VII
Курсланы битдирген сонг Элмурза Ленинград фронтдагъы танк асгер бёлюкге йиберилди.
Туманлы, сувукъ гечелени бирисинде Элмурза бузлагъан Невадан оьтдю, узакъ къалмай Мга станцияны ягъында давгьа тюшюп турагъан танк бёлюкню штабы ерлешген тёлеге гирди.
Штабны началниги кагъызны охугъан сонг, чалт документлеге де къарап чыгъып, артыкъ сёйлей турмай ишге гиришди.
— Барып, танк взводну къабул этигиз. Алгъасагъыз. Давгъа тюшмеге бир-эки сагьат тюгюл къалмагъан. Ишигизге гиришигиз.
— Есть, танк взводну къабул этмек — деп жагьланды Элмурза.
Танкны экипажы ва машинлени давгъа салма гьазирлемекни буйрукълары булан таныш болгъан сонг Мурза бир сагьат буса да ял алмагъа бармагъа турагъанда, давгъа тюшмекни деп буйругъу да гелип къалды.
Алда башлап тюшгенден де къыйынлы дав токътагъан. Фашистлер фронтну бу участкасында танкланы уллу гюплерин топлашдыргъан. Душманны эшалонлар болуп токътагъан терен оборонасын [къорулувун, якълавун — м.а.] йырмагъа бизинкилер этген чакъы къастлар уьстюнлюк къазанып болмагъан.
Чапкъын 4—00 да башланды. Танклар маневрну онгайлы юрютмек булан душман туташдырып тыгъыс атышывундан уста кюйде оьтдюлер ва алгъа аргъып душманны танклагъа къаршы оборонасын янчдылар. Буланы арты булан яяв асгер геле. Танклар йыргъан ерге сюрлюкген яяв бёлюклер душманны траншейлерини биринчи тапкъырын алды.
Гиччирек буса да бу уьстюнлюк фашистлени планларына бузукълукъ берди. Олар контратакагъа [къаршы-гьужумгъа — м.а.] тюшме борчлу болду. Эки якъны танкларыны бетге-бет даву башланды. Авур танкланы башнялары [башлары — м.а.]_ якъ-якъгъа бурулуп топларыны авузлары ялын чыгъарып йиберди. Пулемётлар яман къызды. Душман къолундан чыкъгъан траншейни нетип де къайтарып алмагъа къарышды. Тек бизинкилер еринден тербенмедилер. Ерге шайлы ярыкъ тюшгенде дав токътады.
Къар япгъан авлакъ атылагъан топланы тютюнюне къаралгъан, ярылагъан топ гюллелер, къар япгъан акъ топракъны къыр къабанланы сиривю бурунлары булан къазгъандан да он бетер этип ойтан-ойтан этип паралагъан эди. Адамланы хатирсизлигине топракъ кант этегенде йимик эди.
Душманны оборонасын йырыв саялы Элмурза «Къызыл юлдуз» ордени булан савгъатланды.
Мурза Ленинград фронтда турагъанда кёп затны гёрдю, кёпню сынады. Атакаланы бирисинде ону танкын тувра тийген топ гюлле бузду, оьзю де яраланды. Алда гёрген ёл булан дагъы да къайтып гелмеге — медсанбатгъа бармагъа, ондан да гёчюп госпиталгъа ерли гёчмеге тюшдю.
Госпиталдан ол уьйдегилеге оьзюню ярасы авур тюгюл, къолайгъа да къайтгъан деп язды, оьзюню йыллары яш буса да, ойлашгъан кюю чачына чал къошулгъан адамланыки йимик бишгенликни англатды.
«Юртда турагъандан эсе, бизин айтувланы мен мунда яхшы англайгъан болдум. «Башына тюшсе башмакъчы болур» деген айтув да магъа алдындан гьали яхшы англашыла. Сёзлени маъналарыны тюбюне етишмек учун сынавдан уллу школа ёкъ экен…«Ёкъну герек тапдырыр», «заптрасы гючлю буса кийиз къазыкъ ерге гирир» деген къумукъ айтывланы да мен Ленинградда англадым».
Уьйге язгъан кагъызында Мурза, Аркадийни сорап: «сизге сама хабар бар буса адресин магъа йиберигиз» деп де язды. Уьйден бугъар:
«Орус ювугъунгдан шо бирден къайры кагъыз гелмеген, уьстюнде полевой почтаны номери булангъы шону бокъчасын да Арсенни къолундан тартып алып, гидив чайнап къойгъан» деп жавап да гелди.
