III

Къардаш-дос булан къучакълашып Элмурза да грузовойгъа [юк машинге — м.а.] минди. Бирден тербенген машинни чангы гетегенлени къалагъанлардан айырып къойду. Юртну этегинде гёгерген гюзлюклер гёрюндю. Сонг машин Акъташны бою булан созулду.

Мурза Акъташны гёргенде, оьзю къыш заман Мариям булан шагьардан гелеген бир ахшамны эсине салды…Мариям изба-читальняны [къыраатхана, алдагъы заманларда охуйгъан уьйлер, охувханалар — м.а.] заведующийи [юрютювчю, къаравчу — м.а.], оьзю де осоавиахимни юрт ячейкасыны [бёлюгюню — м.а.] секретары [дибири — м.а.] заманда шагьардан юртгъа багъып бир-бири булан эришип юрюгени, Акъташгъа етишип, оьзю сув ичме сюйгенде табаны булан тебип къалын бузну ойгъаны. «Вере, сен къолларынгны уьшютесен, сагъа сув мен алып берейим», деп, Мариям эки де увучу булан оьзюне сув ичиргени, «Женнетни гьюрюсюню гюмюш чомучдан да арив къоллары булан зем-зем сув ичмек не леззет экен» деп оьзю Мариямгъа масхара этгени…

Къышны суву йимик сюзюк сююв йылланы шолай эсделиклери булан кабинкагъа аркъасын таяп чумаданында олтургъан Элмурза районгъа тез етишежегине талчыгъып ари-бери къарады.

Пионер лагерни [къонушну — м.а.] уьйлери гёрюндю…Тавдан тюзге салкъынлыкъ алып гелеген сувну ягъасында алдынгъы байны къаласы гьали юртну школасы [охувханасы — м.а.] эди. Гьар яйда бу къала яшланы яллыкъ лагерине айланып лозунглар [шиъарлар — м.а.], тагъым-тагъым гиччи байракълар булан безене. Районну бары да ерлеринден — шагьардан да, юртдан да мунда пионерлер жыйыла.

Юртдагъы яшланы арасында къараявуз Мурза да, акъ мангалайлы Мариям да бир-бири булан яхшы бийип бажарагъаны саялы шагьардан лагерге гелген яшлар оьзлени ягъына буланы кёп чакъыргъан.

Мариям къыздырып къызча бийигенден сонг къатдырып уланчагъа салып йибергенде шосагьат Мурза да уста кюйде саркъып къызча бийивге салып йибереген гезиклени лагер яшлар айрокъ да бек ушатгъанлар. Олардан къалышмайгъан кюйде Мурза да пионерлеге: «Стройся!»…«По порядку номеров рассчитайся!» деп орус тил булан берилеген команданы [буйрукъну — м.а.], гьар тюрлю лагер оюнланы, авлакъгъа асгер къайдада этилеген походланы [гезевлени — м.а.] ушатгъан. Лагерни отрядында болагъан кюйдеги низам юрт школаны пионерлерини арасында болуп битмейгенликге талчыгъып Мурза пионервожатыйгъа [пионер ёлбашчысы — м.а.] артыкъ кёмекчи болма къаст этген. Башлап масхарагъа, сонг вожатый [ёлбашчысы, эркечи — м.а.] да ушатып, отрядгъа команда этеген де болгъан. Чагъы етгендокъ ол, комсомолгъа гирген, осоавиохимге язылгъан…

Бир керен колхозну 17 комсомолеци [комсомолчусу — м.а.] (оланы бириси болуп Мариям да) Мурзаны башчылыгъы булан Акъташдан Къойсувгъа ерли походгъа гетген болгъан. Шонда баргъанланы барысыны да тёшлерине «ПВХО» значоклар [ишаралар — м.а.] тюйрелген. Ону уьстевюне Мурзаны тёшюн биринчи даражада «Ворошиловча тюз атышывчу» деген значок безеген.

