X
Гече къувун болуп, полк гётерилди ва Рогачевну гюнбатышындагъы районгъа йиберилди. КП-ни блиндажы Друдь оьзенни аркъа бетинде эди. Душманны оборонасын йырмагъа белгиленген ерни полкну командири шондан туруп тергей эди.
Оьзенге етишеген бойда километр [чакъырым — м.а.] узунлукъда туташгъан батмакълыкъ бар, ону айланасы да бёлек ара батывлу ерлер.
Разведка токътавсуз юрюле. Офицерлер ва гьайдавчу танкистлер ерни къурусун-сувун, бёлегин-таласын тергей. Гечелер сапёрлар батмакълы ерни тюпгючлю бойларындан ёл белгилеп, уьстюн тындырыкълы кюйде яшырып къайталар, фашистлер буса мундагъы бу батмакълыкъдан танклар бир де оьтюп болмажакъ деп гьисап эте. Олар оьзлени беклик бойлары мундан йырылажакъ деп бир де турмай. Давгъа тербенгенче взвод токътагъан ерге майор Калашников гелди. Замполитни башгъалардан алда Карасёв гёрюп, танкны уьстюнде оьзюню ягъында турагъан Элмурзагъа тирсеги булан тюртдю. Элмурза атылып ерге тюшюп, комбинзонун тюзлеп, оьзюне инанылгъан взводну танкистлери нетип турагъанны гьакъында рапорт бермеге турагъанда, Колашников къолун гётерип:
— Вольно…Вольно…Ишигизни гёрюгюз, — деп къойду.
Замполит танкгъа ювукъ гелип, Элмурза да булан бирче танкланы атышыв комплектлерин тергеген сонг:
— Машалла, яшлар! Гьар якъдан гъазирсиз! — деди. Сонг танкистлени гьарисини фамилиясын айтып, кююн-гьалын савлугъун-гёнгюлюн, уьйдегилер не язагъанны сорама башлады.
Лакъырда казенныйлик [расмилик — м.а.] тайды. Солдатлар ачылды-чечилдилер, юзлери иржайды, ягъындагъы уллу командир экенни де унутуп, оьзлени солдат ишлерин ва ойларын айтмагъа гиришдилер. Юрекде бары айтылып лакъыр башланды.
Замполитни тергейген Элмурза солдатланы юрегине гирмеге ону бажаргъан кююне сукъланды.
Семирмеге, чачына акъ гирмеге башлагъан Калашников адамлар булан ажайып тез гьаллашма усталыгъы бар гиши эди. Давдан алда ол асгер къуллукъда тюгюл эди. Воронеж областда [якъда — м.а.] партияны бир райкомуну секретары болуп ишлей эди. Яшавну яхшы сынагъаны, генг кюйде билегени саялы ол солдатлар булан да, офицерлер булан да сюйген темада сёйлемеге ва айтагъан сёзюне оланы инандырмагъа чувул [чугъул эди, тилчилик юрютме гьазир эди — м.а.] эди. Майорну кёп гёрмеге юрегине тамагъан гьакъыллы ва англашылагъан пикруларына тынглай турмагъа оьзюнде гьажатлыкъ барны Элмурза нече керен де эс этген. Гёресен замполит взводну ягъына гелген бу не замандыр. Чапкъынны [чапгъынны — м.а.] алдында башгъа гиши тюгюл — Калашников оьзлеии ягъына гелмеклик Элмурзаны сююндюрдю.
Замполит бу гезик взводда узакъ токътамады. Солдатлар булангъы лакъырын арив бёлдю де, Элмурзаны бир якъгъа чакъырып:
— Не буса да билип парахат болдунгму, ёлдаш Жумагулов? Демек Карасёв Бавюртдагъы гьалны разведкасын толу кюйде юрютген?.. Кёп яхшы…Сени ананга къайын ананг деп эсине гелип сёйлеген сёзлерини саякъ гетгени къужурлу.
— Бары да булгъавур мени атымны тюрлю-тюрлю айтылмакълыгъындан тувулунгъан, — деди Элмурза.
