Уьчюнчю гёрюнюш

«Ярыкъ Ёл» колхозну контор мюлклеринден уллу уьй. Онг якъда «Нап разведка партиясыны контору» деген табличка булангъы эшик. Солдагъы эшикге «Парткабинет» деп язылгъан. Ортада стол. Ону уьстюнде колхозну жамият мюлклерини макети. Терезеден гюнню ярыгъы макетге ва ону уьстюнде ишлейген Шекерни бетине уруна.

<[Шекер]>. Гюн де чыкъгъан. (Лампочканы сёндюре.) Бирдагъы бир гече де олтурсам бу бите. (Оьз-оьзюне гёнгюрев эте, бара-бара гючлю йырлап да йибере. Гиччибек аста гелип Шекерге билдирмей тынглай, оъзюню конторуна гире.)

<[Къанитат]>. (геле). Иш буса бу къызгъа юху да, уьй де тарыкъ тюгюл. Гьай-гьай тавушунгну бираз сайпар [юваш, аста; сайпар болмакъ демек юваш болмакъ — м.а.] эт. (Терезеге къол узатып). Эркечни уятасан. Уьйге эшитиле авазынг!

<[Шекер]>. Эсирмегенми?

<[Къанитат]>. Ичгенге чи ошай, буса да ону бу гече йимик болуп бир де гёрмегенмен. Нече уянса шоссагьат сени чакъыра, сен буса ёкъсан…«Шекер къайтгъанмы, онда къулагъынг бармы мама?» дей.

<[Шекер]>. Оьзюню бар чы менде къулагъы, тойгъа айшабазгъа [тойда бийген къызгъа урулагъан савгъат акъча — м.а.] акъча тарыкъ болгъанда.

<[Къанитат]>. (ачувлана). О сени ишинг тюгюл, чюпюрек баш. Гьы, дюр, гьали бригадир болгъанман деп, башынгъа явлукъ байлагъанынгны унутмагъа герек эдинг.

<[Шекер]>. Сенсен, мамам, шону бузагъан. Тул къатынны уланы эрке болур деген гертикен.

<[Къанитат]>. Гьей, гьайгевге! Нете, сени атанг оьлгенми?

<[Шекер]>. Мени атам сав, онуки оьлген, сен тул къалып тургъансан чы.

<[Къанитат]>. Билемен, атанг да сен де шону оьгей гёресиз.

<[Шекер]>. Оьгей гёре бусам бар къазангъанымны огъар бермес эдим.

Элдар геле

<[Элдар]>. Танг яхшы болсун, Къанив. Мен сизге гелемен деп турадым. Арив къаршы болдунг, шо сизин Эркеч яман улан да тюгюл, пагьмулу, монтёр касбуну да чалт уьйренди…Неге охувун ташлагъан? Еттинчини де битдирмеген?. Тойгъа, къыдырувгъа татынгъан, эрке уьйренген, жамиятны алдында жаваплылыкъ не зат экенни билмей. Билемисиз о нетген? Сизге айтмадымы?

<[Къанитат]>. Айтмады, нете?

<[Элдар]>. Айтма да айтмас. Эркеч бизин колхозну абурун тюшюрген. Тюнегюн, Жангишиге ярыкъ салма баргъанда…

<[Шекер]>. (оъз-оьзюне). Гьуя, Жангишиге бир зат этип сама къоймагъанмы?

<[Элдар]>. Салим булан тебинип къайтып гелген.

<[Шекер]>. (сююнюп). Ух-гьа-ай, не яхшыдыр.

<[Элдар]>. Не «яхшы?». Тебинмек, тирев сёйлемек яхшымы? Ондан сонг Жангиши олагъа йимик бизге де ортакъ ону бригадасы бизин авлакъгъа да къуллукъ этежек.

<[Шекер]>. Этежек чи дагъы.

<[Элдар]>. Эркеч о ерлерин Салимге англатмай, Салимни де эсине гелме ярай буса бизин бары да колхозчулар Эркеч йимик солагъайдыр деп.

<[Къанитат]>. Солагъай деп чи сен айтма хари огъар. О Ботаюртлу Албас Алини къызы Къанитатны уланы. Шекерни тапгъан ана тапгъан ону да.

<[Шекер]>. Мамам, мамам. Уланынгны сен макътама — халкъ макътасын.

Къанитат гетме турагъанда Девлетгерей геле.

<[Девлетгерей]>. Гьей, гьей, Къанив, къайда алгъасайсан? Авруйгъан бармагъын басгъанмысыз, недир?