Шо гезик узакъ ёлгъа противогаз [газкъаршы маска — м.а.] гийген сонг ял алмагъа деп къойсув ягъада токътагъанда, Мариям уланлардан айрылып, бир чет ерге барып, киринмеге деп сувгъа тюше. Амма Мариям Акъташсувдан Къойсув къатты агъагъанлыкъдан хантав къала, сув ону агъыздырып теренге тарта. Шо заман о, оьзюнден пурмансыз:

— Мурза, Мурза мен акъдым, къутгъар, мен агъып бараман, — деп тувра Мурзаны атын айтып къычыра.

Юхулу-уявлу гьалындагъы Мурза Мариямны авазын тюшюнде йимик эшитсе де, «Къутгъар» деген сёзден баш алып сувгъа багъып чаба ва тел багъананы бийиклигиндеги ярдан атылып, опрагъы-заты булан сувгъа тюшюп, Мариямны алдына чыгъа.

Булар бир-бирини къолун тутгъан кюйде аякълары ташгъа тие-тиймей агъалар.

Аз да гетмей, булагъа сувну алаша ягъасы гёрюне. Мурза, къоркъгъаны тайып битмей къартыллайгъан Мариямны ягъагъа тарта, ол чыкъмагъа уяла, узатылып бир жыгъына [жыгъана — м.а.] бутакъны тутуп сувда олтура ва оьзюню опуракълары къайда экенни Мурзагъа англата.

Мурза уьстюнден шырыллап агъызагъан сувну сыгъып, Мариям гюн къыздырагъан къуру опракъларын сув къаркъарасына гийип гьариси бир бёлекни артындан чыгъалар.

Юхлайгъан ёлдашларыны ягъына гелгенче булар хабарлама башлай:

— Я, Мариям, сен башгъалар ухлап, мен уяв экенни не билдинг?

— Неге дейсен?

— «Мурза», деп мени атымны тутуп къычырмадынгмы?

— Къычырдыммы дагъы? — деп Мариям чыкъ тюшген гюл йимик сувлу юзюн бир якъгъа яшырып къыччырып кюлеп йибере.

— Ий, сайки билмейген бола — деп Мурза да жавгьарлы тишлерин гёрсетип тёгюп кюлей.

— Воллагь билмеймен, сени атынгны тутуп къычыргъанымны — деп Мариям ант этсе де сонг, — къычырса не бола? Сен бизин башчыбыз экенге къычыргъанмандыр дагъы, — деп мюкюр де бола.

Мариям сынчы гёзлери булан Мурзаны тергей:

— Билемисен, Мурза, гертилей де сен шу осоавиахим пормунг булан еринде командирге ошап да къаласан. Тёшюнгдеги значоклар тюгюл оьрденлер деп эсиме гелип гете.

— Гетедир — деп Мурза къызара.

Иннемей юрюйлер, бир-бирини юрегини ишлейгенин гьисс этеген йимик бола. Мариям токътагъанда Мурза да токътай.

— Яшлар ухлаймы?

— Ухлай вола, таш йимик болуп, масхара ишми противогазлар булан мунча ёл?!

— Буса, Мурза, не бола, сагъа тилеймен бюгюнгю шу ишни, айрокъ да сени атынгны тутуп къычыргъанымны бир сен — бир мен, дагъы гьеч бирев де! Яшлардан бириси билсе де, анама етишежек — сонг иш битди — къулагъымны чайнап туражакъ.

— Есть командир! — деп Мурза да хошланып, янгы гёгерип гелеген мыйыкъларыны тюбюнден иржая.

