XII

Мурзаны къаршыламагъа Хасавюрт вокзалгъа бютюн агьлюсю, авул-хоншусу чу нечик де, юртдагъылар бары да хомузу-теби булан чыкъдылар. Бавюртну колхозу оьзюне аявсуздан емиш ва яшылчалар береген консерво заводну духовой оркестры, школа яшлар, хоншу юртланы ёлбашчылары, район гьакимлер — гьасили сав район игит геле деп, поездни гёзлеп токътагъан.

Перронда терезе тюпде тюбюне къой тери де яйып дёрт бюкленип Дарай олтургъан. Мариям да Зугьра да шагьарча къолтукълашып ари де бери де юрюй. Темиргерей бир зат болуп къалырдан къоркъуп Арсенни къолундан тутгъан кюйде Татувну ягъында. Татув да бир къолуна сугъулгъан бухари бёркню бюрюшмесин деген кюйде аявлап илген. (Мариям уланкъардашына Мурзаны папа- хын гийдирген сонг, узакъ къалмай алынгъан сюр папах). Гьатта мунда Базар-ажай да бар. Амма Айзанат перронда бир мююшде, гюзню исси гюню буса да къалын явлугъуна да чырмалып беззек гелгендей зириллеп токътагъан. Базар-ажай ону инбашларындан теберип:

— Гьей къатын, сен нетесен? Гиевюнг герей болуп геле! Сен мунда яшынып токътагъансан, ярайгъан затмы, адамларыны хатири къалыр чы. Гьейлер, гьейлер, ким оразлыны герей гиевю болур эди, опускагъа гелеген? Ва воллагь, ва биллегь, бу къатын бу халкъгъа береген йыбавну гёрер эдинг, пеливан болуп къалыр эдим, пеливан, — деп баягъы пантюк бурнуна къагъып, къансыз бетине жанлылыкъ береген къара гёзлерин ойнатды.

Айзанат бугъар ачувундан ала гёзлерин аралтгъан: «Гьей, гьей, къара шу биябургъа, бир олай, бир булай — эки бетли гюл дарай. Гьали мени де ел тирмен этме сюе, къаралгъыр! Озокъ да сагъа не? Мунча халкъны арасында бир бетлев сёз айтса сени уялагъан бетинг ёкъ, мен буса, олай да бир оьлген эдим, гьали булай да бир дагъы оьлежекмен?» Ол ичинден шолай кантыллагъан сонг:

— Тай чы, къой чу Аллагьисен, мени ишимни мен билемен! — деп артындагъы Базар-ажайгъа тирсеклери булан къагъышды.

Къаршылама чыкъгъанланы арасында чагъына гёре енгил айланып къолунда агъачхомузу да булан Закария-агъав да бар. Ону генг тёшюнде эсги буса да исхарла чепгени эски къара саплы хынжалы салынчакълары кёп белбаву булан тамаза башгъалардан айрыла. Дарайны уьстюне барып агъачхомузгъа таянгъан Закария-агъав оьзю Магьачкъалада больницада [азарханада — м.а.] узакъ ятып гьали чыкъгъанлыгъын эсгерген сонг. Мурзагъа игит ат берилмек булан ону къутлады.

— Къыйналгъанынгны Аллагь зувапгъа язсын — деген Дарай юртдан гелегенде ёлда арба аталап къавшалгъанын унутуп, сёйледи. Уллу анасы Мурзаны тувмадан игит этип гёрсетмеге сююп булай деди:

— О гиччи заманындан тутуп да дюньяланы есси йимик улан болажагъын билдиреген затланы этеди. Бёшюкге салгъанда къолбавларын да чечип, бутларын бёшюкню аркъалыгъына чатап ойнай эди. Огъар кьарап машалла, шу балам бир пеливанчы [пегьливан — м.а.] болур, гьюнерчи болур, деп айта боладым.

— Элмурзаны гьюнер гёрсетип гележегин чи мен ол асгерге барагъан гюн уллулар оьзюне айтагъан сёзлеге маъна берип тынглайгъанындан билген эдим, — деп Закария-агъав да сынчы болуп сёйледи, оьзюню уланыны уланы Хасавюртда Элмурза булан бирче охугъанны маъна берип эсгерген сонг дагъы да сёзюн узатды.

— Бизин яш айтады хари оьзю Элмурза булан охугъан заманда Элмурза этген затны.

— Не затдыр? — деп Дарай билме сюйдю.

— Курсда охуйгъан Бавюртлу бир яш гече орнуна янгылгъан болгъан.

— Нетген болгъан?

— Я, орнуна сийген болгъан.

