Клубу десенг?

<[Эркеч]>. Алгъасама чы, ёлдаш Жангиши! Бизин бары да бала бавлар юзюм береген болуп битсин чи! Ямансувну ягъасындагъы бары да юртланы чагъыр булан чаярбыз!

<[Жангиши]>. (оьз-оьзюне). Муныки чагъыр, той! (Къыччыра.) Элдар яхшы затны, тизив затны, арив затны сюеген гиши. Гележекни гёз алгъа тутуп ишлей. Бизин девюрде шолай да болмагъа герек. Нетесен, хоншусу ону генглешме къоймай. (Терезеден гелеген ярыкъ тунугъа.) Булай неге?

<[Эркеч]>. Кёлде сув аз. Янгур ёкъ, напор [сув басыву, сув гючю — м.а.] осал, бу якъда йимик о якъда да сув болгъай эди. Бары да хоншуланы ярыкъ булан чаяр эдик.

<[Мариям]>. (гире). Гьу-у, гьейлер! Жангиши, къатын алывгъа къатты гьазирлик бугъай!

<[Эркеч]>. (Мариямгъа). Мен чи сен тойда деп тура эдим.

<[Мариям]>. Той боламы иш барда?

<[Эркеч]>. Не иш, ахшамдан сонг.

<[Мариям]>. Клубда репетициябыз [такрарлавубуз — м.а.] бар. Не бола, Эркеч, бугюн бизин клубгъа да ярыкъ тарт дагъы.

<[Эркеч]>. Я, къой, бугюн тойгъа барайыкъ!

<[Мариям]>. Репетициябыз бар деймен чи. Жангиши, бугюн мунда этип къойсакъ репетицияны? Электрик ярыкъ да болажакъ чы мунда.

<[Жангиши]>. Озокъда. Лампа ярыкъда да бу уьйде аз этилгенми репетиция? Аш уьйге барып къарайым чы, къонакъгъа хам-хум этмеге зат бишмеймикен? (Чыгъа.)

<[Эркеч]>. Мариям, магъа багъыйлы ролюнг ёкъмы?

<[Мариям]>. Багъыйлы роль? Гертилей, Эркеч, масхарасыз, адамларыбыз етишмей…Сен яхшы бийип де боласан чы.

<[Эркеч]>. Ярыкъ бере тураман. (Лампочка яна.)

<[Мариям]>. (харс уруп). Не яхшыдыр! Барып билдирейим, мунда гелсинлер. (Гетме сюе.) Сени къызардашынг да гелме герек.

<[Эркеч]>. (сесгенип). Нетме хари?

<[Мариям]>. Репетициягъа.

<[Эркеч]>. (оьз-оьзюне). Заман тапгъан. Къызардашымны ягъында мен бугъар сыр чечмесмен чи.

<[Мариям]>. Не хонтурланасан?

<[Эркеч]>. Ким? Мен? Чакъны айтаман хари. Къургъакъ.

<[Мариям]>. Ёкъ, сен бурнунгдан башгъа затны сёйлендинг. Айт гьали Эркеч…Эркеч…не тамаша атларыгъыз бар. Къызардашынг Шекер, сен — Эркеч. (Кюлей.)

Эркеч телни тартып ярыкъны сёндюре.

<[Эркеч]>. Ярыкъ болмажакъ!

<[Мариям]>. Неге?

<[Эркеч]>. (айтма зат ойлашып). Мени гьисабымда, мени гьисабымда… линия [гьыз, йыз — м.а.] бузулгъан.

<[Мариям]>. Гьали нетейик?

<[Эркеч]>. Къой, тойгъа барып къалайыкъ, Мариям.

<[Мариям]>. Мен къарайман, сен мени ишимни йырмагъа сюесен. О болмас, Эркеч! (Гете.)

<[Эркеч]>. Гьей, гьей, ягъаман! Янажакъ! (Ярыкъ яна.) Мени атымны не арив этип айтды, яда мысгъыллап айтдымыкен? Бир де сёз гелишдирип болмай тураман дагъы муну булан. Огь, сен Эркеч, лампочканы якъмагъа боласан, амма къызны юрегин якъмагъа болмайсан!

<[Жангиши]>. (къолунда къонакъгъа аш булан гире, ярыкъны гёре). Ай, сав боласан, гьали бар къурдаш тойгъа, бийи.