Тек буланы жутланмакълыгъын чалтлашдырагъан зат шо гюн болгъан иш тюгюл. Буланы тез жутланмагъына аслу себеп: юртну ичинде къайда той буса булагъа экисине де бирче бийимеге кёп тюшегенликдир. Школа чагъындан тутуп буланы тойлагъа бек тартгъан зат да — шо. Мурзагъа чы бир дагъы себеп бар, ол ожакъдагъы яшланы инг уллусу болмакълыкъ эди. Тойдагъылар булар экиси де бирче бийимесе бир де къабул болмагъанлар. Гьатта, тойда ёкъ буса, чакъырып гелтирип де экисин де бирче бийитип, шондан бек кеп алгъанлар. Бир гезик чи Мариям булан бирче бийитер учун, артындан колхозну машинин йиберип алты чакъырым аридеги Хасавюртда гьайван докторлар гьазирлейген курсдан Мурзаны гелтиргенлер. Мурза юрт школаны битдирип онда охума тюшген эди. Бийийген заманда халкъны ягъындан булагъа экисине де бирче болагъан къуванчлыкъ, буланы гьакъындан этилеген гьар тюрлю ерли де, ерсиз де ихтилатлар буланы тез жутланывуна, ашлыкъны чалт бишивюне къабу ел йимик себепчи болгъан.

«Бизге гелешинип турмагъа да негер тарыкъ» деп эсине гелген буса ярай, бир ахшам колхозну клубуна барып, юрт советни секретарын табып, ону Советге де чакъырып, клубда согъулагъан аргъанны ва огъар йырлайгъан артист къызны авазы къулакъгъа чалынып туракенчин Мурза да Мариям да оьзлени жутлангъанлыгъын загс булан бегетип къоялар. «Тангда чыгъар тавушу» деп айтыв да бар. Амма буса да буланы бу хабары танг болгъанча да яйыла. «Къачырып алгъан», «Къачып баргъан», «Къачырып да алмагъан, къачып да бармагъан — Бир-бирин кёп сююп табушгъанлар» деп, гьар ким бир тюрлю кюйде бичип-тигип йибере.

Буса да къызы гелешинмей эрге барып къалмакълыкъ Айзанатны лап жанына оьте. Оьзюню уланы юрегин уллу тутагъан чагъына етишген буса чы, Айзанат, къызындан ачув алмагъа уланын кюстюрген буса да ярай эди.

Ону бу ярасына хоншудагъы Базар-ажай да айлангъан сайын туз себе эди. Базар-ажай бизин заманны арбасына минип (колхозда да болуп) эсги заманны йырын йырлама сюеген къатын. Оьзю буса, «Тынч иш къатынлагъа ярамаймы» деп давлап колхозну ишинден къутулуп, поч арбаны юрютме тюшмеге бажаргъан. Ол колхоздагъыланы яхшыгъа ва ямангъа, оланы загьмат гюнлерине, жамият ишге берилгенлигине гёре пайламай, ата-бабалары кимлерден болгъан, оьзденлерденми, дюр буса къайсы оьзденлерден, чагъарларданмы, дюр буса къайсы чагъарлардан, къайдагъы шолай гьапу-чупурлар булан башын толтуруп шону зангына къулакъ салып турагъан къатын эди. Нетме герек, янгылмай яякъ болмас, дей.

Базар-ажай оьзюню бу пикруларын озокъ да кимге де айтмай. Тек биревге де айтмай турса тили къычытагъангъа гёре, бу сырларын хоншудагъы Айзанатгъа чече бола эди. Ону оьзюню де сала оьзденлерденмен деген даву бар эди. Шо саялымы, нечикдир, Базар-ажайны оьзюню Магьачкъалада охуйгъан уланы курс битдирип къайтгъанда, уланына Айзанатны къызы Мариямны алмагъа хыялы болгъан экен. Шогъар гёре Базар-ажай Айзанатгъа яв болуп ягъылып, сюркюч болуп сюртюлюп айлангъан.

Шогъар гёре де Мариям Мурза булангъы оьзюню аралыгъын Базар-ажай билгенче этегенимни этип къояйым дегенлей алгъасагъан экен.

