Языкъ Гьабибат

1910

Илму булан эдепни Билмеге борчдур гиши. Гьеч тюзелмей къалмагъан Илмулу гишини иши.

Илму, эдеп билгенлер Къыйналмай чёрек ашар. Оьлсе къачанда женнет, Дюньяда рагьат яшар.

Б… губернада К… деген юртда Абдулла деген, савдюгерлик булан къазанып, уллу бай болгъан гиши бар эди. Муну Гьабибат деген бир къызындан башгъа яшы болмай, къызын кёп аявлап сакълай эди. Яшлай не сюйсе шону этип, гьатта атасыны, анасыны ихтияры къызыны къолунда деп айтма яражакъ эди. Къызы да, оьзюню айтагъаны болагъанны билип, дюньягъа да, ахыратгъа да тарыкъсыз хомуз сокъмакъ, йырламакъ йимик затлагъа машгъул болуп, къысгъа аякълылагъа уьй-эшик болгъанда этмеге тарыкълы уьй къуллукъ, аш этмек, опуракъ тикмек ва къайрылардан магьрюм эди.

Атасы, къызым сюймей деп, намазын, оразасын таза билеген кюйде сама охутмагъан эди.

«Бизин Гьабибат палан маршны, тюген валисни согъуп биле», – деп базарда, тюкенде атасыны къызына этеген макътаву шулай сёзлер бола эди. Англавлу, гьакъыллы адамлар о айтагъан сёзлени, макътав тюгюл, къызына уллу сёгюв экенин билсе де, англавсуз муну оьзюне ошайгъан байлар, бек насипли къыз деп хыял эте эдилер.

Буланы хоншусунда Илйас деген бир пакъыр гиши бар эди. Муну да Абидат деген бир къызы бар эди. Илйас оьзюню пакъырлыгъындан Абдулла байда къуллукъ эте эди. Абдулла Илйасны, хоншулугъу учун, башгъа ялчыларына тенг гёрмей, яхшы кёмек де эте эди.

Илйасны къатыны Рабият да Абдулланы къатыны Хайруннисаны кёп авур янын гётерип, къатынлар этме тарыкъ болагъан къуллукъларында кемчилик этмей эди. Илйас да, Рабият да ишлеп тапгъанын уьюню амалсыз затларына тюгюл эсе артыкъ харж этмей, къызы Абидатны охутмагъа къаст эте эди.

Оьзлени авул молласы Исмаил молланы къатыны Жамилят оьзюню уьюнде йигирмадан артыкъ къыз яшланы жыйып, гьарисинден айгъа бир манат алып, Къуръанны, башгъа гиччи тюрк китапланы охутуп, хыйлы къыз яшлагъа пайда берген эди. Бу Илйасны къызы Абидат да, шонда охуп, Къуръанны чыгъып, илму гьал, шулай тюрк китапланы охуй юрюй эди.

Бу юртда мундан башгъа, къызлар мактабы да бар эди. Онда гьалиги янгы илмулар ва башгъа къызлагъа билмеге тарыкълы къол гьюнерлер де уьйретиле эди.

Абидат яш къыз буса да гьакъыллы къыз, охумакъ уллу насип экенин билип, мактапгъа гирмеге сюйсе де онда байланы, гючю барланы къызлары охуса тюгюл эсе, Абидат йимик пакъыр къызлагъа охума къол бермей эди. Ону харжы артыкъ эди. Абидат оьзю-оьзюне айта эди: «Ай Аллагьым, артыкъ байлыкъ чы тилемей эдим, шо мактабгъа гирип, оьзюм йимик къыз яшлар булан илму, гьюнерим тенг болуп, оьзюме тарыкълы болгъан къуллукъларда башгъалардан кем болмай, олар англавлу, билимли болуп, мен оланы арасында гьайван йимик бир зат да англамай турмайгъан кюй болса», – деп Аллагьгъа ялбара эди. Абидат оьзюню юрегинде охумакълыкъ барын атасына-анасына айтса да, олар да нетсин, пакъырлыгъындан гючю етишмей эди. Бир гюн Илйас Абдулла байгъа сама айтып къарайым, бир кёмек этмесми экен деп, къатыны Рабиятгъа ойлашды. Ол да:

– Айтып къара. Мен де Хайруннисагъа айтарман, олар бизге яман да тюгюл, айрокъда, къызыбызны охутабыз десек дюньягъа да, ахыратгъа да пайдасы бар яхшы иш болмакъ себепли, кёмек этер деп эсиме геле. Гечикдирмей барып айт. Мен де уьйню-затны жыйышдырып барырман, – деди.

