Февралда тувгъан нарт

(Ёмакъ)

«Гьай сени ананг къышда къозлагъыр!» деген айтывну мен узакъ оьмюрюмню ичинде нече керенлер де эшитгенмен. Амма шо алгъышмы, ёгъесе къаргъышмы шону англап болмагъанман. Сен айтма ярайсан «балики о масхарадыр?» деп. Сагъа жавап берип мен айтарман: «ерге гирсин масхара, бир къырыйы герти болмагъан» деп. Оьзюнг гьисап этип де къара: къар бар авлакъда гюл ёкъ, ала-толпан [алатопан — м.а.] учагъан бавларда ала-къула гюмелеклер учмай, яйны чиллесинде адамны гёзюне атылагъан къайыр йылан, къышны чиллесинде ерни бавруна батыла. Уллу оьртенни ялыны йимик ялы булангъы арсланкъапланны батыр гёзлери де япалакъ-япалакъ къардан къоркъа. Къыш — къылыч. Огъар арсланкъаплан да чыдамай…

Амма мен хабарын айтма сюеген Нарт шакъырлама къышны къап ортасында дегенлей, февраль айда тувгъан, оьзю де къыр-къырам авлакъда тувгъан.

«Бёрю боранлы гюн къутурур» дей. Шо гече бёрюлер къутуруп чыгъа: шонча да шолай боран бола. Шо боранлы гече тува Нарт. Тувгъаны булан анасы Орусияны ажжалыны алдын да ала.

Нарт тувмагъан буса Орусияны къутургъан гавур гийиклер талажакъ болгъан. Алаша, къарангы, эсги уьйлерден, янгы, ярыкъ, шиша къалалагъа гёчеген ёлунда Орусияны уьстюне бёрюлер чаба. Бир-эки де тюгюл, он дёрт гавур гийик Орусияны инбашындагъы акъ тери тонну пара-пара этип турагъанда Нарт тувуп къала. Шо заман боран:

— Йыртыкъ тон, йыртыкъ тон! — деп улуп йибере.

— Йыртыкъ тондан эр чыгъар, — деп Нарт анасыны тонундан чыгъып геле. Анасы тез тонун чечип уланыны уьстюне ташлай. Янгы тувгъан Нарт гиччи, ананы тону уллу. Гиччи Нарт уллу тонгъа гёмюлюп къала. Бёрюлени инг де къутургъаны къатгъан тонну ичиндеги нарыстагъа тиш батдыраман деп хап-хап этип тонну ютмагъа алгъасай. Амма Нарт шосагьатында эр сангъа гирип, узун-узун тюклери булангъы тонну юлкъунгъан бир уллу гесегин бёрюню тамагъына билеги бар чагъы сугъа, къутургъан жанывар бувулуп еринде бошай. Нарт къаркъарасын къар булан ишыма гирише.

Шулай башлана, балам, мени ёмагъым. Балики гертилей де болгъан затдыр?

Энни биз Нартгъа уьч йыл толгъанча ону еринде къояйыкъ. Уьч яшында ол Дагъыстангъа оьзю етип гележек. Биз буса гьали гелейик о заман юртубузда аривлюкге аты чыкъгъан Тавжан деген къызгъа.

Нарт Дагъыстангъа гелмеге деп ёлгъа чыкъгъан гече Тавжан ону тюшюнде бир гёрмек булан сююп къала. Сюйсе сюйсюн, ухусундан уянгъандокъ Тавжан сюйгенин тас этип де къоя. Тавжан о янындан, бу янындан ятып ухлап, нечагъы тюшлер гёрюп турса да Нарт дагъы ону ягъына гелип чыкъмай. Тек, нетерсен, сюювю юрегинден таймай, сагъынчгъа айланып къала. Сагъынч булан саргъайгъан Тавжан дертин йыргъа айландырып йырлай:

Гьей эртен чакъ, гёнгюл бутакъ, Ал дертимни, бер, шатлыкъ бер. Гелмесмикен къара бек сакъ, Къашларынг яз, гёзлеринг гер!

Бу йырны мен эшитген заманда, мен бурлугъуп къарадым, Тавжан гюн чыкъгъан якъгъа да багъып гёз яшларын сибирип тура бугъай деп эсиме гелди.

Мен олтургъан еримден гётерилип бойнумну созуп кёкге къарамакъ булан Тавжанны алдында токътагъан яш гишини бетин гёрдюм де къалдым. Улан къызгъа:

— Мени мунда сени йырынг чакъырды, — деп айтды. Тапжан буса тюшюнде бир керен гёрюнюп тас болуп къалган жан къурдашын таныгъанда сююнмекни гючюнден янагъан май чарыкъ йимик ирип бара.

— Огь жаным алдындан да сен гьали аривсен. Не яхшыдыр мен йырлагъаным, сен эшитип гелгенинг, мен де сени дагъы да къайтып тюшюмде гёргеним.