— Мюкюрлюк этейим: сени герти атынг Михаил болмай Элмурза экенни мен де билмей эдим. Михаил деген ат сагъа онча да бегелген, кёбюсю документлеринге де атынг шолай деп язылгъан. Мен ону сени личный деланг [гишинаманг — м.а.] булан таныш болгъанда билдим.
Калашников билек сагьатына къарагъан сонг сёзюне къошду.
— Ярым сагьатдан Карасёв да булан штабгъа партсобраниягъа гел. Сени партиягъа къабул этежекбиз.
Майорну сёзлери Элмурзаны бир якъдан сююндюрдю, биревю якъдан къувунлу ойгъа салды: «Къабул этермикен?.. Балики мен жавап берип болмайгъан соравланы берерлер?» Жыйынларда комсомолгъа къабул этегенде уставны, дюнья гьалланы гьакъында чалдырыш соравлар бермеге ол оьзюде кёп сюе болгъан. «Шолай инжитегенлер коммунистлени арасында да бардыр чы», деп ойлады ол. — «Озокъ да, эгер: партиягъа неге гиресен деп сораса…«Алдынгъы октябрёнок, пионер, комсомол гьали партиягъа да гирмей дагъы къайда гирсин?» деп мен де сорарман».
Элмурза оьз-оьзюне берген соравлагъа шо сагьат жаваплар да ала эди: «Бусагьат давгъа тюшеген ёлунгда неге гиресен? Партиялы болмаса эркек кюйде къатты ябушма бажарылмаймы дагъы» десе?.. Айтарман: «Гиччи заманымда яшлар булан ойнама барагъанда оьзюмню папахымны гиедим. Амма уллулар мени бир жаваплы тапшырывну кютмеге йибере буса, башыма атамны папахын гийдиредилер, шо заман мен оьзюмню эсли ва къоччакъ йимик гьис эте эдим. Шону йимик, эгер мени юрегимни ягъында партбилет болса шо заман мен менлигимни гючюмню, къаттылыгъымны гьис этежекмен».
Сонг Элмурза яшагъан йылларын гёзден гечире туруп, юрюшюнде, ишинде этген тюзсюзлюклени, янгылышлыкъланы эсине гелтирме къаст этди. Оьзюню бетин ерге урар йимик бир затны да тапмады. Анасыны, атасыны, олжасыны, уллу анасы Дарайны алдында йимик Партияны, Ва- танны, Халкъны алдында да оьзюню намусу таза.
Жыйында Элмурзагъа кёп соравлар бердилер. Соравланы арасында жавабын алданокъ оьзю гьазирлегени де бар эди, тек недендир, жыйында жавапны оьзю башгъачалай берип къойду. «Партиягъа неге гиресен?» деп огъар сорагъанда ону бирден-эки берген жавабы булай чыкъды: «фашистлер инг де сюймейген адам болмагъа сюемен. Фашистлер коммунистлени гёрюп ярамай, неге тюгюл оланы жанын алагъан азраил — коммунистлер. Шогъар гёре фашистлени жинкмек деген сыйлы борчну коммунист болуп кютме сюемен».
Давдан алда кадрланы начальниги болуп ишлеген бир капитан, оьзюню сакълыгъын гёрсетмеге токъташып, хапарсыздан Элмурзагъа:
— Ёлдаш Жумагулов, ярай буса тилеймен, айтыгъыз чы, неге биз сизин Михаил деп таныйбыз, сизин герти атыгъыз буса Элмурза экен? Не учун, не мурат булан атыгъызны алышдыргъансыз?