Бу пакъырлар Абдулла байны оьзлер йимик илмуну артындан юрюйгенлени тарыкъсыз зат, гьабас оьмюрюн зая этип юрюйлер деп англайгъанындан хабары ёкъ эди. Илйас эртерек туруп, Абдулла берген эсги яшыл чепгенин де гийип, Абдуллалагъа барды.

Абдулла янгы туруп, бетин-къолун да жувуп залгъа чыгъып, чай ичмеге гьазир болуп тура эди. Илйас салам берип: «Янгы тургъан бугъайсыз», – деди. Абдулла: «Ваалейкум ассалам, гел, Илйас, мен де янгы туруп, чай ичежек болуп турадым, гел, олтур, бек эртерек гелгенсен, хайыр болсун, бир къуллугъунг бар буса ярай», – деди. Илйас чарыкъларын чечип олтуруп, экисине де чайлар да гелип ичип турагъан заманда Илйас уяла туруп: «Мени гелгеним, сен де билесен, бизин шол бир къызыбыз болмагъан затыбыз ёкъ. Гьали болгъунча молланы къатыны Жамилятда охуп тургъан эди. Энни ону да артыкъ охутма гючю ёкъгъа ошай, мактапгъа барып охума сюеди, бизин огъар гючюбюз етмей, онда йылгъа элли манат акъча тарыкълы бола. Сенден алагъан акъча да оьзюбюзге гьаран ашама болуп, артыкъ зат къалмай. Сен бир элли манат берсенг, шонда охума йибережек эдик, сени акъчангны къуллукъ этип тёлей турар эдик. Аллагь янында да зая болмас эди илму учун этген зат», – деп уялып, къызарып сёзюн тамам этди.

Абдулла бираз ойлап турду да башын гётерип:

– Илйас, мен сени гьакъыллы адам деп хыял эте эдим. Янгылыш экенмен. Бу заманда къызланы охутмакъ негер тарыкъ, олар молла, къади болажакъмы? Гьабас харж этип, къызынгны неге бузасан, охугъанлар ончакъы дюньяны ёлун, ёругъун билмейлер. Охумакъ пайдалы буса, муна мени къызым Гьабибатны охутмасмыдым, гючюбюз де бар, оьзю де сизге йимик янгыз къыз. Дагъы да мактапда охутмагъа чы нечик де ярамас. Онда охуп чыкъгъанланы гьакъылы кёп бузула. Гёресен, хоншу Агьмат байны къызы Патиматханым мактапда охуп битдирип чыкъгъан эди, сонг газетлер охуп, не ерде тарыкъсыз янгы китаплар барын билсе, алдырып, бош затлагъа атасыны кёп акъчасын харж этди. Дагъы да кёп байланы уланлары тилесе де бармай, ахыры оьзю йимик мактапларда Истамбулда-затда охугъан бир ярлы улангъа барды. Агьмат бай да, ону гелтирип, тюкенине салды. Гьар ким де билме герек: мал булан, байлыкъ булан уьйренген гиши йимик, малны гёрмеген гиши малны сакълап болмажагъын.

Илйас, мен сагъа герти яхшылыкъ ёрап айтаман, тарыкъсыз затны къой, къызынгны мактапгъа берме, гьабас харж этме, къызынгны бузасан», – деди.

Илйас:

