Биринчи герюнюш

Салимни кабинети. Уьйню эшик-терезеси тар. Перде ачылгъанда Салим телефон сёйлеп бите тура.

<[Салим]>. (къарсалап). Яхшы, яхшы ёлдаш, англадым. Гьа? Я айтып тураман чы: яхшы ёлдаш. (Трубканы сала). Гьар гюн бир янгы зат, эс табуп ишлеме къоймай.

<[Элдар]>. (эшикни къагъып, ярты ача). Яраймы? (Гире.) Ассалам алайкум.

<[Салим]>. Ва алайкум ассалам, здрасти, хош гелдинг. Олтур.

<[Элдар]>. (олтура). Сагъа не болгъан, Салим? Талчыкълы гёрюнесен.

<[Салим]>. Ишлейген гиши талчыкъмай да боламы?

<[Элдар]>. Герти. Иш тюзелмесе юрек авруп тура.

<[Салим]>. Сени аврувунг да мени аврувум сама тюгюлмю?

<[Элдар]>. Къайсы?

<[Салим]>. Арты битмейген алышынывлар.

<[Элдар]>. Лап оьзю.

<[Салим]>. Сен анавун айтгъынча мен манавун англадым тюгюлмю?

<[Элдар]>. Аврувубуз бир болгъан сонг, бир-бирибизни тынч англама чы герекбиз.

<[Салим]>. (кепленип). Гьа гьали! Гиши ёкъ ерде кант этип къанып къалайыкъ.

<[Элдар]>. Не кант? Меники кант тюгюл — сизин колхозгъа да бизин колхозгъа да ортакъ масъаланы гьакъында бир таклиф бар.

<[Салим]>. (бир якъгъа багъып оъз-оьзюне). Муну авруву башгъагъа ошай (Элдаргъа). Айт гьали, не таклифдир.

<[Элдар]>. (туруп терезесини ягъына бара). Сизин де, бизин де айырагъан биргине-бир зат — Ямансувну ярлары. «Янгы Яшав» булан «Ярыкъ Ёл» колхозланы арасындагъы шо пуршавлукъну тайдырмасакъ ярамай.

<[Салим]>. (сесгенип тура). Нете, колхозланы бирлешдирейик деп айтма сама да сюймеймисен?

<[Элдар]>. Бирлешдирейик деймен.

<[Салим]>. (дагъыдан дагъы сесгенип). Бирлешдирейик? Нечик хари?

<[Элдар]>. Кёпюр салып.

<[Салим]>. (парахат болуп). Гьа — а…Мен чи бир-бирине къошуп деп айтадыр, деп турадым.

<[Элдар]>. (масхара ёлда). Э — э — э — э, сени председателлигингни де мен алма сюе деп къоркъуп гетдинг бугъай.

<[Салим]>. Ий, олай деген не? Сукъланагъан гишиге пожалыста беремен.

<[Элдар]>. (ари-бсри къарап). Вере, сен шулай айтагъанны эшитсе, колхозчулар дагъы йыл сени сайламай къоярлар.

<[Салим]>. Чайкъап къарайгъан вакътинг бугъай. Мени орнума кандидатынг сама ёкъмы?

<[Элдар]>. Ёкъ хари. (терезеден къарай). Муна шундан Ямансувгъа кёпюр салайыкъ. Шону бою булан быргъылар да юрютейик.

<[Салим]>. Быргъылар? О да неге?

<[Элдар]>. Бизге шефлик этеген нап разведчиклер бурав уруп бизге сув чыгъаргъан — тек о сув ичме тюгюл етишмей. Сугъарув учун биз сувну кёлден алабыз, амма огъар агъагъан сув аз. (терезеден гёрсетип). Шо кёлню биз электрик станция учун да ишлегенбиз. Сув азгъа электростанция гьаран тыныш ала. Сизде, бу якъда буса сабан сув кёплюкден бир пайдасыз Ямансувгъа тёгюле. Ямансувгъа тёгюлген сонг — о сувдан биревге де пайда болмай. Неге десенг, гёресен эки яны терен ярлар, сув тюпге, жагьаннемге тюшюп къала. Ямансув гертиденде яман. Шогъар гёре мен бир тюбек уруп уьч къабанны оьлтюрейик деймен, уьч де тюгюл, гьатта дёрт къабанны. Кёпюр — бир, сугъарув ва электростанция учун сизден бизге сабан сув — эки, бизден сизге ичме булакъ сув — уьч, ва бизден сизге электрик гюч — бу дёрт.