— Тюшюнгде тюгюл, — деп Нарт кюледи. — Тюлюнгде ягъынгдаман. Мен уьч керен давда болдум. Гюнтувушдагъы да, Гюнбатышдагъы да, къыбладагъы да душманланы енге туруп, сагъа насип алып гелеген заманым.

Къызны алдында Нарт, къылычына да таянып, генг тёшюн бираз алгъа чыгъарып токътагъан, башындагъы гёк тюслю гюкюрюк [кекелли — м.а.] папахында беш мююшлю ярыкъ юлдуз яна.

— Супгьан Аллагь! — деп мен булагъа ювукъ бардым. — Мени бир аягъым ерде, бир аягъым кёрде. Шу чагъыма етгенче мен нартланы гьакъындан кёп ёмакълар эшитгенмен. Амма дюньяда гьеч бир де нартны гёрмегенмен. Гьали къарайман, сен лап шо хабарлардагъы Нартгъа ошайсан, балам. Гёзлеринг де гёк. Гёк гёз гюндюз де юлдузланы гёре деп айтыв бар. Мени гёзлерим де кёп узакъланы гёре. Шо саялы гюндюзлер де юлдузлагъа кёп къарай боламан. Мундан уьч йыл алдын, бёрюлер къутургъан борандан сонг, аччы аяз гече Дагъыстанны кёгюнде янгы тувгъан эди. Шо гече бёрюлер бозлап улуду, чагъанлар гьуя-гьарай салды. Янгы тувгъан шо юлдуз, сени юлдузунг болгъан экен, февраль айны шо юлдуз тувгъан гечесинде тувгъан болма герексен сен де. Сагъа уьч йыл тюгюл болмай, амма гючюнг бу даражада. Бары да халкъны бютюн къувваты сагъа жыйылгъангъа ошай. Нартлар бир де къарт болмайгъанны мен билемен. Тек сени арслан чагъынгны гёрмеге де чи сюер эдим…

Нарт арслан чагъына етишгендеми, о ерин оьзюнг гьисап эт, ондан берли гючюклер ит болду, къарт бёрюлер тишлерин къычыртды, Нарт тувгъан къыраман авлакъны чечекленген бавлар, гёкчек шагьарлар япды, Нартны гьакъындагъы мени нюрлю таварихим не ерге етишгенни бу йырымдан билигиз:

Бёрюлер къутургъан Боранлы гюн тувду Нарт, Сююнч гёзъяш булан бетин жувду къарт, Уьч йыллыкъ Нарт Дагъыстангъа гелгенде, Тавжанына узатып къол бергенде.

Бир яшында яшлар бола къучакъда, Бир яшында Нарт дав этди якъ-якъда. Беш яшында яшлар ашыкъ ойнайлар, Беш йыллыкъ Нарт дав атдай болду къайнар. Онга чыкъгъан яш — ярланы улагъы, Онунда Нарт — дазуну сакъ къулагъы…— Янчып битген сонг нечесе явланы, Акъ чатыргъа толтурду гёк тавланы. Айтды: магъа мени ерим таман деп, Ари гетсин, гелмесин дав заман деп. Он бешде де яшны гёнгю гьавада, Нартны гёзю дав къызагъан тавада, — Гёрюп тура дазулардан тышларда Оьртен тюшюп янма тура къышлар да.

Он сегизге чыкъгъан яшлар уландыр, Батыр буса турушу Нарт буландыр. Йигирмадан оьтюп Нарт бир сыналды Хасан-кёлде, Халхын-голда чын алды…

Ал, шондан сонг Орусияны давсуз топрагъына адам эт ашайгъан къара Дев чапды. Къысгъа къыркъма мыйыкълы шо Девню сутур гёзлери чечекли бавлагъа да, гёкчек шагьарлагъа да кёпден берли тикленген болгъан. Халкъны эркин насибин гёрюп, ачувундан ичи толуп хапарсыз чапгъан Девню аягъы басылгъан ерде янгыз кюл де, къан да къалды.

Йигирма уьч йыллыкъ Нартгъа Дев чапды, Акъыраплар ону ачувлу хапды. Сариеклер сан-санына чырмалды, Жан ачувун жыйгъанча Нарт къыйналды.

Нартгъа жан ачувун жыймагъа онча тынч тюгюл эди. Нартны юреги таза, юзю ачыкъ, дюньяда бары да затдан алда яшавдан къувана эди. Ва амма къолунда аркъаны булангъы Ажжал Девню арты булан гелегенни, Девню къара болат аты гюнагьсыз тёгюлген къанны оьзенинде юзюп барагъанны гёргенде Нартны юрегинде къазаплы оьжетликни оту янып гете.