– Абдулла, мен олай деп ойламайман, мени гьакъылым башгъача. Гьар кимни сыпаты башгъа йимик гьакъылы да башгъа болса ярай. Мени эсиме геле: охумакъ эркекге де, къысгъа аякълыгъа да борч деп, муну мен оьзюмден гьисап этемен, мен яш заманда атамны яхшы онгъу да, малы да бар эди. Олардан сонг пуч юрюп, оьзюмню англавсузлугъумдан айрылдым малдан. Мени охутгъан буса малдан айрылгъан учун да гьали йимик авур къуллукъларда болмас эдим. Къыйыны аз, пайдасы кёп къуллукъларда болсам ярай эди. Бугъар арив мисал, сен айтагъан Агьмат байны гиевю Абдулнасир охумагъан жагьил, бир зат да билмейген улан болгъан буса, Агьмат бай огъар къызын чы нечик де бермес эди, къуллукъгъа да алмаса ярай эди. Абдулнасирни илмусу, билими ону Агьмат байгъа гиев де этди, бай да этди. Шулай, Абдулла, охумакъны кёп пайдасы бар. Охугъан гиши эркек болду, къысгъа аякълы болду, дюньяда да, ахыратда да насипсиз болмажакъ. Мен оьзюмню кёп замандан негетимни: мени яшым болуп, къолумдан гелсе, охутмай къойман, деп тутгъан эдим. Аллагь бизге шо къыздан башгъа яшланы къоймады. Къыз буса да Аллагь берген авлет, шону гючюм етишген чакъы охутма къаст этежекмен, – деди.

Абдулла:

– Илйас, ойлап къарайыкъ, бу йыл сатывлар да кёп осал, бир жавап берирмен, – деди.

Чай ичип де битген эди, Хайрунниса да истаканланы жыйышдырып юрюй эди. Илйас чарыкъларын гийип: «Сав болугъуз», – деп чыгъып гетди.

Бираздан сонг Рабият да гелип, къатынлар турагъан уьйге гирип, Хайруннисаны гёрюп:

– Уьйге яхшылыкъ, янгы тургъан бугъайсыз, – деди.

Хайрунниса:

– Гел, Рабият, гел, гьали чай ичип битген эдилер. Илйас да бар эди, ол да янгы чыгъып гетген эди. Гел, чай ичейик, мен де ичмегенмен, – деди.

Рабият:

– Неге, къызынг Гьабибат гьали де турмагъанмы? Бизин Абидат чы тангны къатма да къоймай туруп намазын да къылып, алгъасап охума гете. Гьали гелеген заманы болса да ярай деп, огъар чайны да гьазирлеп гелген эдим, – деди.

Хайрунниса:

– Абидат яхшы гьакъыллы къыз, муну йимикми дагъы ол, бугъар оьзю тургъунча тур демеге амалыбыз ёкъ, нагагь сёйлесенг де, уьйню бузма аз къала, кёп эрке оьсген, – деп сёйлеп турагъанда, Гьабибат башын гётерип, герилип-созулуп: «Анам, бер чи шо уллу хомузумну», – деп сёйледи.

Анасы:

– Туруп бетинг-къолунгну сама жув, уьстюнге зат гий, орунну ичинде хомуз согъамы, туруп чай ич, – деди.

Гьабибат:

– Сени ишинг тюгюл, мен билемен, алып бер, – деп къычырды.

Анасы:

– Бу къоймас, шолайдыр бу, – деп, хомузун алып берди.

Бир-эки кюйлер согъуп, хомузун да ташлап, ялан гёлек, башы ачылгъан кюйде гелип олтуруп, чай гелтир деп къычырды.

Хайрунниса:

– Бетингни, къолунгну сама жувмаймысан? Шулай чай ичив боламы! – деди.

Тынгламажагъын билип, алдына чай гелтирип салды. «Булай иренксиз чайны нетейим», – деп ачувланып, истаканны алып ташлагъан эди. Чай барып анасыны аягъына тёгюлюп, пакъырны жанына оьтсе де, бир зат да айтып болмай: «Гёресен, Рабият, бизин Гьабибат шулай татывсуз оьсген, айтма эбибиз ёкъ, бу не болур экен?» – деп, башын силлеп янгындан иренкли чай тёгюп берди. Нечик де чайны да ичип, туруп хомузун да алып, ариги уьйге чыгъып гетди.

Хайрунниса:

– Сонг, Рабият, сен эртерек гелгенсен, бир къуллугъунг бар буса ярай, айт, – деди.

Рабият уялып, къызарып, къызы Абидатны мактапгъа охумагъа берме сюегенин, оьзлени гючю етмей Абдулладан элли манат акъча сорамагъа Илйас да гелип гетгенин айтып:

– Мен де сагъа тилеймен: байгъа айтып, нечик де бизге кёмек этеген кюй болгъай эди, къыйналсакъ да, къуллукъ этип сизге шону заман булан къайтарыр эдик. Аллагь янында да зая болмас эди илму учун этген къуллукъ, къызардашым, шу унутулмажакъ къуллукъ эди, – деди.

