XI

Партсобрания битгендокъ Элмурза давгъа чапмакъны буйругъун алды. Коммунистлени инамлыгъын эркекче гертилемеге гьали йимик гьасиретлик онда бир де болмагъан. Атака батмакълы ерлерден юрюлежекни гьисапгъа алып, ким биле тарыкъ буса, деген зат булан Элмурза танкланы эки ягъына багъаналар бегетмекни экипажына буюрду.

Ол атаканы сигналын гёзлей. Аппакъ къалын туман батмакълыкъны уьстюнде уюгъан сют йимик токътап, бизин асгер бёлюклени бу ерге топлашывун душманны тергевчюлеринден яшыргъан эди.

Къызыл ракетни сигналы берилмек булан Элмурза оьзюню взводун яшынгъан еринден чыгъарды.

Алда сёйленген кепде ону взводуну танклары ротаны башы, ротасы да полкну башы болуп тербендилер. Инг алдагъы танк кёпюрден аман оьтсе де, узакъ къалмай батылды. Ону арты булан кёпюрден Мурзаны танкы чыкъды. Взводну уьчюнчю танкы кёпюрню ортасына етишген ерде авур топну гюллеси ярылып, яман тавуш булан ялын тётерилди. Кёпюрню гесеклерине къошулуп танк оьзю де оьзенге учуп ёкъ болуп къалды.

Оьзенден гечмек деген буйрукъ йырылды. Душманны топларыны атышыву юрюлюп туракенгин кёпюрню ярашдырмагъа бир де имканлыкъ ёкъ эди. Друдь оьзенни биревю ягъасына эки танкы тюгюл чыкъмагъан Элмурзаны башы ойгъа тюшдю: «Отуз танкны орнунда — эки танк…Гьали нетме герек?.. Таваккел этсем?»…

Чабажакъ кююне чалт токъташып, ол полкну командирине агьвалатны рация булан билдирген сонг:

— Алгъа салынгъан борчну эки танк булан кютмеге ихтияр беремисиз? — деп де сорады.

— Кютюгюз! — деп жавап берген подполковник Тидеман, — тек эсде унутма: янгыз бир батырлыкъ булан бажарылмай, башынгны да ишлет…»

Танклар алгъа аргъыдылар. Оланы арты булан «Гьурра!» къычырып яяв асгерлер де чапды. Бизинкилер тюз ойлайшгъан экен: душман гертиден де бу бойдан танкланы гёзлемей болгъан.

Батывлукълар артда къалды. Алда фашистлени бекликлери гёрюндю. Ябушувну инг къоркъунчлу минуту етишип гелегенни Элмурза экинчи машинни экипажына радио булан билдирди:

— Верегиз, аста болмагъыз! Гьали бары да зат чалтлыкъда.

Тегенек тел къорукълагъа етишдилер. Танклар мияманы аву йимик чаташгъан теллени янчып оьтдю. Булар йыргъан гесекге яяв асгер сюрлюкдю. Автоматланы атышыву да, гранатланы ярылыву да «Гьурра!» аваз да гьавада бир-бирине чаташды. Гоп гюлле танкны шынжырлы дёгерчиклерини тюбюне тюшюп ярылгъанда йимик аваз болуп гетди. Амма танк алгъа юрюй, шынкъ-мынкъ демей уюп ишлей. «Все в порядке!» деп ойлашгъан Элмурза танкланы шынжырлы дёгерчиклери булан окоплагъа итив урмагъа урунугъуз деп буюрду. Душманны топчулары тобун алгъа чыгъарып атмагъа гьазирлейгенни эс этген Карасёв танкны тобуна тез гюлле тыкъды. Мурза топну атмакъда душманны тобу гьавагъа учду. Бузулушуп къачгъан фашистлер оязгъа-ойтангъа себилдилер. Давну майданына шинеллер, этиклер, пилоткалар, офицер къала- къайлар чачылгъан эди.