Темиргерей кагъызны артында, юртлуланы талабы булан оьзю юрт советни председателине сайлангъанны, оьзюню бригадасын Мариямгъа тапшыргъанны, Базар-ажай Бавюртну почта конторуну фронтгъа гетген начальнигини орнунда ишлейгенни, Мариямны уланкъардашы Манап да гёнгюллю кюйде фронтгъа гетгенни билдире эди. О да булай болгъан экен.
⁂
Базар-ажай айрокъ да оьзю юрт почтаны конторуну начальниги болгъандан сонг, Мариямны уланкъардашы Манапны нетип де армиядан къутгъартма къуйрукъ чала. Мурады, оьзюню къызын Манапгъа берип Айзанатдан аслам къалын алмакъ.
Ол ишни бир башлап йыракъдан къосмакълап [юлдуруп сёйлемек — м.а.] юрюте. Аста булан Мариямны анасыны ягъына бара да:
— Вай хари, Айзанат къыз авлетсиз сагъа уьйню къуллугъун кютмеге нече де къыйындыр, — дей.
— Волла, харип Базар-ажай, къыйын хари. Мени чагъымда агъач ярма, къалкъы ярашдырма, татавулгъа сувгъа барма, чыгъынлы гамишни савма тынч да болурму?
— Къайдан тынч болсун? — деп Базар-ажай оьзю къабуздургъан отну уьфюрмеге гёзлерин къыса. — Мариямны сен гьали унутсанг яхшы…Акъгъан сувгъа къайтыв ёкъ, дей…Гьей, бизин арабызда артыкъ тил де неге тарыкъ. Нечик болур эдикен Айзанат сеникин де меникин де жутландырсакъ. Меники деп макътап айтгъаным да тюгюл, оьзюнг де билеген зат къыр ишни, айрокъ да уьй къуллукъну билеген зат. Авзундан тарыкъсыз сёз чыгъып ону иннал-инсан гёрмес [арапча инна-л-инсан "гертиден, бары адамлар" демек, яъни бу арадагъы контекстине гёре "гьеч бир адам да гёрмес" — м.а.]. Манап магъа да яман болмас эди, меникичи сени яшавунгну явгъа бал булгъагъан йимик этер эди…Сен ушатсанг болагъан зат. Манапны мен ушатаман, уланым йимик сюемен. Магъа ондан артыкъ гиев герекмей.
— Волла къызы Базар-ажай, сен айтагъан затны жаны бар, тек меникине къатын алмагъа чакъы чола къалмагъан. Узакъ къалмай армиягъа алар чы дагъы.
— Алмас Темиргерейге тилесенг. Манапны йылларын аз этип гёрсетсин — сельсовет чи, огъар бир зат да тюгюл зат.
— Вай харип, къоркъаман. Адамлар билип къойса. Яшны башы хорлукъда къалыр чы.
— Билмес мен айтагъан кюйде этсенг. Мен, сен, Темиргерей, дагъы иннал инсан шегин де билмес.
— Гьуя, къой хари, Темиргерейге шону айтмагъа мени тилим айланмажакъ. Сен тилесенг билмеймен…
— Эгь, сагъа айтып да нетедим, — деп Базар-ажай гьёкюнчлюк эте…
Шо гезикден сонг полкну коммунистлерини жыйынында Мурза партиягъа [партиге — м.а.] кандидатлыкъдан членге чыгъарылды. Шо гюнден тутуп ону полкну патриоту деп фронтлу газетге сураты да чыгъарылып салынды. Давну бираз къыйын участкасы къаршы гелгенде. «Гьа, гьали ёлдаш Жумагулов сен фашистлени яхшы эбинден гелип бажарасан, къайда сен — онда уьстюнлюк» деп Мурзаны алгъа сала- гъан болдулар.
Къышны акъ асав ат йимик еликген гюню. Борап явагъан къар терезелени шишаларына ябуша.
Къалын явлугъуна эки де гёзюне ерли бюркелип, бюрюшюп топ йимик болуп, Темиргерейлеге Базар-ажай гирип геле. Башда узун кагъызлар язагъан Мурза, артда бирденден булай экиавуз сёзлю неге болуп къалдыкен деп ойлашып турагъан уьйдегилер юрегиндеги талчыкъны Базар-ажайгъа да билдирелер.
