II
Авул-хоншудан гелгенлер гече кёп геч болгъунча олтурду. Элмурзаны юхусу болмады. Мариям бир янындан бир янына кёп айланды. Гечени бир заманында Элмурза огъар:
— Сагъа не болгъан? — деп сорады.
Мариям аста булан ону къолун оьзюню бююрюне тийдирип:
— Эс этемисен, тырпыллай, атасы булан савбол эте, — деди. Элмурза кёкню кёкюревю булан бир заманны ичинде къурсакъдагъы яшны тербенегенин сезди. Терезени япсарындан чакъда бир яшмынны ярыгъы да къарай эди.
«Улан болмаса бир де амал ёкъ. Не кёк кёкюревден, не яшмындан къоркъмай, «бек ярайгъан улан болажакъ» деп ойлады.
Эртенге таба къатты юху басса да бажарылмады. Еттиге юрюгенде атасы къычырып, ону уятды. Уланыны юхусун къызгъангъан Темиргерей йылы-йымышакъ сёйледи:
— Хозгъалмаймысан! Сен деп айтып мунда адамлар гелип тура, арив тюгюл чю. Гелин, сен де бурнунгну салландырмай, арив кюйде гийинип, жиерли айлан. Элмурза къайда буса да бармай, эркек борчун кютюп къайтма бара.
Темиргерейни «къайтма бара» деген сёзюнден сонг багъыр-къуман булан уьйге гирген Мариямны айланышы енгил болуп гетди.
Башына байлагъан чачакълы акъ шал явлугъу ону эшилген узун чачын яшыргъан эди. Ону уьстюндеги башлап Биринчи Майда {Гюлжанда — м.а.]_ гийген байрам опуракъ экенни Мурза эс этди.
«Бу опурагъын мен ушатагъанны билип, иш этип меничун гийген» деп Элмурза кепленди.
Биревю уьй адамгъа толгъан эди. Элмурза ондагъы- ланы барысыны да къолун алды.
Тепчиси булан аргъанчы да гелди.
Элмурза истаканланы толтуруп олагъа чагъыр берди. Темиргерейни тилевю булан аргъанчы Айгъазини кююн сокъду. Анасы гьакъыл берип, бир гечени ичинде уьч намусну кютген: инг башлап атасыны къонакъларына къангалы къапуланы бичип атлар алып гелген, сонг Тавсолтан-бийден атасыны къанын алгъан, булардан да сонг шавхалдан оьзюню досун чыгъарып алгъан батырны макъамына да тынгламай Элмурза ягъындагъы бирев булан лакъыр этегенни Темиргерей бек сюймеди.
Аргъанчы:
— Айып этмегиз, башгъа къабакъларда да армиягъа гетегенлер бар, тюнегюн гечеден берли олар да бизге къарай — деди.
Уьйдегилер баракалла айтып изну берген сонг аргъанчы тепчисин де алып чыкъды.
Тамазаны еринде олтургъан Закария-агъав жанланды:
— Къайда гьали, уланлар, олтурмагъанлар олтурчугъуз. Темиргерей, оьзюнгню къолунг булан чагъырлар къуй чу. Бир сёз айтайым.
Барысы да шанжалланы даркъыллата къажыллата туруп ерлешдилер. Оланы бир ягъадан тергеген тамаза сёзюн узатды:
— Мен ичгини къойгъаным кёп бола. Ичеген чагъым тюгюл. Амма гьали Элмурзаны савлугъундан бирни битдирип уртларман. Мен бу яшны гьали болгъанча да кёп сюедим, эндиден сонг чу дагъы да бек сюежекмен. Гелигиз барыбыз да Элмурзаны савлугъундан ичейик.
Бары да эре турдулар, янгыз бир Темиргерей олтургъан еринде тунукъ саламатлыкъ булан тынглап токътады.
— Булутдай бюркелип не болгъан Темиргерей. Уланыны савлугъундан атасына ичме де ярай. — деп Закария аягъын урушдурма узатды.
— Ичермен. Гьали бу бизин армияны уланы да бола, тек ичгенче бир болгъан затны айтмагъа сюемен. Барысына да олтурма изну бер. Элмурза сен де тынгла.