«Яяв асгерлер къалышмай гелемикен?» деп Элмурза тез танкларын ташагъа гьайдап, люкну ачып артгъа къараса яяв асгерлер гёрюнмей. Йыракъда сувурулгъан шёшгелени узун толкъунун йыртыллатып атлы асгер чаба геле. О кимни атлылары экенни билмеге арадагъы мезгил къоймай…Ювукъ болуп гелеген атлы асгерге топланы бакъдырмакъ деп команда этген Элмурза радистге полкну штабын бермекни де буюрду. Атлы Асгер яхшы чапдырып геле. Олар танкланы эс этмейгенде йимик гёрюне. Бирден уьч атлы аргъып алгъа чыкъмакъда Гьавада Къызыл бай- ракъ елпилленди. Еликген атлыланы уьстюнде туташгъан «Гьурра!» авазны гючлю толкъунуна байракъны толкъуну да къошулду.

— Артыгъыздагъы бизин атлы асгер…Артыгъыздагъы бизин атлы асгер…Алгъа тербетигиз! деген подполковник Тидеманны базыкъ авазы радиону наушниклеринден ачыкъ эшитилди.

Тюш болгъанча Элмурзаны взводуну эки танкы сав танк полк этме тюшеген затны этди. Бизин асгер бёлюклер душманны къорувларын йырывну да генглешдире туруп, йигирма беш километр алгъа чыгъып да гетди.

Уьчюнчю танк булан толумлашгъан Элмурзаны взводу артындагъы гюнню тангында Марусино деген гиччи юртну ягъасындан оьтеген Рогачев-Бобруйск шоссени къыркъмакъ деп буйрукъ алды. Бизин авиоразведканы маълуматына гёре шо ерден душманны уллу автоколоннасы оьтмеге герек болгъан.

Танклар бек бишген арыш будайы булангъы орулмагъан тарлавланы бою булан тербенди. Тёбени авламасындан тюшюп олар, отлавлукъну ортасындан барагъан ёлгъа чыкъдылар. Гюн янгы тувуп геле. Айлана якъ ёмакъларда йимик ажайып гёкчек ва шып. Тек уьркген авлакъ чайка-къуш [чарлакъкъуш, чабакъкъуш — м.а.] биченликни уьстюнде яп янгыз учуп йылай.

Агъачлыкъны этеги гёрюндю. Душман кёп сюеген къайда: оьзлюгюнден юрюйген топларын агъачлыкъланы этеклеринде токътатмакъ экенни билеген Элмурза пусгъунгъа тюшерден сакъ болуп, ёлдан бир якъгъа бурду да машинин аркъа бетни бою булан юрютдю. Ону артындан гелеген танк буса, алдатагъан шыплыкъгъа инанып ёл булан юрюп тербеди.

Элмурза экинчи машинни командирине: «тувра мени артым булан гелмекни буюраман!» деп радио булан билдирсе де геч болгъан эди. Агъачлыкъны этегинде атышыв оькюрдю. Гюбени тешеген топ гюлле бакгъа тийип танкны яллатды. Яралы танк жанбазарны алдында къартыллай туруп, бир якъгъа тик бурулду ва аста булан сюйкелип аччыгъа тюшюп токътады.

Оьзлюгюнден юрюйген топну токътагъан ерин, агъачлыкъны этегинде ирип аз бола барагъан тютюнден билген Элмурза танкны тобу булан уьч керен атышды. Яхшы кюйде ярылыв булан ялыч гётерилмекде йыракъдагъы душманны тобу яллап гетди. «Бирмикен, — дагъы да бармыкен?» деп гелген бир фикруну таптап: «Аркадий! Огъар не болду!» — деген бир дагъы фикру гелди.

Агъачлыкъны этегин тергемекни уьчюнчю машинни экипажына да буюруп Элмурза танкындан атылып тюшдю.

Яралангъан машинни командири де атышывчу-радист де оьзлер отгъа чиркийген гьалда бети къачгъан Карасёвну люкден таба сюйреп чыгъара туралар,

— Карасёв, савмусан?.. Аркадий сагъа не болгъан?…— деп сорады Элмурза.

Карасёв жавап бермей. Ону къоллары жансыз кюйде саллангъан. Ону шлемсиз башын гёрген Элмурза къатып къалды. Аркадийни тёбесине тийген къара темир яркъычлар уьттю якълары булан чыгъып-чыгъып тура. Яралар къан сыта.