<[Эркеч]>. Ба — а, Мариям болмагъан тойда мен нетейим?

<[Жангиши]>. Гьа, иш олаймы?

<[Эркеч]>. Билемисен, Жангиши, бизин колхозну бар заты да яхшы, тек сизин колхозну бизинкинден бир заты артыкъ. Бизин колхоздагъы къызланы сав составына [тизимине — м.а.] тие сизин Мариям.

<[Жангиши]>. Екъ, Эркеч, рази тюгюлмен. Алдын ерли бизин йимик эки улан чалдан таба тойгъа къарап тура болгъан. Уланланы бириси тойдагъы бир къызны гёрсетип, «не арив къыздыр», деген. «Ай, уьюнге, воллагь тюгюл бир арив де» — деген ёлдашы. «Ий, чалны шу мен къарайгъан тешигинден къара чы бир» — деп айтгъан о да ёлдашына. Ону йимик сен мени гёзюмден къарай бусанг чы мундагъы Мариямланы сав составына тие ондагъы Шекер.

<[Эркеч]>. (сесгенип гете). Шекер?

<[Жангиши]>. (гьасиретликден чалт этип). Бек арив гиши! Аривлюгюнден артыкъ сюйкюмлюгю, сюйкюмлюгюнден артыкъ илиякълыгъы. Адамны оьзюне тартмакъ учун тиш тайпада болмагъа герек хасиятланы бириси тюгюл, барысы да бар.

<[Эркеч]>. (ачувлана). А яш! Гьей, сен мени мысгъыллаймысан? Уланкъардашыны ягъында къызардашын макътайгъан хасият къачан чыкъгъан?

<[Жангиши]>. (адап). Олай деген не? Шекер сени къызардашынг боламы?

<[Эркеч]>. Бизин колхозда Шекер деген дагъы къыз ёкъ!

<[Жангиши]>. Токъта, токъта, сени ананг кимдир?

<[Эркеч]>. Къанитат!

<[Жангиши]>. Ону анасы къанив.

<[Эркеч]>. Не башгъа? Къанитат — паспортдагъы аты, Къанив халкъ айтагъан аты.

<[Жангиши]>. Атангны аты ким?

<[Эркеч]>. Атай деп болгъан, гьали ёкъ, оьлген.

<[Жангиши]>. Ону атасы буса сав. Аты да Атай да тюгюл, Девей яда Девлетгерей.

<[Эркеч]>. Герти, анабыз бир чи.

<[Жангиши]>. Пий, воллагь билмегенмен. Кепинг бузула буса сёзюмню назатдырайым.

<[Эркеч]>. Неге бузулмай дагъы?

<[Жангиши]>. Я, мен сени къызардашынгны сёкмедим чи, ёлдаш! Сен Бабаевскийни «Кавалер золотой звезды» деген китабын охумагъанмысан? Онда Сергейни къызардашын Сергейни фронт ёлдашы сюе. Сергей де ону биле…

<[Эркеч]>. О башгъа иш. Бизин юртда олай адат ёкъ. Оланы яшайгъан ери Къубан, бизинки — Дагъыстан. Шартлар да бир йимик тюгюл.

<[Жангиши]>. Сен гьали лап Салим йимик айтдынг. Салимге шу сиз турагъан юртну гёрсетип бир зат айтса, олар башгъа, биз башгъабыз деп бола. Не башгъа? Барыбыз да бир Ватанны адамларыбыз. Сергей де, Элдар да лап герти Совет патриотлар болгъан сонг олардан уьлгю алмагъа герек болмаймы?

<[Салим]>. (кътты алгъасап геле). Нетесиз, нетесиз? Сиз нетесиз?

<[Эркеч]>. Пий, пилав ашайбыз!

<[Салим]>. Мен сагъа башгъа зат да ашатарман. (Юмуругъун гёрсете.)

<[Эркеч]>. Ким? Сен?

<[Салим]>. Мен?

<[Эркеч]>. Бажарырмикенсен?

<[Жангиши]>. Гьей, гьей…

<[Салим]>. Шугъар къара!

<[Эркеч]>. Оьзюнге къарасанг, мичари сыпат! (Эркеч де Салим де бир-бири булан тебине, Жангиши оланы арасына гире. Салим телни тарта, ярыкъ сёне.)

<[Жангиши]>. Я, бу чу ярыкъ сала, сен нетесен?