Хайрунниса оьзю илмулу, тарбиялы къатын болмаса да, гишиге кёп языгъы чыгъагъан къатын эди. Абдулланы ярлы гюнлеринде кёп кёмеги тийип, оьзю булан бирге къыйналып, уьй тутуп тургъан себепли, Абдулла да муну сёзюнден кёп къыргъа чыкъмай эди. Булар мунча къаст этип, къызын охутма сюегенине ичинден: «ай пакъырлар, мунча къыйналып муну охутуп нетекенлер» деп эсинге гелсе де алдын, оьзю де ярлылыкъ гёргенге, булагъа языгъы чыгъып:

– Яхшы болур, Рабият, байгъа айтарман, берир, неге бермесин, сиз гьали болгъунча хоншу болуп, бизге кёмегигиз тийсе тюгюл, зат тилеп, инжитеген адатыгъыз болмагъан, парахат бол, этер сизин къуллукъну, – деп Рабиятны сююндюрдю.

Рабият:

– Аллагь рази болсун, кёп сав бол, – деп чыгъып гетди.

Уьюне барса, Абидат да гелип тура экен, булагъа да айтып, Абидат да энди: «Аллагь буюрса, мактапда охуп къызланы арасында биринчиси болурман» деп, шатланып тюрлю хыяллагъа мине башлады.

Рабият гетген сонг Хайрунниса Абдулланы янына барды. Абдулла:

– О уьйдеги ким эди? – деди. Хайрунниса:

– Илйасны къатыны Рабият эди, – деди. – Къызы мактапгъа охума берме сюелер, элли манат акъча тилей сагъа. Илйас гелген болгъан, бу да шону учун гелген экен.

Абдулла:

– Нечик этейик дагъы, энди пакъырланы юрегине тюшген болажакъ.

Хайрунниса:

– Яхшы адамлар, ашайгъан адамлар тюгюл, берсенг яхшы, бизге де кёп кёмеги тие, – деди.

«Буса, къайда Солтан?» – деп къуллукъчусун чакъырып, элли манат акъча берип, Илйасгъа бер деп йиберди. Солтан элтип Илйасгъа берди. Олар да сююнюп: «Ай, Аллагь рази болсун, Аллагь муратларын берсин оланы», – деп акъчаны алдылар.

Рабият Илйасгъа:

– Тур, энди бар, Абидатны мактапгъа элтме къара, – деп, баягъы яшыл чепгенни къагъып алып берип, чарыкъларын да алдына салды.

Илйас барып мактапгъа къарайгъан комиссиягъа ёлугъуп, оьзюню гьажатын айтды. Олар да муну пакъырлыгъы да булан къызын охутмагъа къаст этип юрюйгенин, гишиден акъча алгъанын да билип шундан акъча алып да не болажакъ, Аллагь учун охутайыкъ, ол акъчаны есине тёлеймен деп де къыйналыр деп ойлашып:

– Илйас, къызлар тангала охумагъа жыйылажакъ, къызынгны да алып гелирсен. Аллагь учун охутурбуз, алгъан акъчангны да есине элтип бер, – деди.

Илйас сююнюп: «Ай Аллагь рази болсун сизге» деп де айтып уьюндегилерин де сююндюрюп, эртен мактапгъа баражакъ деп, Рабият Абидатны уьстюн-башын жува кьалды. Илйас да Абдулладан алгъан акъчаны алып гетди.

Абдулла:

– Илйас, нетдинг, нечик гелдинг, акъча етишдими сагъа? – деди. Илйас:

– Акъча чы етишген эди, буса да комиссия Абидатны Аллагь учун охутажакъ болду, нечик де сен себеп болдунг, мен олагъа ёлугъуп да болмажакъ эдим, Аллагь рази болсун, ал, сени акъчангны алып гелген эдим, – деди.

Абдулла:

– Не яхшы болгъан, къайырмас, башгъа тарыгъынг буса чыгъарып тур. Илйас:

– Кёп савбол, бугюн бизге тарыкълы ери ёкъ, тарыкъ болса сонг да алырбыз. Абдулла:

– Алырсыз, уялмай гелип айтарсан, къуллугъунг буса.