— Аркаша, жан ювугъум, эсинги жый!.. Не бола пусуп турма! — деп Элмурза къурдашыны инбашларындан тутуп силкди. Тилевю гьабас экенни билсе де сёзюн узатды. — Не бола жый эсингни! Ач гёзлерингни, Аркаша!

Бузулгъан машинни командири оьзю гюнагьлы йимик гёзлерин салландырып инамлы сёйлеме къарады. Тишлерин къыжыратагъан Элмурза ону эшитмей эди.

— Сени къанынгны алмай…оьг, не къоймасман дагъы! — деп шыбышлагъан Элмурзаны эки де энгинден эргишини гёзяшлары чубурду.

Эки асгерлини арасында тувгъан дослукъдан, давну оту булан къайнашып бирикген дослукъдан инг инамлы инг аявлу, инг сынавлу дослукъдан озагъан дослукъ бир де болмас. Душман шолай къурдашдан оьзюн айыргъан сонг душмангъа ондан уллу къоркъунчлукъ да болмас.

Карасёвну уьстюне брезент япдылар.

Юрегини къысылып авруйгъанындан Элмурза нетегенин де билмей айланды. Ол оьч алма сувсаплыгъындан яна, къазапланыв кёкюрегине сыймай.

Танкланы бириси яллагъанны штабгъа билдирген Элмурза алгъа юрюмеге оьзюне ихтияр бермекни тиледи. Подполковникни:

— «Ишигизни юрютюгюз ёлдаш Жумагулов!.. Юрютюгюз!» деген жавабын эшитгенде Элмурзаны къаркъарасы къувнап гетди. — Оьзюне нетмеге герекни ол гьали билди. Агъачлыкъны ягъасындан къапталлап оьтюп ол танкларын макъарлыкъгъа гийирди ва гёрюнмесдей яшыргъан сонг душманны оьзлюгюнден юрюйген танклары гьызыбызны къувуп гелмесмикен деп гёзлеп токътады. Тек душман гёрюнмей. Элмурза танкларын ёлгъа чыгъарып гючю бар чагъы чалт юрютюп юртгъа басып гирди. Танклар баш орам булан аргъыды. Душман мунда да болмагъан. Элмурза танкларын буруп айландырып аста булан юртну ортасына етишди. Уьйлени бирисинде къара такътагъа бырынгы немец хат булан язылгъан «Комендатура» деген сёзню гёргенде Элмурза танкын токътатып, пулемет булан къарыллатып бир атышды. Уватылгъан шиша зангырлай туруп ерге тёгюлдю.

Совет танкалар экенни билгенде юртлулар яшынгъан къувушларындан тёлелерден чыкъдылар, агъачлыкъдан агъылып гелдилер ва сююнчлю гёзьяшларын сибире туруп, танкистлени къысып къолларын алды, къучакълады, оьпдюлер. Туташ сыпатын тыгъыс акъ тюк басгъан тамаза эки юмурукъну оьлчевюнде къара ундан этилген — орус этмекни (маварикни) хораз суратлары булангъы бетявлукъгъа да чырмап, уьстюне тири тузу булангъы тузлакъны да салып Элмурзагъа узатды ва —

— Шу этмек этилгенли кёп бола, сизге къарай-къарай къатмада къатгъандыр…Кёп сав болугъуз балаларым. Душманны нече тюрлюсюн де гёргенмен, амма булай йырткъычы гьалиге ерли болгъан зат тюгюл. Буланы акъубасындан бизин къутгъаргъан сизге бек баракалла балаларым, — деп чокъуна туруп танкистлеге уьч керен иелип икрам этди. Фашистлер топ тавушланы эшитгенде алгъасап машинлерине юкленип Заболотное деген юртгъа гетгенни, олагъа къошулуп староста да къачгъанны булар юртлулардан билди.