— Гьа, гьа, сонг?

— Ону билген Элмурза: «А яш! Ярахсыз! Сен мунда охума гелгенмисен, ёгъесе бизин юртну биябур этме гелгенмисен» деп ону уьстюне ябушма чапгъан болгъан.

— Сонг Мурзагъа зарал болмагъандыр чы! — деп Дарай о заман болгъан затны гьали болуп турагъандай гёрюп сесгенди.

Закария-агъав Мариямны уьстюне барып:

— Сенде сынчылыкъ болгъандыр, Мариям! Бары да уланлардан Мурзаны негьакъ сайламагъан болгъан экенсен, — деп тогъушду.

Сонг ол излеп Татувну табуп огъар къутлады. Ол бугъар:

— Вола, агъав юрегин яхшы тутуп, тавакел де этип, яхшылыкъ да ёрап турса — шо зат болакен, — деп сёзюн узатма турагъанда Закария агъав оьзюню уьстюне гелеген Темиргерейни гёрдю.

— Сенмединг хари Темиргерей ёгъесе менмидим баягъыда индырда: «Къаракъуш уяны темири болагъанда йимик яхшы ожакъны да игити бола» деп айтгъан? — деди Закария.

Темиргерей бираз уялгъан йимик болуп, къалын къашлары къабакъларына ювукъ гёзлерин къысып — къысып:

— Я хари, о заман чы вола, мен булай болагъанны да билмей эдим…Я, Закария-агъав сен больницадан чыкъ-гъан сонг яшлыкъгъа тартгъансан, къолунгда зувгъанланы орнунда агъачхомуз, йырлама хыялынг сама ёкъму? — деди.

— Элмурзаны хабары мени яш этди. Агъач хомуз къумукъну юреги. Элмурза кёпню гёрюп, кёпню билип геле, амма агъачхомузну, къумукъ йырланы сагъынгъандыр. Элмурзаны мен агъачхомуз чертип, аталаны къайдасында къаршылама сюемен…Гьона гёремисен шо сакъатлыгъы булан ёмакъчы Аяв да Элмурзаны алдына чыкъгъан — деп Закария вокзалны терезесини хырына таянгъан, къырыйында тамгъа сюелип эки къолтукъ таягъы да булангъы зайып гишини уьстюне юрюдю. Закария Аявну ёмакъларын радиодан кёп эшитген, оьзюн де йыракъдан таный…

Булар къол алышгъан сонг Закария-агъав.

— Элмурзагъа ёмакъ чыгъарма сама хыялынг ёкъму? — деп сорады.

— Гьагь? — деп Аяв ону авзуна къулагъын тутгъанда о бирдагъы айтмагъа борчлу болду.

— Вола, ёмакъны чы билмеймен. Амма йыр чыгъаргъанман. Муна — бугюнгю район газет, гьали янгы чыкъгъан, редактору бусагьат берип гетди, — деп Аяв къартыллайгъан къолу булан газетни Абакаргъа узатды.

— Муну мен охуйман десем, узакъ къалажакъман не бола, оьзюнг оху дагъы.

— Йыр охугъандан эсе, агъач хомуз булан йырласа гючлю чыгъагъан зат, — деп Аяв Закарияны къолуна сукъланып къарады. — Тек нетесен, нечакъы къаст этсем де хомузгъа уьйренип болмадым, йырлап да бажармайман.

— Дагъы йыр чыгъарма нечик болдунг?

— Игит чыкъса, огъар йыр оьзлюгюнден чыгъагъан зат, тамаза. Къанна къазакъ йырланы чыгъаргъан кимдир, игитлик чыгъаргъан. Игитлер болмагъан буса о йырлар да болмажакъ эди. Элмурза чыкъмагъан буса мени йырым да чыкъмажакъ эди, — деп Аяв оьзю англатма сюеген фикруну ташдырды.

— Оху гьали, — агъач хомузгъа гелемикен деп Закария аста зынгырлатып хомузну кюйленгенин тергеме гиришди.

— Бу ери чи тюгюл дагъы, деп Аяв тамагъын тазалады.

— Шундан яхшы ери ёкъдур ону. Къонакъны алдына кёрюкден чыкъгъандокъ салынгъан этмек йимик — деген Закария тынглап токътады. Аяв газетни къартыллата туруп:

— Буса тынгла, охуюм — деди.