— Сиз де кёп ёнкюйсюз, — деп Базар-ажай олагъа базып уруша. — Бир жувап тюгюл меникинден ярты жувап гелгей эди…Не бола шо Мурзагъа бизинкин сорап язсагъыз хари, бизинкини гьакъындан о экигене эки сёз тюгюл язмагъан, бираз генглешдирип ачыкъ этип язса ярамаймы яным къарагюн…— деп Базар-ажай оьзюню уланына гелгенде чи кагъызны узунун оьзю де сююп гете.
Шону эс этген Темиргерей иржая. Базар-ажай ону шат да гёрюп эркин сёйлей.
— Темиргерей. Мени Айзанат йиберген эди. Мунда дагъы гиши де ёкъ оьзюбюз-оьзюбюзбюз. — Сен де начальниксен мен де начальникмен, — деп айтса да Мариямда гёзю токътап иннемей къала. Темиргерей Базар-ажайны алып биревю сувукъ уьйге чыгъа. Базар-ажай Айзанатны тилевю булан гелген болуп башлай. Озокъ да халкъланыки бир буса да гетди, башы-аягъы булан ёкъ болуп къалгъанлар да болду, энниден сонг да болажакъ — деп о оьзюню уланын эсге алып кюстюндю. — «Эл булан гёрген къарагюн де байрамдыр» деп айтув да бар, ай не буса да жанаварлыкъдыр, — Айзанат шо къырпивню [къырпывну — м.а.] — Манапны шо отдан къутгъармагъа сюе. Сенден себеп излей.
— Не себеп?
— Гьай йылларын аз этип гёрсетип, кагъызлар ярашдырып.
— Бах, иш бар экен Айзанатда. Сонг-сонг.
— Не билейим хари, Николай заманда, алдынгъы давларда шолай бир затлар этип биревлер биременге барывдан къутула болгъан, дей.
— Николай заман булан Совет заман башгъа тюгюлмю дагъы Базар-ажай? — деп Темиргерей, къолундагъы гиччи бекини уллу авзун ачып гиччи яркъычны къыйма башлай.
Экиси де иннемей къалалар. Темиргерейни теренден кюстюнювю — сувукъ уьйде авузундан чыгъагъан къалын пусдан билине. Ол Айзанатгъа урушуп бир-эки сёз айтмагъа сюе, болса да Базар-ажай Айзанатгъа шосагьат етишдирежегин билип, арада янгы болуп турагъан татувлукъгъа дагъы да къайтып сувукълукъ тюшер деп къоркъуп, оьзюне яманокъ бек гюч этип сакълана. «Оьзденликге даву бар къатынны айтып гелеген затына къара» деп эсине гелип гёзлерин Базар-ажайгъа тиклей. Сувукъ уьйню тунукъ кюй булан дагъыдан-дагъы сувукъ этип бираз дагъы да токътагъан сонг Темиргерей оьзю нечик этмеге сюегенни ойлаша, сонг бирденден алгъасап:
— Яхшы, дагъы, арив болагъан кюйде этербиз, — деп уьйден чыкъма къарай.
— Озокъ да озокъда, — деп Базар-ажай къувшурулгъан къолуну аясы булан ону билегине аста тие. — Къара гьали, Темиргерей о къатын гиши, уьюнде эркек болуп дагъы уллусу ёкъ. Сиз къайынкъардаш болгъан сонг, гьали ол сени уллугъа гьисап этежек.
— Этежек буса кёп арив бар, — деп Темиргерей эшикни ачмагъа къолун узатгъанда Базар-ажай ону енгинден тарта.
— Гьей, Темиргерей, Айзанат, эпсиз тиледи: Мариям билмесин.
— Нени?
— Шо къалп къагъызлар этип къалдырагъанны.
— Негекен?
— Шу ишколаларда охугъан табунну бирине де инам ёкъ дей.
— Мариямгъа инам ёкъ, магъа бар, дагъы?
— Ай, сен нечакъы айтса да о якъны да, бу якъны да гёрген адамсан.
Базар-ажай биревю уьйде Мариямны ягъында токътамагъа болмай.