Элмурза комендатура болгъан уьйге гирди. Гюйген кагъызны ийиси геле эди. Истолланы бирисиндеги телефон къаныгъып зынгырлай. Элмурза трубканы къулагъына салды. Гьаплайгъан немец сёзлени эшитди. Мурза орусча сёгюшюп трубканы ташлап орамгъа чыкъды. Агъачлыкъдан таба моторланы баргъан сайын гючленеген оькюрювю ва шынжырлы дёгерчиклени къыжыравлары эшитиле эди. Танкны башнясындагъы атышывчу радист:

— Бизинкилер геле, — деп иржайды.

Элмурза башнягъа оьрленип, ариге къарады. Ёл тирсек болуп бурулагъан ерден арт-артындан чыгъып гелеген танклар Марусино деген юртгъа багъып алгъасайлар. Башняларында буланы полкуну номерлери акъ болуп гёрюне.

Юртну уьстюнде ахшамны къызылы сёне бара. Боз булут кёкню къырыйына тар къара сызакъ тутуп тура. Ахшамны авур гёк ренки от-орманны, къол-къолчукъну ва юртну уьстюне гёче геле.

Танкистлер оьзлени дав къурдашын Марусино юртну ортасында айланып акъ къабукълу макъар тереклер созулгъан гиччи шып майданда гёмдюлер, Элмурза башындагъы бёркюн де чечип орусча токътагъан.

Айрылышыв салютну къошарлатып [къошуртуп — м.а.] атышывуна гёк ахшамны кёгю зирилледи.

⁂

Эртенинде Элмурзагъа Заболотноени ягъында «СС» дивизияны къачып къутулма сюеген штабын къолгъа алмакъ деп буйрукъ болду.

Заболотноеден оьтгендокъ танклар эсэсчилени автоколоннасына урунуп къалды да тобу пулемёту булан атышып ичине гирди.

Гючлю машинлер душманны гюбели транспортерларын, грузовиклерин сюзе туруп ёлну эки ягъасына ташлай башлады. Фашист колоннаны уьстюне къазаплангъан къагьрулу атышыв къошду, танклар автобусланы агъачны увагъы йимик уватып пара-пара эте, легковой автомашинлени тюбюне салып янча.

— Бу ачув-оьч! — Аркадий учун. Бу сизге Аркадийни къаны учун! — деп къычырып тербеди Элмурза.

Бузулгъан кёпюрню ягъында токътагъанда Элмурза эки ягъын тергеди. Бир километр чакъы мезгилде ёл ва ёлну эки де ягъы ташлангъан темир тёбелени эсге гелтире эди. Авдарылгъан грузовиклер ва автобуслар тюрлю-тюрлю маркалы ва фирмалы майшайгъан легковой машинлер алды-арты билинмейген кюйде мара-мажагъа айлангъан эди. Топ гюллелер тешген гюбели транспортерлар яллай. Оланы сырлангъан къабургъаларын яшыл ялын ялай. Харабасы чыкъгъан темирлени арасында боз яшыл ва къара опуракълары булангъы фашист сюеклер Элмурзаны гёзюне эпсиз арив гёрюне, тюбеклер, автоматлар, янчылгъан каскалар, противогазлар, чемоданлар пакарсыз чачылгъан. Штабны документлерини кагъызлары ярылгъан ястыкъны акъ тюгю йимик яйылгъан эди.

Элмурза буланы барысынада жиргенчли къарады. Ол оьзюню машинини ягъында ичинде акъ сырыда булан бираз янчылгъан банканы эс этди. Бир заман оьзю де Карасёв да шулай сыр булан янгы танкланы башняларына номерлер язгъаны Элмурзаны эсине гелди.