Нарт язылып эре тургъанда къылычыны гёлентгиси Девню тёбесиндеги гюнню шавласын ябып къоя. Къанлы ябушув узакъ заман юрюлдю, къоркъунчлу да дюр эди. Неге десе: Дав деген тажжалгъа Ажжал оьзю кёмек этеди, ону аркъаны Нартны бойнуна чырмалгъан эди. Амма батыр ругьну гючюне батып болмай гьатта Ажжал оьзю беззек тутгъандай къартыллады, адам этге семирген чирик къаркъаралы Дев буз бурчакъдай явагъан токъмакълагъа чыдамай яман гюню булан гьонкъазагъындан йыгъылды. Оьзюню къара къурум йимик оьмюрюню боюнда этген чакъы зулмуларыны агьын азабын оьзюню оьлюмю булан чекди.

Нартны Дев булангъы даву нечик буса да дав тюгюл эди…

Амма Тавжан юрегин ташдай къатдырып, гёзлерин къуру сакъламагъа бажарды. Гьар заманда йимик дав заманда да къарсаламай, саламатлыгъын сакълап, къайсы ишни де кютдю, уьстевюне жан батырына тийишли болагъан савгъатланы гьазирлеп, оланы етишдирмеге мени дав майдангъа йиберди. Досуна савгъатгъа ол не йиберегенни де айтайымы? Гюмюш шпорлары булан зынгырлайгъан этиклер. Юзюкден оьтеген кюйде юкъгъа согъулгъан карата чепгенликден [чепкенликден — м.а.] тигип акъ чепген, инбашларындагъы пагонланы бир йиби алтын, бир йиби гюмюш, бир йиби болат. Пагонланы уьстю увакъ юлдуз булан торлангъан эди. Бу гийимлени барысындан да Тавжан сюеген тав чечеклени атирли ийиси геле эди. Савгъатлары барысы да къызыл шал явлукъгъа тююлген эди. Явлукъгъа Тавжанны къолу булан тикме тигилип язылгъан булай сёзлер де бар эди:

«Бу сагъа къырлыкъда гиеген опуракъ, тойларда гиегенин уьйге гелгенде гёрерсен».

Тавжанны савгъатын мен Нартны къолуна тапшырдым. Досуну къоллары булан тигилген опуракъланы да гийип, Нарт магъа:

— Тавжангъа менден салам деп де айтарсан, байрам опуракълар гиежек гюн де узакъда тюгюлню билдирерсен, — деди.

Нартны бу тапшырывун мен мыйыкъларыма да чырмап уьйге алып гелдим.

Уьйге къайтгъанда мыйыкъларыма чырмалгъан сёзлени чече туруп Тавжанны ягъына да барып Нартны тапшырывун тёкмей-чачмай огъар да етишдирдим. Нартдан айрылгъанлы Тавжан биринчилей шо гезик йылады, тек ону бу гёз яшлары шатлыкъны татли, сюзюк гёз яшлары эди.

Узакъ къалмай ол оьзюню Нартын дагъы да къайтып гёрдю. Тавжан Нартны алдына чыкъгъанда йыр булан булай сорав берди:

Къолунг, бутунг бугъавлу… Тюшмей эди ачгъыч да, Ёлунг батывлу, хавлу… Къатдырмай эди къыш да; Авлакъларынг къавданлы Къамушлукъ эди яман, Санынг яралы, къанлы… Къайда гетди шо заман?

Нарт да Тавжангъа йыр булан булай жавап берди:

Ачгъычсыз бугъавумну Яман къыркъгъан тот болдум, Ёлумдагъы хавумну Ярып чыкъгъан хот болдум, Къамушлукъланы къувма Оьртенленген от болдум, Яраларымны жувма Гюйдюреген ёт болдум, Мен дагъы да хас болдум, Душманыма яс болду, Сен сорайгъан зар заман Мен къувалап тас болду.

Шуну булан мени хабарым бите, балам. Гьали не болуп турагъанны да сагъа айтайым: бизин батырыбыз гьали оьзюню анасы Орусияны уьюнде кёп сюйген Тавжаны булан бек насипли, сав-саламат яшай. Дёрт де янгъа эки гёзюн дёрт этип бек сакъ къарай, гьар заманда да гьар къайсы деврюкген Девге де тийишлисин бермеге гьап-гьазир тура. Ону тобу, танкы, гьавада юзеген дав гемелеринден къайры, шолардан да гючлю неси-недреси де бар. Халкъ оьзюню батырын савут булан белсендирмекни гьайын шолай эте.

Сен де, балам, болгъан чакъы савлугъунгну сакълап, ярайгъан эркеклердей къатты къайыр болуп оьсме къаст эт. Муна гьали сёзюм сёздюр, сен шо заман бизин шо нартыбызгъа чарт деп чартлап кёмек этмеге бажаражакъсан. Яшавда мени сагъа инг яхшы ёравум гьона шодур, балам.