Кавказны ва гьам Россияны гьалы

1906

1.

Бираз сёйлеп язайым Кавказияны гьалын. Ичинде табулагъан Маъданы булан малын.

Кавказны тюзюн, тавун, Тарыкъ къадарда ташын, Уьстюндеги халкъына Етдирип бере ашын.

Къыбла Кавказны иши Айрада башгъа тюрлю, Тюрлю емиш береген Бавлары бюрлю-бюрлю.

Темиркъазыкъ Кавказны Къышы да бола, язы. Кёбю мал сакълап яшай, Савдюгер эте азы.

Гьавалы ерлери бар, Тюрлю сувлары булан. Кавказ тавну маъданын Ишлетме герек улан.

Пачалыкълар туралар Кавказгъа гёзюн сатып. Оьз халкъында илму ёкъ, Маъданлар тура ятып.

Кавказ халкъ да тюшюнюп Ишлетивлер бир заман. Гьар бавугъун тюз этме Оьзю бережек дарман.

Гьар пачалыкъ да сюе Гелип Кавказны алма. Бирлери къабул тюгюл Оьзлер де пайсыз къалма.

Бийлер, ханлар бош болуп Тургъан заманлар гетип, Илмусуз жагьил халкълар Айтгъан-айтгъанын этип.

Оьзлер кепликде яшап, Халкъгъа зулму этгенлер. Айтгъаныбыз бола деп Гьатдан озуп гетгенлер.

Зулмуну да арты бар Узакъгъа чабамы гьеч. Зулмучу гишини иши Онгарылмас эрте-геч.

Не болду, къайда гетди Мундагъы бийлер, ханлар? Дюньягъа аты белгили Абумуслим шавхаллар?

Чыкъмагъандай болдулар Бу дюньяны юзюне, Зулму этип жыйгъан малдан Кёмек болмай оьзюне.

Андан сонг орус бийлеп, Эркинлик болду бираз. Халкъ шулай хыял этди: Къыш къысгъарды, энни – яз.

Ол да узакъгъа чапмады, Зулмусун башладылар. Йиберилген гьакимлер Намусун ташладылар.

Ёлсуз ишлер юрютдю, Бийлеп къолгъа алгъан сонг. Айрокъ да зулмусу артды Шамил къолгъа гелген сонг.

Тарыкъ ерлени алды, Къулланы эркин этди. Баргъан-баргъан сайын Ишлери гьатдан оьтдю:

Талгъыр атлар юрютдю, Машин ёллар салдылар. Пачалыгъы тюзелип, Къайда урунса алдылар.

Намуслу адамланы Янчып майдан этдилер. Гьар ерде иш онг болуп, Камилликге етдилер.

Тёбенлемей амал ёкъ Гьар зат камил болгъан сонг. Бир заманда да болмас Зулмучуну иши онг.

Илму, гьюнер, усталыкъ – Булар да ташып толгъан. Ташыгъан тёгюлер деп, Аталардан сёз къалгъан.

Тёгюлмесдей ишлени Булар халкъгъа этгенми? Булардан гёрген зулму Унутулуп битгенми?

Гьакимлени мурады – Элге гелтирмек илыкъ. Халкъны ягъын сындырмакъ – Буларда исбайылыкъ.

Нечик чыдап болажакъ Юрек ярылып оьлмей. Муслиманны онавун Бир мужукъгъа тенг гёрмей.

Юз гишиден инамлы Гёре мужукъну сёзюн. Озокъда, нечик чокъур Къаргъа къаргъаны гёзюн.

Шу ёлсуз зулмуланы Муслимангъа кёп этди. Чыдап болмай бир табун Тюркге яшама гетди.

Масхарамы гишиге Айрылмакъ яшавундан. Оьз халкъыны ичинде Тапгъанын ашавундан.

2.

Буса да гечикмеди Бираз рагьатлыкъ болду. Аресейни юреги Гене къайгъыдан толду.

Бизге этеген зулмулар Оьз башларына етди. Къоччакъ япон буланы Янчылгъан итдей этди.

Бир минг тогъуз юз уьчде Япон чыгъып дав этди. Гьатсыз уллу дав болду, Он сегиз айдан битди .