<[Салим]>. Ярыкъ сала буса, сорагъанда адамлар йимик жавап берсин. (Эркечге.) Ондан сонг сагъа ким ихтияр берген мунда самовольничать этмеге [оьзтёрече иш гёрмеге, оьзбашына иш этмеге — м.а.].

<[Жангиши]>. Гьей, Салим, бу мени уьюм. Бу мен чакъырып гелген.

<[Салим]>. Сен бир зат да билмейсен, Жангиши, оьзюнг эки де колхозгъа ортакъ деп бир масъалалар чыгъарып гелесен. Элдар да кёп узундан байланып бара. Магъа къоян берип менден къой алма сюе. Олардан бир кажин булакъ сув геле деп биз олагъа татавулу булан сабан сувну бакъдырайыкь. Сени кажин булан берген сувунг да тарыкъ тюгюл, бизин татавулну да бери якъда къой. (Жангишиге). Сен де оьз юртун сююп, оьктемлик ёкъ. Граждан [Ватандаш — м.а.] давну заманында аты айтылгъан макъталгъан уллу юртдан барып гиччи юртда тиленчилик юрютесен. Олар ким? Историяда [Таварихде — м.а.] аты чуву да ёкъ гьали-гьали орна- гылгъан бир юрт. Биз бу масъаланы правлениягъа, советге саларбыз.

<[Жангиши]>. Сала болгъай эдинг, салмажакъсан, Салим. Сен масъала деп айтып гьапур-чупур, гьаран-зуран затланы саласан арагъа. Адамшавлу масъала салынгъанда авлакъгъа къачасан! Сени масъаланг да, ишинг де шо эшиклеринден Зазай гьаран къыстырылып гиреген шо конторларынга ошай. Бизин якъдагъы сувлар ичме де, опракъ жувма да ярамай. Эки де колхозну арасына кёпюр салма кёпден заман болгъан. Халкъ шу затланы айтса сен олар аслу кюрчю масъалалар тюгюл, алгъасамагъыз, къарсаламагъыз, аста-аста булан барысы да болур»…Муна сен масъаланы чечеген кюй. Дагъыда Элдаргъа сёз табасан. Элдар гюн сайын оьрлене, сен буса къуру гьабижай да гьабижай деп турасан, шону булан мичари сыпат деген атны къазангъаны.

<[Салим]>. Олаймы? Шу айта деп сен де айтамысан? (Эркечге ачувлу къарай, кагъыз язып огъар узата). Ма, бер Элдаргъа. (Эркеч кагъызны ала.) Мантёр тапгъан бизге йибермеге. Мен шугъар ярыкъ салдыргъынча ярыкъсыз къалыр эдим.

<[Эркеч]>. Болса къалыгъыз! (Салынгъан электрик теллени тарт-тарт этип жыйма гирише.)

<[Жангиши]>. Я, я, Эркеч! Салим гьайгев сёз айта деп мени не гунагьым бар?

<[Салим]>. (Эркечге къарап). Бу бийивден де, ичгиден де къайры бир затны да билмей. Ону да къызардашыны гьисабына, лодур. (Гете.)

<[Эркеч]>. Нечик деди шо!. (Эшикге чаба).

<[Жангиши]>. (ону токътата). Бери къара Эркеч, англамаймысан ачувгъа айта, оьзюне мичари сыпат дегенинг саялы. (Кюлей.) Нечик де эсинге гелди.

<[Эркеч]>. Гелмес эди, «шугъар къара» демеген буса.

<[Жангиши]>. Сен де «пилав ашайбыз» деп айтдынг чы дагъы огъар.

<[Эркеч]>. (тунукъ). Айтмас эдим сен кепимни бузуп турмай болгъан бусанг. Гьайт этип тувра бетиме, къызардашымны аривлюгюн ону сюегенингни айтасан, ол магъа не аварадыр?

<[Мариям]>. (геле). Ярыкъны иши нечикдир, Эркеч, болмажакъмы?

<[Эркеч]>. (хатиржан). Ярыкъ салмай болгъанбыз биз. Тойгъа да бармай болгъанбыз, репетиция эте болгъанбыз.

<[Мариям]>. Не репетиция?

<[Эркеч]>. Къонакъны къувалайгъан репетиция. (Теллени чырмап алып гете.)

Перде.