Чагъынг сени он етти йылдан оьтюп, Улан болуп, толдунг гийик этинге. Фашизмни ахыр давуну оту Яшлай гелип тийди сени бетинге… Гюлле батмас гёк болат айгъырынгны Къаркъарасын гюбелерден толтуруп, Арсланлайын чапдынг душман уьстюне Минип ону ич белинде олтуруп; Гёзлеринден гёк гюллелер явдуруп, Авузундан агъым болат атдырып, Фашистлени хум хапдырып ятдырып, Тебиндирип темир бару авдарып, Аргъытгъанда сенгер бузуп ёл салып, Пич гитлерни ит черивлерин чалып… Ябушасан бир ургъангъа беш уруп; Оьрчюкгенни оьз ининде янчмакъ деп, Эркинликни ал байрагъын алгъа элтип, Берлинни тап тёбесине чанчмакъ деп.

«Гьейлер, шу къартыллавукъ къолу булан не ярайгъан къатты йыр язгъан!» деп эсине гелген Закария:

— Машалла Аяв, къазакъ йыргъа ошатып, хомузгъа гелеген кюйде язгъансан. Гьали болгъанча Мен булай йырлар янгыз бырынгы заманда чыгъарыла болгъан деп турадым, — деди.

— Бырынгы болсун, гьали болсун — не заман батырлыкъ болгъан, шо заман йыр да чыкъгъан, къайда сююв бар онда сарын да бар. Батырлыкъны сейир заманында йыр да сейир бола. Муна мен тергегенмен: къумукъда Акъмурза-абий батырлардан сонг адамшавлу йырлар чыкъмай тургъан, чыкъгъан: батырлыкъны заманы гетип барагъанны билдиреген» «Кирпини, къазны» йырлары. Йырлар десе де олар мырлар. Сонг бу якъгъа большеви лер чыкъгъанда йыр къайта дагъы да къайтып гючленген.

Перронда станцияны дежурныйи [сакълавчусу, набатчиси — м.а.] да гёрюндю, паравозну акъ тютюн чыгъарып пышгъырагъаны да эшитилди. Барысы да перронгъа сюрлюкдюлер. Вагонланы терезелери алас-къулас гёрюндю. Къолунда гюз гюллер булангъы шагьар пионерлер тизилип токътагъанлар, оркестр «Хочбарны» операсындан къонакьны къаршылайгъан марш кюйню сокъду.

Поезд токътады. Перрон толгъан халкъны гьариси игитни оьзю алда гёрмек къаст булан вагонланы терезелерине гёзлерин чапдыралар. Тек Элмурза гёрюнюп битмей.

Халкъдан йыракъда токътагъан экев бар: Оланы бириси къолларын тёшюню уьстюнде чаташдырып, уллу гёзлерин бираз сюзюп къарайгъан художник Мугьутдин Араби-жамал да бар. Ол Совет Союзну кёп игитлерини суратларын этген, Элмурзаны да суратын этмек деп Магьачкъаладагъы Музейден заказы бар. Мугьутдин Элмурзадан къайры, Элмурзаны къаршылайгъан халкъны да ягъадан туруп яхшы тергеме къастлы. Айзанатны ою башгъача: «Нечик къаршылайым, сорашмай къойса, не де барысы да эшитеген кюйде бир оьктем сёз айтса?» деп оьз-оьзюне хабынып тура.

Бирден барысы да харс урду, сонг барысы да поездни къуйругъуна алгъасадылар. Артгъа таба бир вагонну канзилериндеги гиевюн башгъалардан алда Айзанат эс этди, ягъында бир улан яш да бар.

Амма инг башлап Элмурзаны уьстюне етишип, ону къысып къучакълагъан ким болду деп эсигизге геле? Базар-ажай!..

— Огь сен эки юзлю сюркюч! Гьейлер барындан да алда шо ала-мессеп [ала-месеп — м.а.] етишди хари! — деп Айзанат ачувланса да мюкюрлюк де этди. Художник ягъындагъы къатынны адамлагъа къошулмай къарайгъанына тамаша болуп турагъанда Айзанат тебесинде къуйругъу булангъы папах-берет гийген бу гишини къарайгъанындан уялып, ондан ари тайды.

Айзанатны гёзю къой терини уьстюнде къолларын яйгъан кюйде чорайып къарайгъан Дарайда токътады.

Пионерлерден чечек байламланы къабул этип турагъан Элмурза, адамланы арасындан таба уллу анасы Дарайны гёрмекде, янындагъы бир яш да булан ону уьстюне етип къолундагъы чечеклеге къошуп ону къысып къучакълагъан сонг оьпме кюй изледи. Дарайны сувлу гёзлеринде къушлукъ чакъны гюню ойнады. Элмурза огъар:

— Анайым, къарт болгъансан! Мен чи сагъа айтгъан эдим дагъы: сав гележекмен деп, неге къарт боласан? — деди.