Илйас:

– Сав бол, – деп чыгъып гетди.

Эртен болду, танг къатды, Илйас, Абидатны мактапгъа алып барып, охутагъан устазына тапшуруп: «Абидат, Аллагьгъа аманат бол, къаст эт, адам болмагъа къара», – деп оьзю билген насигьатны да айтып, парахат этип, къайтды. Абидатны ашы, суву, гийими мактапдан берилип, уьюне болагъан харжгъа да енгиллик болду.

Абидат гьар жума гече уьюне къайтып, жумагюн мактапгъа бара эди. Гюнден гюн Абидатны пагьмусу ачылып, оьзю гёрген затны билмеге къаст этип кёп заман да гетмей, Абидат мактапдагъы къызланы биринчиси деп айтылагъан болду.

Абидат жумагюнлерде уьюне къайтгъанда Абдулла байны къызы Гьабибатны янына барып, бир аз заман олтуруп ялкъгъанын яза эди.

Бир жумагюн баргъанда Гьабибат айтды:

– Абидат, не заман болгъунча охуп юрюп, яш оьмюрюнгню зая этежексен? Яшлыкъ деген зат адамгъа гьаман да болмас. Гьали сен етишип гелесен, дюньяны бир татывун англамай бугюн болгъунча юрюгенсен, той деп сени барывунг ёкъ, башгъа ерлеге сен чыкъмайсан, гьайынг охувда, булай охумакъ булан не болурман деп эсинге геле? – деп сорады. Абидат:

– Ай къызардашым Гьабибат, мен сагъа не деп англатайым, сен охувну бираз сама татывун билген бусанг чы сагъа англатма тынч болур эди. Той да, йыбав да охувну ичинде, сиз этеген йыбавлар мени гёзюме кёп эрши болуп гёрюне. Ол йыбавлар даим болуп турмажакъ. Даим яшлыкъ да болуп, оьмюр йыбав булан гете буса чы бир иш эди. Яшлыкъ да тайып, болмаса ярамайгъан уьйленмек де ген зат бар алдыбызда. О замандагъы яшавну ёлу, ёругъу булан тарбияланып, гьалиден уьйренип къоймагъа герек. Гьали бизге моллалыкъгъа, къадиликге тарыкъ болагъан илмулар охутула деп эсинге гелеми?

Гьабибат:

– Дагъы не охута сизге, охувну башгъасы боламы?

Абидат:

– Янгылыш ойлайсан, къызардашым, бизге намаз, ораза болуп Аллагь борч этген затлардан сонг къысгъа аякълылагъа билмеге тарыкълы къол гьюнерлени, эр булан къатынны арасындагъы эдеплени, яшлары болгъанда оланы нечик тарбия этме герекни, халкъ булангъы арадагъы эдеплени уьйрете. Бизге шулар – дюньяда яшагъан къысгъа аякълылагъа билмеге борч затлар. Шуланы билмеген къысгъа аякълыны адамлыкъны тептерине язма да ярамай, – деди. Гьабибат:

– Олай буса, Абидат, энди бизин бирев де алмай шолай къалырбызмы? Ол сен айтагъан затлардан бирин де билмейбиз, сонг бизге не я хшы? – деп бираз гёнгю де кюлеп сорады.

Абидат:

– ЁКЪ, Гьабибат, сени бирев де алмас деп айтмайман. Сени неге алмасын, оьзюнг гёрмеге арив, оьзюнг бай гишини янгыз къызы. Мен сени айтмайман, башгъаланы айтаман. Сен охумагъан учун да гьакъылсыз къыз тюгюлсен, – деп бираз Гьабибатны гёнгюн алды. Заман-заманда шулай сёзлери бола эди. Айлар-йыллар гетди. Абидат да мактапны тамам этип токътагъан эди. Тастарлар, гуржабалар, тюрлю жораплар этип берип сатдырып, оьзюне опракъ, артыкъ къалгъанын уьюне харж этип атасына, анасына хыйлы кёмеги тиеди. Заман-заманда Гьабибатны янына да барып, онда да бош турмай оьзюню къуллугъун этип турады. Булар булай турсун.