Терик къазакълардан Васил деп яхшы оьзден къонагъым бар. Гребенской колхозда председатель де болуп турду, мунда бизге гелип, сен де гёргенсен ону, Закария-агъав. Сув йимик къумукъ тил де билеген ёкъму? Магьачны заманындамы, ондан сонгму, биз бирче бир партизан отрядда [къошунда — м.а.] гьаллашып, шондан берли къардашлар йимик болуп къалгъанбыз. Ону эки аты бар эди, экиси де бир йимик арив затлар, тизивлюгю де бир-биринден къалышмайгъанда йимик гёрюне эди. Амма, нетесен, иш-ишге тюшгенде — бир-биринден кёк де ер де йимик башгъады. Атларыны бириси узун ёл битгенче бир кепде нечакъы да ёртма болады. Биревюсю буса башында бек чалт, бек югюрюк эди. Уьстюне минген гиши бир башлап, еттинчи кёкдемен деп эсине геледи, амма ёлгъа тюшгенде йылайгъан гьалгъа тюшеди. Аллагьны бир чыгъынлысы — ёлда ессин бир аварагъа салмай бир де къоймагъан. Амма нетесен бир гёргенде яманокъ тизив ат деп эсинге геледи…Гьа, алыгъыз, гьали ичейиклер. Агъав, мунча булай ойгъа неге чомулдунг, хабарымны ушатмадынг бугъай.
Закария-агъав Элмурзагъа бек маъналы къарап, сонг сёйледи:
— Англайгъангъа сюйрю жибин де саз, англамайгъангъа накъыра-зурнай да аз, деп айтыв бар. Сен де билеген зат, Темиргерей, шу заманыма гелгинче мен кёп асавлар гёргенмен. Башында аргъып, ёлну узагъында къалгъып юрюйгенлерине де ёлукъгъанман. Амма атланы ёл битгенче бёрю ёртушун бузмайгъанлары да кёп бола. Огь не сюемен дагъы шолай атны. Элмурза да шолай уьюрден экенге таза инанаман. Инанмай бусам муну савлугъундан аякъ да гётермес эдим.
Закария-агъав Элмурзагъа гёзлерин сюзюп де, къашларын язып да къарады. Полувоенный [Ярым асгер — м.а.] опурагъы къаркъарасына ярап къалагъанлыкъ Элмурзаны гьалиденокъ асгер адамгъа ошатып къойгъан эди.
Темиргерей де турду, башгъалар йимик Элмурзагъа бакъмаса да аягъын битдирип ичди. Ашадылар, дагъы да ичдилер. Тепсиге олтургъанлар бир-биринден алып лакъыргъа гиришдилер. «Ёравлар булан къапкъачлап [къапгъачлап — м.а.] не уста къапладылар магъа. Машалла сизге къартлар, сукъланывум геле сизге. Вере парахат болугъуз, сизин бетигизни къара этмесмен!» деп ойлап алды Элмурза.
Ол дагъы да бир ярым сагьат олтургъан сонг, тамазадан изну да алып чыкъды. Огъар ёлгъа тербенме заман болуп тура эди.
Мариям ону башындан бухари папахын чечип:
— Шу бёрк чюйден алынып дагъы да сени башынга гийилер гюн де етишсин, бугюн йимик, — деп алаша боюн язып чюйге узатылгъанда Мурза Мариямны гёлегини алгъа багъып гёпгенлигин биринчилей эс этди. Уьйден барысы да чыгъып тербендилер.
Мариям оьзю де эс этмей Элмурзаны яннавуру булан юрюдю ва уллу анасыны: Эсен-аман, сав-саламат къайтгъын деген сёзлерин ичинден айтып турду.
Гетегенлени оздурмагъа юрт Советни алдына кёп адам жыйылгъан. Тек оланы арасында Мариямны анасы Айзанат ёкъ. Шондан пайдалангъан Базар-ажай, гиевюне Айзанат рази тюгюл деген хабарны мунда къаст этип янгырта. Гьатта биревлени къулагъына: «тоба-тоба, асгерден сав къайтмасын» деген хари деп къычырып айтып да тербей.
Шо гюнню ахшамында десенг Базар-ажай кёрюк уьй толгъан къатынланы арасында, оьзюню гиччи пантюк бурнуна да къагъып айтгъан:
— Элмурзасы армиягъа гетди тюгюлмю. «Гёзден тайгъан гёнгюнден де таяр» дей. Бу бурунну гесме къоярман: Мариям Мурзаны ташлап анасыны уьюне къайтмаса. Сюймей баргъан сююнюп, сююп баргъан тююнген гезиклер кёп болгъан».