Орусну шулай янчды Дагъы баш гётермесдей. Кёп уллу ишлер этди Айтып да битдирмесдей.

Портартур крепостун, Харбин деген шагьарын, Сахалин, Манчжурия – Къалдырмай алды барын.

Нече юз мингин къырды, Нечесин есир алды. Оькюрген Аресейни Бузмагъа бираз къалды.

Уллу ажайып иш болгъан Бу янда этген иши. Олар этген гьюнерни Айтып битдирмес гиши.

Дагъы да уллу тамаша Мукренде этген даву. Асгерлерин кёп къыргъан, Къолгъа баргъанлар саву.

Балтыкъдагъы флотун Къара денгизге салгъан. Ерине етме къоймай, Бузуп японлар алгъан.

Мина булан толтургъан Къара денгизни ичин. Бир де къоймай тайдыргъан Буланы денгиз гючюн.

Къайсын-бирин айтайым Оланы этген гьюнерин: Къызыл къангъа бояды Манчжурияны барын.

Бек гьюнерли халкъ экен Негетине етдилер. Тезде тюзлемес йимик Аресейни этдилер.

3.

Оьзюню герегидей Японгъа енгилген сонг, Баягъы къара халкъ да Муну гьалын билген сонг.

Зулмуда оьсген халкълар Сонг башын бийледилер. Ич арадан къавгъа этип, Эркинлик тиледилер.

Давну битме де къоймай Халкъ тиледи эркинлик. Пачалыкъны ичинде Бир кепде болсун тенглик.

Ихтиярында болсун Гьар кимни жаны, малы. Халкъ ойлашмай болмасын Бу пачалыкъны гьалы.

Петербургда вакиллер Элден сайланып барсын. Тийишли ихтиярын Не ёл булан да алсын.

Бир минг тогъуз юз уьчде Он етти декабрде Пача эркинлик берди Пачалыгъы бар ерде.

Гьар ким ихтиярында Бек парахат яшасын, Уру-муру этмесин, Оьз къыйынын ашасын.

Орус, жугьут, муслиман Эрмени, гюржю, пелек Бир йимик башгъа болмай Тенгликде болма герек.

Язмакъда, охумакъда, Сюйген динге гирмекде Ихтиярлыкъ берилсин Къайда да эркин юрюмекде.

Ери ёкъ мужукъ халкъгъа Пачалыкъ ерден берсин Юрегин салып гьакъгъа, Халкъ сюйген динге гирсин.

Халкъгъа сююнчлюк тюшдю Эркинлик берилир деп. Гьакимлени ишлери Зулмусуз юрюлюр деп.

Нетсин олар сююнмей Пача эркинлик берди, Нечесе минг чувашлар Муслиман динге гирди.

Петербурггъа бармагъа Депутатлар сайланды. Бирлер айырып болмай Хыйлы заман айланды.

Гьар бир ерден вакиллер Етишдилер думагъа. Министрлер къарады Эсги айыбын жувмагъа.

Бек эрши гёрюндюлер Вакиллени гёзюне. Къоччакълар тынгламады Министрлер сёзюне.

Эки-уьч ай бу вакиллер Таймай сёзюн айтдылар. Мискин дума тез оьлдю, Бажарылмай къайтдылар.

Думаны тез буздулар Министрлени суду. Шул магьрюм думадады Халкъны уллу умуту.

Къайтды языкъ вакиллер Бажарылмай мурады. Къулакъ салып тургъан халкъ Не болду деп сорады.

Не сёйлеп, не эшитген – Къарахалкъгъа айтдылар. Ишлери онгарылмай Пашман болуп къайтдылар.

Муну гёрюп къарахалкъ Янгыдан бунт этдилер. Гючлю гишилер къоркъуп Ят якълагъа гетдилер.

Заграницагъа гетди Вюиде булан Дурнаву. Нечесин оьлтюрдюлер Гьали де къоркъувда саву.

Аресейни ичинде Къан толкъунлар ойнады Булагъа душман халкълар Къырдан къарап яйнады.

4.

Гьар ерде къан тёгюлдю Гюнагьсыз гетген язда. Ёлсуз ишлер кёп болду Айрокъ бизин Кавказда.