Дагъы да бу юртда Абдуррашит деген бир бай бар эди. Муну Абдулкерим деген бир уланы бар эди. Бу Абдуррашит оьзю де яхшы охугъан гиши болмакъ себепли илмуну хадирин билип, уланы Абдулкеримни алты яшына чыкъгъанда мактапгъа берип дёрт-беш йыл мактапда охугъан сонг юртдагъы школагъа орусча охума берген эди. Абдулкерим англавлу, гьакъыллы яш болмакъгъа гёре, эки йыл школада охуп, яхшы орусча да билип, атасындан изну да алып, Истамбулгъа барып Солтания мактапгъа гирген эди.

Алты йыл шонда охуп, тюрк, арап, парсны билгенден башгъа франсуз, инглис, немисче де кёп таза уьйренген эди. Ондан сонг Парижге барып, аблакатлыкъгъа экзамен тутуп тамам этип уьюне къайтгъан эди. Атасы Абдуррашит оьзюню савунда уланын уьйлендирме сююп, ер-ерден къыз къарап юрюй эди.

Муну ювукълары бугъар: «Абдулла байны къызы бек арив къыз, бай гишини къызы, шону тийишли гёребиз», – деп англатдылар. Абдуррашит де олай гьакъылсыз гиши тюгюл эди. Булар айтгъандокъ: «Де, этме герек», – деп алгъасамады.

– Кёп арив, ону Абдулкеримге айтыгъыз, барып гёрсюн, ол мени булан турмажакъ, Абдулкерим булан оьмюрюн йибережек. Оьзюню оьмюрлюк ёлдашы болажакъ гишини гьалын-къылыгъын билмей алгъасап этме яхшы тюгюл, – деп жавап берди.

Нечик де Абдулкеримге де англатдылар. Абдулкерим оьзюню къурдашы Магьмутгъа айтып: «Шону барып гёрер эдик, не кюйде гёрме герек? Сен билсенг ярай?», – деп сорады.

Магьмут:

– Мен билемен: ол къыз Илйаслагъа кёп геле, мен айтайым, Илйасны къатыны тангала уьюне чакъырыр. Язны гюню, гьар ким де ишде болагъан заман, бирев де билмес, экибиз де барып гёрюп гелирбиз, – деди. Абдулкерим:

– Кёп арив ой тапдынг, бар буса Илйасны къатынына англат, – деди.

Магьмут да барып Рабиятгъа айтды. О да: «Кёп яхшы, тангала гелигиз, мен гелтирирмен», – деп жавап берип, Магьмут къайтып гелди.

Гече болду, танг къатды, гюнню шавласы дюньягъа яйылды. Къутугъундагъы чечеклер туснакъдан къутулгъан йимик башларын чыгъарып, аллы, яшыллы болуп, язны къабудан эшеген елине багъып къувнамакъда, жымчыкълар, къарлыгъачлар тереклени япракъларыны арасында Аллагь оьзлеге берген ниъматдан сююнюп, тюрлю тавушлар булан сарнамакъда эди. Юрт агьлю де гьар ким оьзюню ишинде гьаракат этип, дюньягъа эки айланып гелмежегин билип, тиши-тырнагъы булан ябушмакъда эди. Илйас да Абдулла байны будайын ормагъа ялчылар алып гетген эди.

Абдулкерим Магьмутну да алып, къуллукъдан сонг Илйаслагъа гелди. Буланы гелегенин гёрюп, Рабият алдына чыгъып, хошгелди берип, уьйге гийирди. Абидат булагъа олтурма шанжаллар да салып гьазир этген эди.

Булар гирип олтуруп къараса, Гьабибат бек ярашынып, буланы гележегин де англап, аривлюгюне аривлюк де къошуп, гьазир болгъан эди. Абидат булагъа бек арив тил булан хошгелди берип: «Сиз де гелекенсиз, Абдулкерим, сен чи бизин халкъны адатын-затын унутгъан бусанг да ярай. Олай уьйде турувунг да болмай», – деп ачыкъ юз булан бек арив сёйледи.

Абдулкерим:

– Герти айтасан, Абидат, адатны-ёлну онча уьйренмегенмен, ёлсуз ишим буса айып этмессиз, – деп кюлеп олтурдулар.