<[Къанитат]>. (эрине яман къарай, Элдаргъа). Ёлдаш присидатил! Сен мундан къоркъ.

<[Элдар]>. Девейден? Неге?

<[Къанитат]>. Бу сени ерингни алмагъа сюе. Сторожман деп турмай бу. Колхозну бары да ишлерин бойнуна алып айлана. Гече къаравул, гюндюз къурухбаш…Гьали авлакъдагъы аччыланы, ойтанланы толтураман деп айлана.

<[Девлетгерей]>. Парахат бол, къатын. Оьлгенде айланман хырт да.

<[Къанитат]>. (Элдаргъа). Бу гечелик сторож буса гюндюз уьюнде ятсын, гюндюз къурухбаш буса гече уьйде болсун.

<[Шекер]>. Мамам, кёмек эт, шу столну аста булан шо мююшге элтейик.

<[Девлетгерей]>. Мамангны къой, къызым, къавшалса къарт болажакъ, къарт болма ярамай. (Уъстюнде макети булангъы столну тюбюне чалт гирип ону гётере.) М—м—м.

<[Къанитат]>. Гьей, гьей, ич къурсагъынгны ярасан!

Элдар да Къанитат да столгъа багъып юрюйлер.

<[Шекер]>. Тиймегиз, тийме! Макет аважакъ.

<[Девлетгерей]>. (столну мююшге салып). Хайыр ёкъ эди, къатын, мендеги шу гючню Зазай сезмесе, гёрмесе.

<[Къанитат]>. Гьа — гьа-ай, Зазайдан чы сен Гьиматны яшы гьинкалдан йимик къурудунг.

<[Девлетгерей]>. (макетге къарап). Шекер, сен шу Ямансувну ярларын булай бийик, генг неге этгенсен? Этме. Бу бизин гележегибизни де гёз алгъа тутуп этилген план буса, тик ярланы тайдыр.

<[Элдар]>. Герти, ондан сонг Ямансувгъа арив, генг кёпюр сал! Кёпюрню бою булан бизден олай багъып тар быргъы, олардан бизге багъып базыкъ быргъы…

<[Шекер]>. Салим гёрсе дувламасмы?

<[Къанитат]>. Салим къайсы? Къаралсын о. Бир залим гиши бармакъ чакъы яш булан эришеген.

<[Девлетгерей]>. Ким? Ким булан? Эркеч булан сама да тюгюлмю?

<[Къанитат]>. (айтма сюймей). Энни сен де къаныгъып къалма! Ким буса да Салим булан.

<[Девлетгерей]>. Ёлдаш, Элдар, биз кёпюрню оьзюбюз ишлеме башлайыкъ. Мен кёпюр де, чоргъа да ишлеме бажарагъанны сен билесен чи.

<[Шекер]>. Яхшы сиз айтагъан кюйде этейик. Кёпюр салайым, шундан Жангишини уьюне багъып тел де тартайым.

<[Элдар]>. Макетде Жангишини уьюн этип кьойсанг да ярар.

<[Шекер]>. Жангишини?

Шекер Элдаргъа шекли къарай, оьзюню Жангиши булангъы аралыгъын Элдар билген деп эсине геле, уялып, булардан бетин яшыра, кюлкюсюн токътатып болмай чыгъып гете. Девлетгерей, Къанитат бир-бирине, къарай, эрнин-бурнун чююре, инбаш къысалар.

<[Элдар]>. (оъз-оьзюне) Гьа-а…Жангиши гёз салгъан буса ярай. Сайлап бажаракен.

<[Къанитат]>. (Девлетгерейге). Негер кюледи шо?

<[Девлетгерей]>. Не билейим? Къызыны ишлерин атасындан яхшы анасы билмейми? Я Жангиши муну сюедир, я бу Жангишини.

<[Къанитат]>. Болса сени билегенинг бар! Гьа, гьали баш тутаман. Эркеч тегин-тегин сорамай болгъан Шекерни. Сен де Жангиши булан баш къошуп…Гьа! Ата да, къыз да менден яшырып?.

<[Девлетгерей]>. Гьара, бугъар болду. Я, сен не гьакъ шеклене турасан. Жангишини де, мени де эки де колхозгъа ортакъ бир масъалаларыбыз бар. Инанмай бусанг Элдаргъа сора.

<[Элдар]>. Девей герти айта.

<[Девлетгерей]>. Сонг да Жангиши сени къызынгны алса сююнюп де оьл.