Ол атылып тюшюп банканы алды. Ону ичинде гьали де кёп сыр къалгъан. Элмурза ерге ташлангъан гиччи гесмечени алып, гёрюнеген ерде янчылып ятгъан гюбели транспортерну уьстюне барды, гесмечени сыргъа да чомуп ойлашды. Тарыкълы орус сёзню унутду. «Танкистлерден бирев сама гелмесмикен, балики ол айтар эди» деп Элмурза гьатта кёпюрге багъып бурулуп да къарады. Амма геле туруп бирев де гёрюнмеди. Танкистлер дёгерчиклени шынжырларында хотгъана туруп, оьзлени машинлерин тергев булан бек машгъул эдилер. Элмурза гюбели транспортерну уьстюне, оьзюню ана тилинде зор гючю булангъы «Ачув-оьч!» деген сёзлени уллу гьарплар булан ачыкъ этип язды. Элмурзаны елеген гьислер шо сёзлер булан яхшы англашыла эди. Ол шо сёзлени душманны терс йыгъылгъан тобуну темирине де, «Боссинг» деген грузовикни къабургъасына да язды. Сонг бирисинден бирисине бара туруп, Элмурза опельадмирал, фиат, бюик, рено, шкод ва форд маркалы машинлени кузовларына да шо сёзлени язды. Ярым сакъат чагъы заманны ичинде эсэсчилени автоколонналарыны къабурлары «Ачув-оьч!» деген акъ язывлар булан ала-къула болду.

Гюндюз Заболотноеге бизин асгер бёлюклер гелди. Солдатлар, офицерлер оьзлеге англашылмайгъан язывлар булан боялгъан дагъытылгъан автоколоннагъа къарап, орусча тюгюл бу сигьрулу язывлар некен деп бир-бирине сорай эдилер.

Солдатланы арасында къумукъ тилни ва дагъыстан адатны билеген бириси чыгъып:

— Огь, огь! Бу бек эркек сёзлер. Оланы гёчюрмеге къыйын. Олар «къайтарыш» деген сёзню англата. Нечик алай да бир дагъыстанлы танкист мунда оьзюню оьлген къардашы учун фашистлерден оьч алгъан, — деди.

Шондан сонг асгерни сыдырасы хыйлы заман сёйлемей шып токътады. Солдатлар гюнбатышдан эшитилеген топ тавушлагъа тынглай туруп иннемей юрюдюлер.

Фронт сюрлюкген яр йимик болуп гюнбатышгъа бара. Бизин асгер бёлюклер, гече-гюн гитлерчилени дагъыта туруп, оьзлер алда къойгъан шагьарлар булан юртланы къайтарып ала юрюй.

Шо гюн тюшге таба Элмурза эки танк булан гючленген взводун Березовка деген юртгъа юрютдю. Артгъа тартылагъан фашистлени юртгъа от салмагъа къоймай къувмагъа герек эди.

Орта ёлгъа чагъы юрюгенде булар разведбатальонну [истихбарат батальонну — м.а.] гюбеленген машинине къаршы болдулар. Элмурза токътама къоюп разведчиклеге [истихбаратчылагъа — м.а.]:

— Нетдигиз, Березовкагъа гирмеге бажарылдымы ? — деп сорады.

— Бажарылмады…юртну этегинде гючлю атышдылар, гьарангъа къутулдукъ.

— Топлармы?

— Тюгюл, пулемётлар.

— Оьзлюгюнден юрюйген ва башгъа топлар эс этмедигизми?

— Гесип айтма болмайман. Гёрмедик, — деди гюбеленген машинни командири.

Элмурза эки танк булан юртгъа ювукъ бармагъа токъташды, къалгъан танклагъа арада ярым километр чакъы мезгил къоюп артда геле турмакъны буюрду.

Березовканы мюлклери гёрюнме башлагъанда душманны танклагъа къаршы батареялары жавап бермей чыдамас деп алгъасагъан Элмурза арт-артындан уьч керен — атышды. Тек фашистлени гьилласы танкистлерден озду. Танклар юртгъа етише туруп, душманны топчулары танклагъа къаршы урагъан топланы уьйлерден чыгъарып атышдылар. Башлап Элмурзаны танкын, бир минутдан сонг экинчи машинни де яллатдылар. Артдан гелеген уьч танк гери бурулду.

Элмурзаны танкы яллай…Гьайдавчу да радист де оьлген. Элмурза булан башнёр люкден чыкъма къарадылар, гьеч бажарылмай. Люк ачылмай. Топну гюллеси тиймекни гючюнден люк ачылмайгъан болуп къалгъангъа инангъан Элмурза:

— Огь, сен эливаш! — деп сёгюшдю.