Рабият булагъа чай-зат этип ариги уьйде айлана эди. Абдулкерим Гьабибатгъа, Гьабибат Абдулкеримге чола тапгъан сайын урлап къарай эдилер. Нечакъы къараса да бир-биринден айып тапмай эдилер. Абдулкерим: «Булай къарап чы бугъар бирев де багьана тапмажакъ, адамны гьакъылы, гьайгевлюгю сёзюнден англаныр, сёйлетип къараса, белгили болур» деп:

– Гьабибат, сен бизге хошгелди де бермединг, бизин гелмеклигибизни арив гёрмедингми? – деп сёйледи.

Гьабибат не айтажагъын билмей, оьзюне шулай сёйлемекни де нечик эсе гёрюп, оьзюню англавсузлугъун, тарыкълы сёзюн сёйлеп бажармайгъанын исбат этсе де, тез Абидат муну гьалын билип:

– Абдулкерим, олай чы тюгюл деп ойлайман, сиз бир-биригизге башлап ёлукъгъансыз. Гьабибат уялгъанлыкъдан не этежегин билмей къалды. Сизин гелмеклигигизни эрши гёрюп чю тюгюл. Олай деп гёнгюгюзге авур алмагъыз, – деп сёйледи.

Абдулкерим:

– Герти, Абидат, уялмакъ деген зат гёрмеген гишини гёрген заманда болагъан чы адат. Энди уялмакълыкъны тайдырып, бизин булан сёйлеме тарыкъ болагъан сёзлени тартынмай сёйлеп, оьзюню юрегин бизге англатса, яхшы болур эди. Озокъда, Гьабибат оьзю яхшы биле буса ярай, бизин нечик гелгенибизни. Бу аз иш тюгюл, мен уялмай сёйлемеге оьзюмню борчлу билемен. Бугюн этип тангала гьёкюнмек, Аллагь сакъласын, яхшы зат тюгюл. Гьали биз Аллагьны языву буса оьмюрлюк ёлдашлар болажакъбыз. Биз бир-бирибизни гьалын, къылыгъын англасакъ яхшы, Гьабибат, сен нечик гёресен? – деди.

Гьабибат бир сёз де айтмай, оьзюню англавсузлугъун белгили этип, гьайван йимик алдына къарап тура эди. Абидат мунча сёйлеп айландырып Гьабибатдан бир жавап алып болмайгъангъа бек ичи бушуп:

– Абдулкерим, сиз бугюн болгъунча бир-биригизни гёрмегенсиз, башлапгъы гёрюшюгюзде сизин булан ачылып сёйлемеге, айрокъда, шу ишни гьакъындан, Гьабибат бираз уяла буса ярай. Бу ёл гёрюшюп, танышып сёйлемекликни экинчи ёлгъа къойсагъыз нечик болур экен? – деди.

Абидатны булай айтмакълыгъы оьзю биледи, Гьабибат сёйлесе де бир къолайсыз сёйлеп, Абдулкеримни хатирине тийсе де ярай эди. Шуну учун Гьабибатны сёзюн булагъа эшитдирме сюймей эди. Абдулкерим де бираз шек сынып: ёкъ, нечик де маърипатлы зат тюгюлге ошай, мунча айландыргъанда бир сёз де айтмай къатып турмакълыкъ тюз тюгюл. Нечик де шундан бир сёз эшитмей гетмесбиз деп Абдулкерим дагъы да:

– Ол чу герти, Абидат, буса да, эки де, уьч де гелип-гетип юрюмек бизге де арив тюгюл. Халкъ эшитсе, нечик де сёйлер, уялмасын, бу уялма ярайгъан заман тюгюл, биз кёп разибиз, сёйлесин, – деди.

Абидат:

– Буса сёйлесене, Гьабибат, булар ушатгъан сонг тартынмай арив сёйле, – деди.

Гьабибат:

– Мен не сёйлейим, булар мунча къаныгъып мени сёйлетип нете? Не сёз тарыкъ булагъа, гёрсе таман тюгюлмю? – деп, оьзюне гёре бираз оьктемлик этеген болуп гёрюнюп, оьзюню агьмакълыгъын англатды.