Эрмели булан къажар Кавказда дав этдилер. Зулмучу ит гьакимлер Мурадына етдилер.

Нечесе минглер оьлдю Эки якъдан бу давда. Бир къаравсуз ташланды Къырда оьлген де, сав да.

Гьар бир якъгъа тынгласанг, Динамитлер атылды. Шулай гючлю Аресей Къан денгизге батылды.

Гене финляндиялар Уллу эркинлик алды. Зулмуда оьсген башгъа халкъ Битмес къавгъада къалды.

Англавлу асил адамлар Кёбю Сибирге гетди. Азиз ата юрту учун Жанларын къурбан этди.

Бирлери ватан учун Жанын отгъа ташлады: Сонг баягъы гьакимлер Халкъны къысма башлады.

Эл учун гиришген деп, Нечелени оьлтюрдю. Къара халкъны башына Кёп къыйынлыкъ гелтирди.

Полевой судлар чыкъды Оьлтюрмеге, асмагъа, Истражниклер чыкъды Халкъны бойнун басмагъа.

Сонг болмажакъны билди Бу затларындан пайда. Зулму оьтген къара халкъ да Бу ишге тынглар къайда.

Думаны жыйма сююп Эртерек магълум этди. Шу озгъан эки-уьч йыл Къаламалыкъда гетди.

Бираз къарап турайыкъ Не болур Думаны иши. Гьали де бажарылар деп Инанма болмас гиши.

Гетген йылгъы Думада (Пайдасы чы болмады). Нечик де халкъны кёбю Гёзюн ачмай къалмады.

Тюзлемеге герекни Кёбюсю англадылар. Билегенни сёзюне Башгъалар тынгладылар.

Бизин муслиманлар да Былтыр Нижнийге барып, Уллу жыйын этгенлер Киреге номер де алып.

Нечик этме герекни Сёйлегенлер жыйылып. Халкъы артда къалмакъгъа Юреклери къыйылып.

Шунда булар ойлагъан Биригип къарты-яшы, Халкъны охутма герек деп: Илму – гьар затны башы.

Халкъгъа илму яймагъа Тынч планлар ойлагъан Усул жадид булан Охутмакъны сайлагъан.

Ойлап этген шартларын Язып китаплар этип, Къайтдылар уьйлерине Сёзлерин бек бегитип.

Бир табун англавсузлар Булагъа къаршы туруп, Билмеген авам халкъны Оьзлеге къарап буруп.

Татывсузлукъ юрюте Арагъа сёзлер салып. Тюзелгенлигин сюймей Оьз пайдасына къалып.

Биревлер зат да англамай Не бузукъдан, не тюзден. Бирлени айтгъанын этсе, Тюзелмежеклер тезден.

Оьз къайдасына къарап Сёйлегенлерде айып. Сав халкъны зайып этип Къойма ярамас яйып.

Айыкъмай юхлап турмакъ Хасмы бусурман халкъгъа?! Охумакъны гери ургъан, Къаршылыкъ эте гьакъгъа.

Билгенге билмегенлер Ярамас къаршы турма. Магъа зарал бола деп Халкъ пайдасын гери урма.

Дёрт де якъгъа къарайыкъ Башгъа миллетлер нете. Гьар затдан алдын ерли Охумагъа къаст эте.

Хадирин билген халкълар Гюндюз де охуй, гече де. Тарыкъ къадар кёп этген Мактапланы нече де.

Бар халкъдан алгъа гетген Америкаланы иши. Олардагъы мактапны Гьисабын билмес гиши.

Нече уллу ишлеге Илму булан етгенлер. Баргъан сайын артдырып Гьатдан озуп гетгенлер.

Пайда булан заралны Герти ойлашып англаса. Англавлу адамланы Сёзлерине тынгласа;

Бек яхшы эди барышы Халкъ иттифакълыкъ этип, Шулайлыкъ булан турса Заманлар бара гетип. Бир табунлар къаст этип Мактап ачып дарс берсе; Охумакъны пайдасын Охумагъанлар гёрсе:

Авам халкъ гёзюн герип Пайдалы экенни англап, Тюшюнсе юрюмеслер Ким айтса, огъар тынглап.