<[Салим]>. Ёкъ, Элдар, олар бизин колхоз учун аслу масъалалар тюгюл. Бизин колхозну алдында токътагъан бек важный агьамиятлы масъалалар бар. Ондан сонг биз оьзюбюз айры электрик станция къурабыз. Сени бу кабинетге къарап биз бек ярлы деп эсинге гелмесин. Бизин складлар ашлыкъгъа толгъан. Бу мюлклер буса, заманлыкъгъа ишлеген затлар, заманлыкъгъа! (терезеден гёрсете.) Гьона, бизин янгы мюлклерибизни кюрчюлери гёрюне. Бизин оьзюбюзню оьз электростанциябыз да болажакъ, янгы конторларыбыз да, гьамамыбыз да! Баягъанокъ да болажакъ эди, основной, аслу кюрчю масъалалар къоймай. Сонг да гьар йыл этмеге бир янгы зат чыкъмай буса да не бар эди. Муна гьали, яшыл агъачлыкъ сызакъларын болдурмагъа герекбиз.

<[Элдар]>. Яхшы! Сизин электрик станция не булан айланажакъ?

<[Салим]>. Нап булан.

<[Элдар]>. Неге? О напны паччалыкъгъа да къоюп, гьавайын сув булан айланагъан станциядан пайдалансагъыз?

<[Салим]>. Я хари шо сен айтагъан аслу масъалалар тюгюл.

<[Элдар]>. (салимни сёзюн бёлюп). Неге болмай, паччалыкъгъа напны эконом этмек, гьавайын энергияны — сувну гючюн пайдаландырмакъ аслусуз, кюрчюсюз масъалалармы?

<[Салим]>. (паузадан [ара берип — м.а.] сонг, кюлемсиреп). Сени кёп алгъа чабагъан хасиятынг бар, Элдар.

<[Элдар]>. Дагъы, бизин алдыбызда коммунизм къурув токътагъан чы…

<[Салим]>. (ону сёзюн бёлюп). Токътагъангъа тюгюлмю айтагъаным. Установкагъа [макъсатгъа, буйрукъгъа — м.а.] гёре социализмден коммунизмге багъып аста булан барма герек.

<[Элдар]>. Ким айта? Нечик аста? Гамиш арбагъа мнипми? Волла яхшы! Социализмге дев абатлар булан, ари ягъына оьз хошунга — дюрмю?

<[Жангиши]>. (гире, икрам эте). Хош гелдинг, Элдар. Эккигиз де бирче не арив ёлукъдугъуз. Бизин трактор бригада сизин экки де колхозгъа ортакъ бир масъаланы гётерме сюе.

<[Салим]>. Экки де колхозгъа бир ортакъ масъала? (оъз-оъзюне.) Не кёп болуп бара, шу ортакъ масъалалар! (Терезеге бурлугъа). Къара, гёр Элдар, бизин юртлу къысыр да, сизин напчы да.

<[Элдар]>. (къарай). Гиччибекни де Зазайны да айтамысан? (Къарай.) Буланы иши бир гьавагъа ошай.

<[Жангиши]>. Гиччибек Зазайны башлап гёргенде, «огь гьейлер, булай сувлу гьармутну гёрмегенмен» деп айтгъан. «Зазай — сувлу гьармут». (кюлей.)

Эшик ачыла.

<[Зазайны авазы]>. Гир Гиччибек, гир гир!

<[Гиччибекни авазы]>. Ёкъ, ёкъ, бир алдын сен! Къатын гишиге гьюрмет!

<[Зазайны авазы]>. Ёкъ, къонакъгъа гьюрмет! Гир, гирип йибер, Гиччибек!

<[Гиччибек]>. (гире). Салим, Элдар, сен мунда нетесен?

<[Элдар]>. Сен?

<[Гиччибек]>. Гёресен, «Янгы Яшав» колхозну жагьиллери мени оьзлени драмкружогуна язгъанлар. Мени алып гелмекни де ёлдаш Зазайгъа тапшургъанлар.

<[Зазай]>. (аркъасында акъчалыгъы булан гиремен деп, эшикге къысдырылып къала, гюченип сёйлей). Огь сени этгенлеге не айтайым?

<[Жангиши]>. Этгенге недейсен, этдиргенге айт. Назатдыр шону, Гиччибек, назатдырып дабайтдыр.

<[Гиччибек]>. (англамай). Нечик назатдыр, дабайтдыр.

<[Жангиши]>. (Гиччибекни къолу Зазайны артгъа ге- бере). Муна назатдырдынг чы. (Эшикни биревю ягъын ача.) Гьали алгъа дабайтдыр. (Зазайны алгъа тарта).

<[Зазай]>. (гире). Конторлар деп шуланы этмес хари гиши.

<[Элдар]>. Контор тюгюл, заманлыкъ мюлклер.

<[Зазай]>. (Салим деп эсине гелип). Сени бар ишинг заманлыкъ бола бир де гьаманлыкъ ишинг ёкъ сени, Салим. (Элдарны гёргенде.) Гьуя Элдар! Геч! Мен чи сагъа Салимдир деп сёйлей эдим. Мен шо сизге Гиччибек чыгъаргъан булакъ сувну Салимге ичирме гелген эдим. (Столдагъы стакангъа сув къуюп.) Къара дагъы, Жангиши, шу сувгъа, турнаны гёзю йимик тюгюлмю? Гьали муну къоюп башгъа сувланы нечик ичейик? Ёлдаш Элдар! Гиччибекге тилейик, бизге де шулай сув чыгъарсын. Акъчалыкъ булан сизге чаба турмас эдик.