Тютюн буланы гёзлерин ачытдыра. Ялын къолларын ялама тура. Тыныш алмагъа бек къыйын «нетме герек?.. Я шулай оьлмек?.. уьйдегилеге бу гезик де жавап язма чола…» деп ойлашмакъда къолунда уланы булан Мариям, анасы, Зугьра, Темиргерей, уллу анасы Дарай гёз алдында токътадылар.

Экинчилей тийген топ гюлле танкны дагъы да чайкъады ва люк ачылып гетди. Машинни ичине къатты кюйде таза гьава акъды.

— Ай савбол, шу гюлленг учун! — деп жанлангъан Элмурза яралангъан башнёрни башлап теберип тюшюрюп арты булан оьзю де атылды. Уьстюнде яллайгъан опуракъда янгурдай явагъан гюлледе къулакъ ёкъ: Элмурза да, башнёр да батмакълыкъгъа чаба туруп батмакълыкъны къурутмагъа къазылгъан татавулгъа тюшмекде уьстюндеги гюеген опуракълары сунгъа сугъулгъан кесев йимик пышыллады. Тынышын герип алгъан Элмурза аста булан татавулдан башын чыгъарды. Юзе бёлеклени ичинде бар зат шурхуллады [балики, къажылламакъ, шахылламакъ, хашылламакъ, вахылламакъ, шытырламакъ, шувулламакъ — м.а.]. Ала-къула плащпалаткалагъа [плащ чатыр — м.а.] чырмалгъан эки фашист яшына туруп булагъа ювукъ гелекен. Бириси чи къолунда парабелум, биревюсюню къолунда пистолет [табанча — м.а.] — пулемёт бар. Элмурза тез къубурдан пистолетин чыгъарып экиге миндирип онгайына ятды. Ону тербенишин эс этген душманлар.

— Здавайся!.. Руки верх!.. деп экиси бирче къычырдылар.

Элмурза чакъды алдагъысы авду. Пистолет пулемет булангъысы абдырап къаткъакъгъа [къатгъакъгъа, холалы ер, къантарлы ер — м.а.] сюрюнюп йыгъылды. Башнёр ону уьстюне бир атылмакъ булан сюлче-бичакъ басып еринде оьлтюрдю.

Элмурза айланасын тергеди. Ювукъда фашистлер ёкъ. Татавулну къырыйында янгы сюрюлген ер бар, ону ари ягъы — чалынмагъан уллу будайлыкъ.

— Огь, будайлагъа етишме бир кюй буса чы, — деди башнёр.

— Сонг чу биз къутуладыкъ, — деп Элмурза ону фикрусун гертиледи.

Олар татавулну хырына хармана туруп тербендилер. Сув бир-бирде хырдангъа етише. Элмурза башын гётерип дагъы да къарамакъ булан автомат явдурду, буланы тёбесине тие-тиймей гюллелер жувуллап ойнады. Душманны автоматчиги оланы дагъы да татавулгъа чомулмагъа борч- лу этди. Атышывгъа къарагъанда автоматчик булагъа кёп ювукъда болмагъа герек. Элмурза башын дагъы чыгъармажакъ болду: «Къой, мен оьлген деп турсунлар» деп ойлашды о. Узакъ къалмай абат алыв эшитилди. Элмурза аста гёзюн къаратмакъ булан юзе бёлеклени башы тербе- негенни эс этди. Бу гезик мундан алдынлыкъ этген башнёр олагъа эки керен атышды. Уьлкюлер дагъы тербенмеди. Автоматчик оьлген буса ярай эди. Татавулдан сакълыкъда чыгъып булар янгы сюрюлген сабанлыкъ булан сюйкелдилер. Дымлыкъдан ябушагъан топракъа буланы гьаракатын къыйынлашдыра эди. Шу ерде Элмурзаны эсине Гьажимурат ёлдашлары да булан къачып барагъанда чалтик тарлавлагъа батывгъа гирип къалгъанлыкъ эсине гелди…«Терекни къучакълап эре туруп оьлгенде ол савдур деп айтып душманлар Гьажимуратны уьстюне барма- гъа къоркъгъанлар…Оьлген сонг да душманланы къартыллатагъан кюйде болма тарыкъ» деп ягьлыгъына ягь къошду Элмурза.