— Гьали оьлсем де къайырмайман, аявлу, азиз балам, — деп шыбышлагъан Дарай ону бирдагъы къучакълама къарады.

— Оьлюмню къой анайым. Къара чы мен сагъа алып гелген къарчыгъагъа…Къучакъла, бу Виктор, Аркадийни иниси.

— Дюрмю Аллагьисен, анайынг къувангыр, — деп Дарай яшны оьзюне тартып, къатгъан къоллары булан йымышакъ этип башын сыйпады.

Мурза ондан айрылып анасын къучакълама юрюдю, ону къолундагъы Арсен авуп атасыны бойнуна илинип, шоссагьат ону погонларына, тёшюндеги юлдузгъа тийип къарады. Уланын яхшы къучакълап оьпген сонг, «Къаралыгъы да, гёзлери де магъа ошай, мангалай да, къашлар да анасыныки!» деп ойлагъан Мурза, оьзюне етишмеге гезикге токътагъан залим къыз сангъа гирген Зугьраны таныды, амма Мариямны гёргенде къучагъындан яшны тюшюрюп, ону къолуна чечеклени берди де «Огь бу чу къысырлыкъгъа да тартып, таза дегенче толуп дагъыдан дагъы арив болуп къалгъан экен, амма башда йимик енгил кюйде бийип чи болмайдыр? деп огъар багъып алгъасады. Эр де, къатын да бар затны унутуп дюньягъа чыкъмагъан кюйде леззетли къучакълашдмлар. Зугьра оланы экисин де къучакълап тайып къалды. Мурза дагъы да эки ягъына къарап биревню изледи. Шо заман Зугьраны танып:

— Зугьрашка, ижашым, мен чи сен гьали де гиччидир деп турадым, сен буса…— деп Мурза гиччи яш йимик йымышакъ кюледи. Ол дагъы да ари-бери къарагъан сонг, Мариямгъа да Зугьрагъа да бурлугъуп:

— Айзат къайда, — деп сорады. Амма огъар:

— Гьона, о—овунда токътагъан, — деп къол узатып Базар-ажай жавап берди.

— Къайда? — деп Мурза Базар-ажайны билегинден тутуп, барысын да къоюп Айзанатны уьстюне етишме алгъасады.

— Я, Мамаша, сен мунда нетесен, кепсиз сама да тю-гюлмюсен? Кепинг, кююнг, сонг Маликден хабар? — деп ол къайын анасыны билегинден тутуп адамлагъа багъып тартды, ол юрюп де, токътап да болмай турагъанда, Мурза ону гётерип къучагъына алды. Темиргерей огъар:

— Гелтир, мунда бизин ягъыбызгъа алып гел? — деп къычырды. Мурза къайын анасын гётерген кюйде оьзюню анасыны ягъына гелтирип къучагъындан тюшюргенде башлап юртлулар, сонг барысы да харс уруп йибердилер.

Темиргерей уланыны къолун саламат кюйде къысып алып.

— Уьйдегилер булан уьйде сораша турарсан, сени алдынга сав район чыкъгъан, — деп халкъгъа къолун узатды.

Мурза «есть!» деген кюйде язылып адамланы уьстюне юрюдю. Гьали гёзлерин айрокъ да бек сюзюп къарагъан художник:

«Яврунлары яссы, тёшю генг, бели инче, бою бийик, болатдай сугъарылгъан сыпатындан къаттылыкъ, иржайывунда йымышакълыкъ, гёзлеринде рагьму, къашларында манкюшлюк, папахындан бир якъгъа багъып чыкъгъан лепекесинде жагьлыкъ ва къуймурлукъ бар. Гьали болгъанча мен суратларын этген бары да игитлерден бу арив!» деп ойлады.

⁂

Мурзаны уьйлери чи нечик де абзары, арт баву да толгъан эди. Бир уьйден радио «Совет Союзну игити дагъыстанлы, бизин районлубуз Элмурза Жумагуловгъа багъышлангъан концертни беребиз» дегенде адамлар бир-бирине билдирип шо уьйню эшигине, терезелерине ябурулдулар.

Концерт номерлени арасында агъачхомуз булан эндирейли улан Элмурзагъа чыкъгъан йырны айтгъанда, Мурза уялып алдына къарады. Татув буса, чюйде къош тюбек, патронташ булан бирче илинген тал хомузну чангын сыйпай туруп тынглады. Зугьра аста гелип тикмели гиччи явлукъну радиону къалачыны уьстюне яйды.