— Гетейим хари, — деп акъ кийиз ултурукълары гёрюнюп турагъан уттю учлу калушланы гийип, дагъы да къайтып яхшы кюйде къалын явлугъуна да чырмалып уьйден чыгъа.
Темиргерей эре тургъан гьалда, къыйылгъан гиччи яркъыч булан тишлерин тазалай, минчакъ йимик авур гёк гёзлерин ойнатып ойлаша, кюлкюсю гелгенин токътатып болмай иржайгъан кюйде Мариямгъа къарап:
— Мариям балам, мен коммунистмен, сен гьали де комгомолсан? — дей.
— Дюрмен, нете? — деп Мариям олтургъан еринден къозгъалды, «буюр!» деген кюйде гьазир токътай.
— Бир зат да этмей хари. Сенден магъа инамлыкъ кёп экен.
— Нече де яхшы бар, шолай болма да герек чи.
— Я, совет гьукуматгъа бакъгъан якъда магъа инамлыкъ аз, сагъа кёп, экен демеге сюедим…
Мариям бир зат да англамай ари-бери къарап, инбаш къысмагъа сюеген йимик бола.
— Шолай болгъан сонг, — партияда мен болма ярагъан, сагъа да ярай менден артыкъ кюйде. Гьазирленмеге тарыкъсан, парторг сагъа да айтгъандыр, сени гьакъынгдан магъа да тапшыргъан — деп Темиргерей Зугьрагъа багъа. — Бар чы Зугьра, бизин Манап — Мариямны уланкъардашы школададыр, дарслар битген сонг тувра мунда гелсин, я да мен сабетде болурман, онда гелсин.
Эсги шинелин де гийип Темиргерей чыкъгъанча ялан чорап аягъына эсги калушларын да ярты-юрту сугъуп, Зугьраны чабып барагъаны бузлагъан терезени бир мююшюнден гёрюне.
⁂
Темиргерей юрт исполкомда, колхоздан ва колхозчулардан «Бар зат фронт учун» деген фондгъа уьч йылны узагъында этилген кёмекни гьисабын алып, оьзюню юрту фронтгъа йиберген адамлар да, маллар да нече душманны ёкъ этген экен, оьзюню юртуну уллу ватан давдагъы ери нечакъы экен, деп ойлашып тургъанда бир къолтугъуна кёп китап да къысдырып, бир къолуна юкъгъа къалакъайын да къысып, бираз тонкъусув да болуп узун боюнлу, къысгъа бурунлу, уллу авузлу, амма бек сюйкюмлю Манап гелип, къатып токътап:
— Чакъыргъанмыдыгъыз? — дей.
Темиргерей Манапны да алып парторгну кабинетине [мактабына — м.а.] гире. Онда тёр тамда Ленинни Дагъыстанны загьматчыларына багъышлап язгъан сёзлери де булангъы уллу сураты бола. Манап уьттю гёзлери булан огъар бек сукъланып къарай. Темиргерей де ону эс этип суратгъа багъып бурлугъа. «Ленинни сураты бар ерде айтмагъа арив де болурму?» деп ойлай. Сонг бирден Манапгъа:
— Манап, балам. Мен сени узакъ сакъламайым, ач да болгъансандыр, — деп айта.
— О гьеч хари — деп, Манап бираз уялгъан йимик болуп, бир якъгъа къарай, ичиндеги сувугъу къыргъа чыгъып бираз къартыллап гете, шону билдирмеймен деп:
— Ач да, сувукъ да болма яраймы юртда да туруп, фронтда буса нетер эдик? — дей.
— Нече йыл бола сагъа Манап?
— Он сегиз битгенге гьисап.
— Я тюгюлдюр, боюнга къараса чы айтмажакъ.
— Бойда иш ёкъ.
— Дагъы недедир?
— Йылларда.
— Ананг сагъа 18 йыл болмай дей бугъай чы.
— Анам не биле, гьарп деп айтып охумагъан адам. Мунда советде язылып бар чы, «что написано пером, не вырубишь топором» деп айта руслар.
— Олай деген не, мен англап битмедим.
— Къалам язгъанны балта да гесмес, — деген зат бола.
— Ба, орусча да билекенсен чи дагъы! — деп Темиргерей хозгъалып яхшы ерлешип олтура, баш бармагъын элтип уьстюндеги эки ал тишине тирей.
— Сагъа 18 йыл бола тура деп анангны талчыгъы кёпге ошай.