Арадан бир нече гюн гетип Базар-ажай шагьардан гелегенде гьайван чалда айгъыр бичип турагъан Мурзаны гёрюп къувунлу сёйлеп йибере:

— Къара, сен бугъар! Яхари мен не гёремен?! Я, Мурза! Иш этип курсгъа да барып уьйренип гелген касбунг буму, къулум?

— Янгыз бу да тюгюл. Ёкъму сатылмай къалгъан хоразынг, бусагьат шону бичип тавукъ этип берейим, — деп Мурза этген масхараны бу, уьюне етише туруп герти гёрюп гете. «Шону шо мени уланыма тийдирип сама да айтмадымы? Мариямны мен уланыма алма сюегенни шо сезгендир», деп абзаргъа гирип къолуна къуман ала. Ол, намазгъа къол байлагъанда «сен оьлгюр, къайынларынг булан сени татувлу болмагъа къоймагъанда» деп ярты-юрту намазын да къылып Айзанатлагъа алгъасай.

Мундан алда да Базар-ажай Айзанатны юрегине къозгъавул кёп салгъан. Онча олай акъ тюгюл Мариямны сют йимик ап-акъ этип, будай оьнглю Мурзаны, къара билевге ошатып, Мурзаны инче белин, исбайы боюн эрши этмек учун, «о узун къурух, инче каллай, къыз яшны башын-гёзюн чырмап сабетге [простон. юрт совет, совет юрт шурасы демек — м.а.] де элтип, сайки къачырмагъан бола» деп татувсузлукъну ел ягъын гётерген. Гьали гелип де Айзанатгъа:

— Бюгюн мен гёргенни бусурман гёрмесин, хасапчыдай сыгъанып гиев тюсюнг этеген касбуну гёрдюм, дагъы саният къурусун. Охугъан курсуна къара! Озокъда Хасавюртдагъы курслар ондан къайры дагъы не касбу уьйретежек, Магьачкъалагъа барып охумагъан сонг, бизинки йимик? — дей.

Айзанат бугъар:

— Касбуну чу хари колхозда оьрю-тёбени болмай бугъай, — деп айтмагъа турагъанда, Базар-ажай алдынлыкъ этип:

— Тоба-тоба, айгъыр бичегенге гьавайын бермеге атлас бичегенни сакълагъан болгъансан, — деген сонг да, — оьзден гиши этеген касбу тюгюл! — деп де къоша.

Бу булай дегенде Айзанатны яныву гючлеп гетип:

«Оьзденликден зат англай буса о, айгъырны айгъыр кюйде къоюп огъар минип явгъа чабуп гьюнер гёрсетсин дагъы, гьона Пиндияму недир, ону булангъы давгъа барып!» — деп оргъуй.

Оьзю айтагъанланы да Айзанатны уьстюне къаплап, Базар-ажай бу лакъырны арадан беш-алты ай гетген сонг да, «Гиевге къайын анасыны къаргъышы етмегей эди», деп оьзю алгъыш ёрайгъан бола. Биревлерден муну эшитген Мурза къаргъышгъа онча къулакъ да бермей, «шу оьзденлик не зат экен» деген ойну нетсе де унутмагъа болмай, Темиргерейге сорай.

— Оьзденлик кёп яхшы зат, — дей Темиргерей. «Оьзденмен деп айтасан, окъ тийгенде къажыйсан» деп айтыв да бар. Газетлерде давланы хабарлары кёп язылагъан болуп тура. Тангала шо душманлар бизге чапса, шоланы тобу Аллагьны ажжалындан гючлю буса да шондан сен къажымасанг сен оьзденсендир, амма къажысанг олар сени къул этежек, йымышатажакъ. Бу — сени гьакъынгда айтагъанда булай. Савлай совет паччалыкъны халкъын айтгъанда: биз оьзденликни, оьз эркинлигибизни сакълама сюебиз, душманлар буса бизин менликни-оьзденликни сындырмагъа сюе…»