Бир табунлар булай деп Ярамас ташлап къачма. Асталыкъ булан герек Халкъны гёзюн ачма.

Аста-аста охуй турса, Англавлу яшлар етер. Йылдан-йылгъа къошулуп Миллет къайгъысын этер.

Тюзелген башгъа халкълар Бары да шулай этген. Даим чалыша туруп, Илмулу болуп гёрген.

Бусурманлар да герек Бираз намус этмеге, Башгъаланы артындан Чалтлыкъ булан етмеге.

МАНАЙГЪА ЖАВАП.

Гьали охулагъан кюйге Айталар янгы усул деп. Аврупалардан чыгъып, Халкъгъа яйылгъан ёл деп.

Дюньягъа илму яйгъан Аввал араплар болгъан. Аврупалар илмуну Муслиманлардан алгъан.

Араплардыр аввалдан Гёзюн ачгъан дюньяны. Къараса, таварихлер Ачыкъ гёрсете аны.

Багъдад булан Мисриде, Андан сонг Андалусда Илмугъа ябушгъанлар Жазаирде, Тунусда.

Араплардыр дюньягъа Маданиятны салгъан. О заманда Аврупа Къара халкъгъа гьисап болгъан.

Илму излеп юрюгенлер Дёрт де тарапгъа гетип, Юнандан, Гьиндустандан Китаплар таржума этип.

Ибнуруш, Ибнусина, Къазали, Ибнухалдун Илму къанунну яйгъан Аврупалардан алдын.

Аврупаны устазы Шо адамлар болгъангъа, Оьзлер мюкюрлюк эте Илму алардан къалгъангъа.

Багъдад хилипаланы Гьалаку ханлар бузгъан, Этген пасатлыкълары, Зулмусу гьатдан озгъан.

Нече юз минг китапны Дижла сувгъа ташлагъан, Сонг Багъдад халипалыкъ Тёбенленме башлагъан.

Андан сонг Андалуслар Бек оьрленип гетгенлер, Илму, усталыкъ булан Уллу ишлер этгенлер.

Гъарнатадагъы уьйлер Таман аны билмеге, Гьар йылда яврупалар Бара аны гёрмеге.

Бир заман муслиманлыкъ Тёбен къарап баргъан сонг, Оькюрген Андалусну Испания алгъан сонг.

Нече минг китап тюшген Испанияны къолуна. Алар юрюп болмагъан Арапланы ёлунда.

Сонг французгъа тюшюп, Булар бек къаст этгенлер. Бираз заман да гетмей, Гьатдан озуп гетгенлер.

Андан сонг муслиманлар Бираз тёбенленгенлер. Аврупалар оьрленип, Арапланы енгенлер.

Иттифакъсызлыкъ бузгъан Муслиманланы арасын, – Таза билме сюйгенлер Таварихге къарасын.

Пайхамардан гьадис бар Илмуну билигиз деп. Илму китапда буса, Уьйренип гелигиз деп.

Илму эки тюрлюдюр: Бириси – илмулабдан, Дагъы да билмеге борч, Экинчи – илмуладъян.

Ол айырып айтгъанмы Фикъгъу билсе таман деп, Гьикмат, гьандаса, тарих Охумагъыз, яман деп?

Жагърафия, гъандаса Риязият, табиат, Шо заманларда бола Охума тийишли зат.

Гьикмат, табиат, тарих Тафсир гьадисге герек, Гьисап илму билмесе, Фараизден кёп арек.

Айрокъда бу заманда Булар болмай ярармы? Булар охулажакъ деп Адам къынгыр къарармы?

Аввал шо ёлда болгъан, Янгы деген не хабар, Бары да бурунгу илму, Янгы чыкъгъан не зат бар?

Къуръаныбыз шо Къуръан, Алиплер де баягъы, Тек гьали кемиген зат – Устазланы таягъы.

Бир тынч кюйде охула, Яшгъа рагьатлыкъ бере. Истол-шанжалда охуй деп Биревлер эрши гёре.

Сувукъ жабарда олтуруп, Китабын салып тизге, Дёрт бюкленип энкейип, Охумакъ парзмы бизге.

Яшланы чархын бузмай Рагьат охуса къолай. Бизде болмагъан булан, Башгъа ерлерде шолай.