— Талчыгъы кёп боламы, о чу магъа къатын алайыкъ деп къаныгъып тура.
— Тюгюлдюр?
— Вола, мен рази болгъан бусам баягъынокъ гетген йыл да алажакъ эди.
— Тюгюлдюр хари, асгерге йибермес учун гиччи этмеге сюйсе де, къатын алмакъ учун уллу этме чи сюекен сени! — дей.
Манапны къаркъарасы зымыллай. О бир зат да айтып болмай къала. Темиргерей оьзю айтмагъа уьйде ойлашгъан затны айтмагъа заман бола, гечикдирмейим, деп ойлай:
— Сюйсенг ананг айтгъанны этейик. Сени орнунгда асгерге бизин Мурзаны инисин йиберербиз.
— Мурзаны иниси бармы дагъы?
— Бар чы.
— Кимдир?
— Зугьра! Мурза артдагъы кагъызында огъар «къыз бусанг да инимсендир» деп яза. Огъар йыллары етишмей буса етишген этип кагъыз да ярашдырарбыз.
Млнап яман бузула. Ону сыпаты бек къызарып терлеп гете, бойнундагъы тамурлары гётерилмеге ва къысылгъан тамагъына акъгъан гёзяшлар ону бувмагъа башлай. Ол оьзю дагъы сёйлеп болмажагъын билип, гёз алдына гелген анасына ачувундан тишлерин къысгъан кюйде бурлугъуп эшикге юрюп, язны гюнюнде йимик тартынмай къыргъа чыгъа.
Правлениягъа гелегенде буюгъуп юрюйген Манап къар борайгъан елге тёшюн де берип, сокъмакъ-затгъа да къарамай орамны ортасындан ёл салып гете.
⁂
Парторгну ягъына гелеген Мариям йыракъдан гёрюп, уланкъардашыны барагъан кююне бек сукълана, тек о уьюне онгарылмай, Хасавюрт ёлгъа багъып бурулгъанда, шо сагьат Базар-ажайны халбат лакъырындан сонг Манапны Темиргерей чакъыртгъаны эсине геле, бу огъар къычыра, ел олай багъып эди буса да Манап бир зат да эшитмей, Мариям:
— Амалым! — деп дагъы да къычыра, ол жувапланмагъанда тувра атын айтып, — Манап! Къайда барасан? — деп яхшы аваз этип къувунлу сорай.
Манап артына бурлугъа, ону сыпатына тегенекдей чанчылып тиеген къар гёзлерин ачма къоймай, анасыдыр деп эсине гелип, «ай сени!» деген кюйде къолун силлеп дагъы да юрюп йибере. Мариям сол билеги булан тёшюне басгъан папканы яхшы къысып тутуп заманда бир къычыра туруп Манапны артындан чаба. Манап къызардашы экенни билип бурлугъуп, токътагъан йимик бола. «Тез, тез!» деп дагъы да юрюп йибере.
— Токъта, къайда барасан!
— Хасавюртгъа.
— Сагъа сорайман, амалым, бу зулматда, булай юкъгъа да гийинип къайда барасан?
— Я сагъа юз керен айтайымы? Хасавюртгъа! — деп Манап дагъы да бурлугъа. Мариям ону артындан етише. Гьали ону энглери къыз заманында йимик иренкли.
— Хасавюртгъа? Онда нетесен?
— О сизге авара тюгюл! О мени ишим, гьали мени ихтиярым мени къолумда, билдигизми?
Мариям Манапны «билдигизми?» деген соравуна онча къулакъ бермей, «мени ихтиярым, мени къолумда» деген сёзню уьстюнде ойлаша.
— Нече де яхшы бар сени къолунг башынга етишгенни ким сюймей? Тек уьйге барып яхшы гийинип чыкъгъан бусанг.
— Тарыкъ тюгюл магъа шо уьй де, хасдан-хасадан буса да, шондан чыкъгъан опуракълар да. Амалдан геле буса, юрюме халкъдан уялмай бусам мен шу уьстюмдегилени де чечип элтип шо уьйню тюнгюлюгюне тыгъар эдим.
— Булай неге?
— «Булай неге?» деп Манап ону мысгъыллай. Сайки билмейген боласан. Кисенгдеги шо комсомол билетден уялмайсан. Гьарам сагъа шо билет!