Булар балчыкъ топракъны ичи булан кёп заман сюйкелдилер…

Бишген ашлыкъланы ийиси бек леззетли бола, амма ажжалны къоркъунчлугъундан да къутулуп оьлмей яшажагъынгны билгендеги леззетлик ондан минг керен де арив бола. Башнёру булан Элмурза орулмагъан будайлыкъгъа гиргендокъ, олар чалкъасындан ятып ял алагъанда бишген будайланы ийиси гьанкъыйгъан арив гьаваны леззет булан юта эдилер.

Ахшамны къарангысы гючленди…Гечени ярыгъы артды. Къаркъараны моюгъанлыгъы, къоркъунчлукъда болгъанлыгъынг билинме башлады. Созулуп ятып, гёзлерингни де парахат юмуп, етти гече етти гюн уянмай ухлагъан нарт йимик ятмагъа сюесен. Нетесен ухламагъа ярамай. Бизинкилени бар ерин излеме тарыкъ.

Юлдузлардан, топланы тавушундан баш ала туруп булар дав юрюлюп турагъан, бизин асгер бёлюклер алгъа юрюйген ерге ашлыкъланы ичи булан гечени узагъында юрюдюлер.

Эртенге булар оьзленикилеге етишдилер. Тюшге танк полк токътагъан ерге гелсе де ремонтчулардан къайры биревню де тапмадылар. Элмурза шофёргъа.

— Бизинкилер къайда? — деп сорады.

— Къайда деген не?.. Билмеймисен фашистлер сынсыйгъан ерлерде…Бизге гьали бизинкилени артындан етишме кёп заман тарыкъ.

Шофёрну ёраву тюз болуп чыкъды. Булар оьзлени полкун излей туруп дёртюнчю гюн артындан гьаран етишдилер.

Блиндажгъа гиргенде полкну командири Элмурзагъа к ьарап:

— Гёрюгюз, ёлдашлар, Жумагулов о дюньядан дагъы да къайтып гелген.

Подполковник Тидеман Элмурзаны къысып къучакълагъан сонг бугъар оьзюню къайтгъан кююню гьакъында адамшавлу рапорт бермеге де къоймады.

— Биз чи сени оьлтюрген деп турадыкъ…Демек оьмюрюгюз узакъ болажакъ…, — деп полкну командири сёйлейген кююн алышдырды. Сизин къоччакъ ишигизге гелсек, ёлдаш капитан, бир сутканы ичинде арт-артындан гёрсетген бир нечакъы къоччакълыгъызны гьакъында оьрге

билдиргенбиз. Оьлгенге гьисап этсек де сизге Совет Союзну игити деген атны бермекни тийишли гёрюп язгъанбыз. Сав экенигизни гьали билдирербиз.

Элмурза уялгъанлыгъындан айтма зат да билмеди. Уьюне кагъыз язма болмай къалгъанлыгъы эсине гелип командирине лакъырны шондан башлады.

— Гетме изну беригиз, ёлдаш подполковник! Уьйдегилеге кагъыз язмагъа тарыкъ, оьлген деп хабар алып къоймасынлар…

— Барыгъыз, бар…Жувунугъуз, гийинигиз…Интендантдан капитан погонланы да алып, бир сагьатдан мунда гелигиз. Мунда бизин трофейный сурсатыбыздан къалып, дагъы да ашама-ичме затыбыз бар. Сени къайтывунгну савлугъундан олтурарбыз.

Шо гечесиндокъ Элмурза полкну разведчиклери булан трофейный гюбели транспортергъа да минип Бобруйскгъа гетди. Ол сувну не еринден гечмеге герекни тюз белгиледи. Бу гелтирген маълуматлардан пайдалангъан полк шагьарны тынч алмагъа болду, шо саялы да огъар Бобруйск танк полку деген ат берилди.

Узакъ къалмай чыкъгъан СССР-ни Оьр Советини Президиумуну указы булан Элмурзагъа Совет Союзну Игити деген сыйлы ат берилди. Командирлер бугъар тувгъан Эли Бавюртгъа барып гелмеге отпуск да берди.

Уьюне барагъан ёлунда Элмурза Аркадий Карасёвну юртуна да тийди.