<[Къанитат]>. Не? Гьа — гьа — гьай! Айып эди! Ботаюртлу Албас Алини къызы Къанитатман мен чи. Олай писиревсюз къыз берегенлерден тюгюлмен.

<[Девлетгерей]>. (терезеден къарай). Гьона, Жангиши оьзю де геле тура, гьали таман! Бар, бар, уьйге. Мен де гелемен.

<[Къанитат]>. (терезеден къарап). Тарыкъ буса сен барсана.

<[Девлетгерей]>. (талчыгъа). А — иллагьа, иллаЛлагь. бир тарыкъсыз затны айтып къойма да къайгъырмас.

<[Элдар]>. Къоркъма — айтмас!

Жангиши геле. Жангиши, Девлетгерей, Элдар бир-бирине багъып юрюй. Къанитатны гёзлери Жангишиде.

<[Девей]>. Сени де Жангишини де таклифигизни арагъа салып ойлашмагъа къачан жыйылайыкъ?

<[Девлетгерей]>. Бизин масъала эки де колхозгъа ортакъ масъала болгъан сонг, ёлдаш Салим де болма герек эди.

<[Жангиши]>. Салимге айтгъанман. Эшитме де сюймей. Эки де колхозгъа ортакъ масъалаланы эшитсе къача — уллу душманы.

<[Элдар]>. Салим гелеген кюйню этербиз.

<[Къанитат]>. Салим болмагъан, уллу балагь болгъан экен о чу! Яшны ягьын да сындырып.

<[Девлетгерей]>. Нечик? Къачан?

<[Къанитат]>. Юрю гьали, сонг билерсен…

Эр къатын гетме онгарыла.

<[Девлетгерей]>. (бирден токътап). Да, бизин масъалабызгъа нетебиз дедигиз?

<[Элдар]>. Так, ёлдашлар. Тангала авлакъчылыкъны гечелик дарсларын башлайбыз. Бир сагьат алда шунда жыйылайыкъ. Ёлдаш Къанитат сиз авлакъ бригададасыз. Гетген йыл агрокружокда охумагъансыз. Тилеймен тангъаладан башлап гелмей къалмагъыз…

<[Къанитат]>. Бир сагьат алда мен де гележекмен. Шо Салимге мени де бир — эки айтагъанларым болажакъ.

Барысы да тышгъа ва ичдеги уьйге гетмеге онгарылалар.

Жангиши макетге къарап къала. Шекер геле.

<[Шекер]>. (ушанып). Вагь, ёлдаш бригадир, сен бизин якълагъа хош гелдинг.

<[Жангиши]>. (исси кюйде). Сав бол ёлдаш бригадир. Я, сен этеген недир?

<[Шекер]>. Сагъа ким айтды?

<[Жангиши]>. Нени?

<[Шекер]>. Кюлкюмню токътатып болмай шундан къачып чыкъгъанны?

<[Жангиши]>. Неге кюлеген эдинг, неге къачдынг?

<[Шекер]>. Элдар шек бола деп эсиме гелип, мен…

<[Жангиши]>. Шек болма не бар? Огъар мен айтгъанман.

<[Шекер]>. (Жангишини сёзюн бёлюп). Сен не, Жангиши! Сюювню очаргъа салма яраймы?

<[Жангиши]>. Болса неге салгъансан дагъы? Мен Элдаргъа сени атынгны тутмадым. «Ярыкъ Ел» колхоздагъы бир къызны алма сюемен деген эдим.

<[Шекер]>. Буса мен кюлеп оьзюм билдирип къойгъанман. Оьзюм гунагьлыкенмен?

<[Жангиши]>. Сен ондан къайры затгъа да гунагьлысан, Шекер.

<[Шекер]>. Дагъыда негер?

<[Жангиши]>. Сен магъа, Эркеч сени уланкъардашынг экенни неге айтмагъансан?

<[Шекер]>. (сесгене). Нете, дюр буса не бола? Гьёкюне бусанг яшырма, айт, гьали де геч тюгюл.

<[Жангиши]>. Олай деген не? Эркеч шайлы улан. Тек Эркеч сени уланкъардашынг экенни, билмей, мен огъар сени гьакъынгда оьзюмню фикрумну айтып ону бираз талчыкъдырдым.

<[Шекер]>. Тюгюлдюр? Гьа, гьали англашыла, амалым мамама мени не учун сорай болгъан? Жанавуруш сама болмадыгъызмы?

<[Жангиши]>. Екъ, ол ону ачувун Салимден алды.

<[Шекер]>. Салимден? Вёре дагъы биз саялы сагъа талчыкъ болмасын.