<[Элдар]>. Биздеги булакъ сизге де болажакъ. Тек кёпюр ишлеп быргъы тартып гелтирме герек.

<[Жангиши]>. (сувну ичип). Къара сен бу Элдаргъа! Напчылар булан байлавлукъ тутгъан. Бажарагъангъа бу дюнья — чуду.

<[Зазай]>. Дюр воллагь — долма да. (Сувну Салимге узата.) Ичип къара гьали, Салим.

Пауза

<[Салим]>. Мен чий сувну бир де ичмеймен. Муна, ёлдаш Гиччибекге ичир. (терезеге къарап бир затны гёрген болуп чыгъа).

<[Зазай]>. Чий сувну ичмеймен! Дагъы, гёргенбизми дагъы сен сув ичегенни. Ямансувну сувун ятып ичеген заманынг да болгъан! Ич, Гиччибек. (Гиччибек Зазайны къолундан стаканны алып иче.) Сиз шу затгъа тергев берчигиз. Шу сув сизде чыкъгъаны бир жумалар бола. Амма Салим гьали де шу сувдан ичмеген. Себеби — яман гюнчюлюк. Сайки огъар оьзюню колхозундан болмагъан ярыкъ да, сув да ярамай. Шолай уллу юрекли гиши бусагьат, шу буссагьат, къарарда бар кюйде, бизге ярыкъ да, сув да чыгъарсын, гьамам да, янгы клуб да ишлесин. (Гиччибек Зазайгъа гъайлыкъ гёз булан къарай ва баш силлеп о айтагъанны гертилей.)

<[Мариям]>. (терезеден ичге къарай). Къара, къара Гиччибекге! Кишен тапгъан тюлкюге ошамаймы?

<[Жангиши]>. Дагъы — дагъы! Гиччибек Зазайгъа тикленеген кюйде йымыртгъагъа тикленсе срочно бала чыгъардыр эди. (кюлейлер.)

<[Элдар]>. Салим узакъ къалды.

<[Мариям]>. Ёлдаш, Элдар, сен бизин председательге къарай бусанг, ону артындан адам йиберме герек.

<[Элдар]>. О къайдадыр?

<[Мариям]>. Ат булан алгъасап авлакъгъа гетди.

<[Элдар]>. Олай деген не? Уьстюне гелген гишилени де къоюп…Болма ярайгъан зат тюгюл.

<[Жангиши]>. Бар гюнагь Зазайда. Башгъа юртну булакъ сувундан ич деп айтмагъан буса.

<[Элдар]>. (гетме къарап). Буса мен…

<[Жангиши]>. Мени сагъа тилевюм бар, ёлдаш Элдар. Сен де билеген зат мени къонушум мунда «Янгы Яшав» колхозда. Мен турагъан уьй яр ягъада, сизин электрик станцияны къаршысында. Сизин якъдан шунда ярыкъ тартма ихтияр берсенг сюедим, срочно [тез-тез, уьзюрю кюйде].

<[Элдар]>. Неге срочно?

<[Жангиши]>. Неге тюгюл срочно бойдакъ яшавумну бойма токъташгъанман.

<[Элдар]>. Бояма? Къайсы тюсге?

<[Жангиши]>. Бек арив тюсге.

<[Элдар]>. «Янгы Яшавданмы?»

<[Жангиши]>. Ёкъ, «Ярыкъ Ёлдан».

<[Элдар]>. Бизин колхоздан? Ким экен?

<[Жангиши]>. О гьалиге секрет [сыр, халбат — м.а.], Элдар.

Барысы да бир-бирине къарайлар.

<[Элдар]>. Тюз этесен, Жангиши «Ярыкъ Ёлдан» эрге барагъан къыз электрик ярыкъсыз яшама болмас. Ярыкъ бизге оьзюбюзге етишмей буса да — сен бизин общий [ортакъ, умуми — м.а.] бригадирсен. Тангала мен монтёрну йиберермен. Ямансувну ортасына бир багъана да орнатып бизин колхоздан сагъа ярыкъ чыгъарар.

<[Зазай]>. Ёкъ, о затгъа гьеч Салим рази болар деп эсиме гелмей.

<[Жангиши]>. Неге болмай?

<[Зазай]>. Оьктемлиги къоймас.

<[Жангиши]>. Олай деген не?

<[Зазай]>. Сюйсенг эришейик.

<[Жангиши]>. Эришейик.

<[Мариям]>. Бир шарт булан. Утдургъан гиши оьзю кимге гьашыкъ болгъанны къыччырып айтар, лап бизин ягъадан ари ягъагъа «Ярыкъ Ёлгъа» эшитилеген кюйде.

<[Зазай]>. Разимен, бер къолунгну.

Жангиши де Зазай да къолалыша, Элдар кюлей туруп оланы къолларын айыра.