Йыр битгенде Татув радиону къалачына къапланып:

— Гьей яш, гьали мунда биз гёреген ерге гелип де йырла хари…Машалла, гьейлер шулай йыр чыгъармакъ уллу пагьму дагъы, — деп Закария-агъавгъа къарады.

— Ол пагьму гьюнер гёрсетгенлеге къуванывдан тува, — деп башлады Закария-агъав — къаракъуш уя темирсиз болмай, дей. О темирни бу уягъа гелтирген къайыр къуш Элмурза. Амма «уясында не гёрсе, учгъанда да шону этер» деген айтыв да бар. Сав болсун шулай къайыр къушну берген бу уя, игитни агьлюсю, ожагъы.

— Сиз де сав болугъуз, — деп Темиргерей эре турду. Команда болгъан да йимик уьйдегилер бары да хозгъалдылар.

Бары да олтургъанда. Темиргерей мажлисге тамада болмакъны Закария-агъавгъа тиледи.

Уьчюнчю керен аякъланы толтуртгъан Закария-агъав:

— Элмурзаны бизге гелип гетген ювугъу Аркадийни савлугъундан аякъ гётерейик, — деди.

Элмурза къолу булан орам этип эре турду, башындагъы папахын чечди, айтмагъа тийишли къумукъ сёзню излеп уьйдегилеге барысына да къарагъан сонг аста сабур башлады:

— Аркадий Карасёвну жанындан атап [жанындан атамакъ демек жанындан садагъа болсун деп айтмакъ — м.а.]: Мени жан ювугъум, жан къардашым Аркадий, сиз сав болугъуз, онда дав майданда къалды…Марусино деген йыракъ юртда мен ондан даимликге айрылдым.

Барысы да къара булут йимик болуп гётерилдилер…Сын ташлар йимик пашман токътадылар…Закария къолуна аякъны къысгъан кюйде бютюн къаркъарасы булан Элмурзагъа бурулду.

— Къайгъылы хабар алып гелгенсен бизге Элмурза…Аталары оьлмек — Асхартаву авмакъдыр, аналары оьлмек — Айман кёлю къурумакъдыр, агъалары оьлмек — къолундагъы къынгъыр къылычы чорт сынмакъдыр. Чабувулда къылычынг сынгъан йимик авур иш болгъан сагъа балам, Элмурза. Орус халкъ давда оьлгенлени жанындан атап иче…Биз де къоччакъ орус уланны, Элмурзаны жан къардашын эсгерип аякълар гётерербиз. Жан къардаш къумукъча ана къардаш бола. Ана бизинче советче, эл, ватан деген зат да бола. Бир ватанны уланлары барысы да жан къардашлар. Бу сагьат Аркадий эре туруп бизин арабызда ёкъ буса да, амма Аркадий шо биз гёрген гёк гёзлери, исбайы бою, шат жаны булан юреклерибизде даимге бар. Алимлерден хат къала, игитлерден ат къала, дегенлей, игитлер оьлмей! Игитлер халкъны юрегинде яшай…

Къатынланы гёзлери сувланды. Шыплыкъны бузгъан Дарайны сарнап йылаву шолай болду:

Ал гёлегим боз этдинг, Оьр юрегим ер этдинг, Шу къуванар гюнюмде Яратгъаным мени неге мунглу этдинг? Алаша мажийит _[мажигит — м.а.]_ къаршы очар, Аста оюлуп бек чёксюн, Сагъа къаршы болгъан уланлар, Кирпиклери сайын яш тёксюн. Адаршай къаралай сёнген отунга, Къарап къалгъан юртунга, Къаралай сёнген отунг къайда элтип ягъайым Къаранчысыз _[балики, къаранчгъысыз — м.а.]_ къалгъан юртунга Къаранчы къайдан табайым?..

Эркеклер кюстюнюп, къатынлар къычырып йыладылар. Ясны авазы Темиргерейни абзарындан сав юртгъа яйылды. Шо вакъти Элмурза бухари папахын йип салып гиччи этип, Викторну башына гийдирди.

Темиргерей Викторну оьзюню алдына тартып, къулагъына авду:

— Гьали, балам, сени уьюнг мундадыр. Элмурза сагъа ата орнунда болур. Арсен ини болур. Мен де сагъа бабай болурман…

Бавюртда он гюн тургъан сонг Элмурза Ленинграддагъы оьр гюбели танк школагъа барма герексен деп буйрукъ алды.

Ленинградгъа гелгенде ол оьзюню полку душманны дагъыта туруп Польшаны [Легьистанны, Полонияны — м.а.] топрагъына чыкъгъанны эшитди.