Булай соравну гёзлемеген Элмурза эсер-месер болду, тили тутулду, тез эс табып капитангъа ташланагъанда йимик этип айтды:
— Не мурат булан буса да пленге тюшмек мурат булан тюгюл. — Жыйындагъыланы гёзден гечирген сонг ол жавапны къалгъан ягъын сабур кюйде берди:
— О затда мени гюнагьым ёкъ, ёлдашлар. Мен армияшъа гелип башлапгъы гюнден тутуп орус къурдашларым магьа шолай ат тагъып къойдулар. Гьар халкъ ювугъуну атын оьз тёрече алышдырмагъа сюеген хасият бар. Муна, Карасёв мени юртумда болуп гелди, онда огъар бирлери Аркадий демей Алкъадир дей болгъан. Мени уллу анам Дарай буса Карасёв деп айтмагъа болмай Карас — Карасин деп айта болгъан.
Жыйындагъылар иржайдылар.
Шолай мен де Мурза да болмай сразу [шоссагьат — м.а.] Михаил болуп къалдым — деп сёзюн узатды Элмурза. — Оьзлеге уьйренчикли тюгюл атны шолай алышдырып айтмагъа орус ёлдашлагъа тынч болгъан буса ярай. Шогъар гёре де полкда магъа кёплер Миша дейлер. Рус атланы олай да булай да алышдырмагъа айрокъ да тынч бола. Элмурзаны нечик алышдырарсан? Билмеймен Мурзилка десе.
— Мурзик — деп сес берген бирев жыйынны барысын да кюлетип къурсакъсыз этди.
Элмурзагъа ахырынчы соравну танкистлени бириси, алдынгъы къызыл гвардиялы, пачаны Къыш Къаласына [Петрограддагъы Къыш Сарайына демек — м.а.] болгъан чапкъынны ортакъчысы берди.
— Айт чы, ёлдаш Жумагъулов, партиягъа гьали болгъанча неге гирмедигиз?
Элмурза ойлашды.
— Нечик айтайым сизге…Гертиси мен ону гьакъындан кёпден ойлаша эдим. Тек билмеймен, негердир, бир башлап герти танкист болмагъа сюе эдим. Давну башлапгъы гюнлеринде мен танкымдан къуру къалдым. Билмеймен бизде танкистлер кёп болуп машинлер азгъамы, нечик де, магъа хыйлы заман ишге гиришме бажарылмай турду, гьатта магъа янгыдан яяв асгерни командири болма да тюшдю. Амма танксыз мен оьзюмню онча олай савутланмагъангъа осал асгерлиге гьисап эте эдим. Магъа дагъы да къайтып танкны бергенде, шо затны мен оьр инамлыкъ гёрюп къабул да этдим ва оьзюмню инг де насиплиге инг де гючлюге гьисап да этдим…инг насипли де инг гючлю де болгъан сонг партиягъа гирме магъа да заман болгъан деп токъташдым…
Бириси Элмурзаны сёзюн бёлюп таклиф берди:
— Къабул этмек!.. Тавушгъа сал, председатель!
— Партияны членине кандидат этип ёлдаш Жумагъуловну къабул этмеге рази гиши къол гётермекни тилеймен.
Элмурза тартына туруп жыйынны тергеди, бирденден къолланы агъачлыгъы туруп къалгъанны гёрдю. Биргине бирев кадрланы алдынгъы начальниги къол гётерме алгъасамай эди.
Гётермесмикен? «Бир тавушдан!» деген зат болмай къалармыкен дагъы? деп Элмурзаны яякълары яллап гетди. Аста булан буса да капитан да къол гётергенни гёрдю. Жыйынны председатели:
— Бир тавушдан! — деди. Шолай язма да язарбыз: «Бир тавушдан къабул этилди!»
Элмурзаны ягъында олтургъан Калашников да, Карасёв да огъар къол узатып: «къутлайбыз» деп шыбышладылар. Элмурза майорну да Карасёвну да къолларын яхшы къысып алды. Олардан сонг узатылгъан къолланы барысын да гечикмей алмагъа ол гьаран етишди. Полкну коммунистлери яхшы адамны яшавунда болагъан агьамиятлы агьвалат булан оьзюн къутлайгъан заманда Элмурза оланы гёзлерине къарап: «яхшы адамларсыз…сиз магъа инанасыз, мен де сизин инамлыгъыгъызны бир заманда да ер этмесмен» деп ойлаша эди.