<[Жангиши]>. Шекер! Жаным, гёзюм, гьалигине бизн ишни бары да билежек. Не бола дагъы, шу гюзню къутгъармайыкъ. Той гюзде арив бола чы дагъы!

<[Шекер]>. Бираз алгъасамайыкъ, аявлум, кёп озса, гелеген гюзге. Нечакъы айтса да амалым менден уллу. Шо уьйленип битсин.

<[Жангиши]>. Бу сенден уллу болуп тувуп нетедикен дагъы, гьали ону чагъын артгъа назатландырма ярамасмы? Гертилей де, Шекер, мен бу гюзден ариге чыдамагъа болмайман. Сююв кёп узатылса яхшы болмай.

<[Шекер]>. Не? Къатын алгъандокъ сююв битип къала деп сама эсинге гелмейми? Олай буса сен мени англамажакъсан. (Ичдеги уъйге гире.)

<[Жангиши]>. Гьай, Шекер, айтдым буса къайтдым. (Пауза.) Бу сюювню ёлу къайтыкъ-къуйтукъ болагъаны некен?

<[Шекер]>. (чабуп). Гьей Жангиши! Амалым геле тура. Же, же! Бу якъгъа гирип къал.

<[Жангиши]>. Къалмайман. Къайда? Мен огъар бизин гьалыбызны айтаман, оьзюне къаратмай ол сагъа изну берсин.

<[Шекер]>. Сен не дейсен хари? Ярайгъан затмы? Ёкъ, ёкъ, ёкъ! Мен айтдыра деп эсине гелир.

<[Жангиши]>. Гелмес, мен аиглатарман.

<[Шекер]>. Жангиши! Тилеймен! Я, геле тура, бар, бар аявлум, сен сюеген кюйде этме сёз беремен. (Теберип Жангишини ичдеги уъйге гийире, оьзю макетни ягъында токътай.)

Эркеч геле, макетге къарай кюстюнюп олтура.

<[Шекер]>. Башынг авруймы, амалым?

<[Эркеч]>. Ягъынгда акъча ёкъмы? Бек тарыкъ эди.

<[Шекер]>. Ёкъ, буссагьат чы! Тойгъа алгъан акъчанг битдими? Амалым сен менден уллусан, мен сагъа уьйретме тюшмей. Ярамасмыкен бираз шу ичгиден сакълан…

<[Эркеч]>. (къолун столгъа уруп). Таман! Сен оьзюнг сакълан! Эдеп деген затны тас этгенсен!. Жангишини артындан чабуп айланасан!

Эркеч къарсалап Шекерни уьстюне юрюй. Къанитат гелип къала.

<[Къанитат]>. Шекер, сени бугюн ашамайгъан гюнюнгмю? (къыччыра.) Гьуя, Эркеч! Къутургъанмысан? (Эшикни ача.) Гиччибек, бир Аллагь учун гел, къойма.

Гиччибек де чабуп геле, Эркеч уялгъан йимик бола.

Эркеч, къапкъара болуп къаралгъыр! Аллагьисен болсун атангны къардаш- ларына гет. (Эркечни аркъасын тюе).

Жангиши эшикден къарай.

<[Эркеч]>. (анасы урагъангъа къулакъ бермей Шекерни мысгъыллап). «Сен менден уллусан!» Уллукенгедир мен къатын алгъынча токътамай эрге барма айланагъанынг!

<[Шекер]>. Айланаман. Гьали болгъунча айланмасам да, гьали айланарман. Сен бар уьйде не гёрежек гиши?

<[Къанитат]>. Таман, таман! Эдепсиз!

<[Гиччибек]>. Гет ана, бар бажи, барыгъыз!

Къанитат шекерни къолундан тартып алып гете. Эркечни оьзюне багъып бура.

<[Гиччибек]>. Ай, ёлдаш Эркеч! Къызардашынгны гунагьына неге гиресен? Сагъа оьзюнге рагьат тюгюлмю, ону эрге берип парахат этсенг?

<[Эркеч]>. О сени ишинг тюгюл.

Пауза

<[Гиччибек]>. Билемисен не бар? Ташкентден, Ашгъабаддан, Баку—Дербент—Избербаш—Магьачкъаладан разведка эте туруп лап мунда етишгенмен. Мен сагъа азарбайжанча бир зат айтайым. Билирсен не вар? Балики мен оьзюм де гамиш огълу гамишмен, амма сени киби беле зырпы гамиши гьеч гёрмемишам.

Перде