Гьали Мариям да сувукъну унута. Маликни «сизге» деген сёзюню уьстюнде ол гьали ойлаша.
— Я, амалым, «сизге» деп сен мени дагъы да кимлеге къошасан, англатып айт, ондан сонг сен мени комсомол билетим булангъы масхараны да къой. Ону мен гьарам этген бусам, гьали мени партиягъа алмагъа айланмас эдилер.
— Гьали сен бир зат да билмеймисен?
— Воллагь билмеймен, аявлум.
Темиргерей сагъа бир зат да айтмадымы?
— Воллагь, айтмады.
— Буса ол айтмагъа тийишли гёрмеген сонг, мен де гёрмеймен тийишли.
Манап «мени бирев де токътатмас!» деген кюйде юрюп иибере. Мариям да уьюне багъып чаба. Ол къыш булан ябушмагъа чыкъгъан йимик гьаракат этип тез уьюне етише. Ону сыпатына къарап къайын анасы:
— Сагъа не болгъан? Дагъы да авруп сама да къалмадынгмы! — деп сорай. Мариям огъар къулакъ бермей, ол уьйню ичинде гёзюн гётерип исси опуракъ излей, ичдеги уьйге гире, ёкъ экенни билсе де ари-бери хотгъана.
Дав башлангъандан берли фронтдагъылагъа савгъат фондгъа бере туруп, уьйдеги исси опуракълар битген. Мурзаны, Темиргерейни къанна къара тонлары, кийиз хончлу исси этиклери, юн гёлеклери, Темиргерейни тери шалбары ва къолгъаплары, сакътыян [сакътиян — м.а] тышлангъан енгсиз тёшлюгю, къулакълы къоян бёркю, къара ямучусу, акъ башлыгъы барысы да гьариси бир вакътиде фронтгъа етишип бириси атлы асгерни, бириси топчуну, бириси фашист елевчюлени тылындагъы агъачлыкъларда ябушув юрютеген партизанны уьстюнде йыртылып битген буса да ярай эди.
Бу уьйде гьали фронтдагъылагъа йибермеге ярайгъан янгыз бир зат къалгъан. О да Мурзаны чюйге илинген папахы. Мариям оьзюню алтынларын — билезигин, сыргъаларын, юзюгюн, гьамарчаларын бергенде де Мурзаны бёркюне тийме къоймагъан. Бир керен Темиргерей ону чюйде эс этип, «гьали бу да къыйышмай мунда!» деп алмагъа узатылгъанда, Мариям чабып барып ону билегинден тутуп алмагъа къоймай, оьзюнден пурмансыз:
— Не бола, шону бермейик дагъы, шону гёрген сайын сенден айып буса да, Мурзаны гёрген йимик боламан, — деп оьзю айтгъангъа оьзю къызаргъан болгъан. — Ондан къайры да Мурза гетегенде шу бёркню гьакъындан бизин сёзюбюз де болгъан эди, — деп айтып Темиргерейни оьзюне «Не сёз?» деп соратгъан болгъан.
Гьали Мариям къолуна исси опуракъдан бир зат да тиймегенде, бек талчыкъды, чюйдеги бёркге гёзю тикленди «алмайым, къояйым» деп ойлаша туракенчин узатылып ону къолуна ала. Мурза булан байлавлу юз тюрлю зат татли юхусунда йимик гёзюне гёрюнюп туракенчин, къайын анасын «нетесен, сагъа не болгъан?» деп къычырта туруп Мариям къайтып тышгъа чыгъа ва уланкъардашыны артындан онгарыла.
Акъташгъа етише туруп сувукъ болгъан къолларыч папахны ичине сугъа.
Эки къолу папахны ичинде турагъан кюйде бузлагъан Акъташны уьстюнден оьтюп барагъан Мариямны бир аягъы бузну оюп тёбен тюшюп гете. Шо зат ону эсине, яшлыкъны Мурза булан байлавлу якъларын эсине гелтире туруп, алдан барагъан Манапны гёрюп къала. Бу къычыргъанда Манап артына бурулмаса да токътай. Мариям алдына чыгъып огъар папахны узата. Манап бир сёз де айтмай бухари папахны аявсуздан башына баса, къызардашыны гёзлерине исси къарагъан сонг Хасавюртгъа багъып абатлана.
Арадан бир сагьат гетмесе де гьали ол Темиргерейни алдында токътагъан о Манап тюгюл.