Абдулкерим Гьабибатны авзундан булай сёз чыгъар деп умут этмей эди. Бу сёзю булан муну гьалын билип: гьей сен, магъа тийишли зат тюгюл экенсен, деп, не яхшы болду сёзюн эшитгеним, сёйлетмей аривлюгюне къызып, алгъасап ишни оздургъан бусам, оьлгюнче гьёкюнчде къалсам ярай эди, – деп эсине гелип:

– Гьабибат, сен сюймей бусанг чы сёйлетип авара болмайыкъ. Айып этме, энди сёйлетмесбиз, – деди.

Рабият да, шу арада чай-зат да гелтирип, алдына салгъан эди. Чай да ичип, башгъа янындан Абидат булан лакъыр этип, сав болугъуз деп гетдилер. Абидатны булар булай гетмеклигине кёп ичи бушуп: «Гьабибат, кёп терс этдинг, не бола эди олар онча къаныкъгъанда сёйлеп, олагъа да арив гёрюнежек лакъырланы этген бусанг ярамаймеди» – деди.

Гьабибат:

– Сёз, лакъыр негер тарыкъ, мен бугъар мени ал деп тилежекменми, сюймесе алмасын, ол алмаса да мен ерде къалман, мен сюйсем, кимдир мени къабул этмежек, – деп гьайгев сёйлеп, къайтып уьюне гетди.

Абдулкерим де, уьюне барып, Магьмутгъа айтды: «Ювугъум Магьмут, бизин халкъ уьйленмек деген затны бир затгъа да гьисап этмейлер. Биревню къызы арив деп эшитсе, ону къылыгъын-хасиятын тергемей, алгъасап алып къоялар. Шо себепден кёп гишилер оьлгюнчеге гьёкюнчде, къайгъыда оьмюрюн оьтгерелер. Уьйленмек деген олай ойлашмай алгъасап этмеге ярайгъан иш тюгюл. Муна биз Абдулланы къызын гёрдюк. Бир гёрюв булан шону гьалын англадыкъ, Аллагь сакъласын гёрмей, гьалын билмей алгъасап: этигиз деп жавап берген бусам, менден языкъ гиши бармыды. Ол жансыз сурат йимик зат булан оьмюрюмню йибережек эдим. Мен ол къызгъа онча айып этмеймен. Атасын-анасына айып этемен. Олар яш заманында къызын охутгъан буса, онча маърипатсыз, ери тюгюл заманда оьктемликлик этеген, айтгъанны англамайгъан болмас эди. Дагъы да бизин халкъда кёп уллу агьмакълыкълар бар: къыз яшланы охутма ярамай, олар охуса питнеге, яман ёллагъа тюшмеге себеп бола деп эсине геле – кёп янгылышлыкъ. Гьали биз гьисап этип къарасакъ, яманлыкъ, эдепсизлик, тарбиясызлыкъ охумагъан къысгъа аякълыларда кёп бола. Ондан башгъа, дагъы да арив мисал: ол Гьабибатны анасы охугъан къысгъа аякълы болгъан буса, къызын оьзю билеген ёл булан тарбия этер эди, къылыкъ, илму уьйретер эди. Гёрдюнгмю, Абидатны сёйлейген сёзюне, эдеплилигине, тутгъан уьюне не сёз бар? Магьмут, гьали мени оюма бир зат геле, сагъа да ойлашмагъа сюемен. Яхшылыкъ ёрайгъан къурдашымсан. Атам-анам къабул этселер, мен Абидатны алмагъа сюедим, сен нечик гёресен?»

Магьмут ойлашып турду да:

– Абдулкерим, Абидат англавлу, гьакъыллы къыз, бирев де сёз айтып болмажакъ, тек атасы ярлы деп айтса ярай, гьалиги заман кёбюсю малгъа байлангъан, – деди.

Абдулкерим:

– Герти айтасан, Магьмут, халкъ шолай – мал буса ари янын тергемейлер, мен шону кёп гьайгевлюк деп гьисап этемен. Мал деген къолну кири йимик зат, огъар къызып, оьзюню оьмюрюн бир эшек булан къайгъыда, пашманлыкъда йибермеге ярамай. Эр-къатын экиси де бир-бирини хадирин билип, бир-бирин сююп, гьюрметлеп, къыйынлыкъгъа да, тынчлыкъгъа да тенг ортакъ болуп оьмюрюн йибермекден уллу насип болурму? Шо Абидат шо ёлдагъы къатын болур деп эсиме геле. Сен шону ата-анама англатсанг нечик болур экен? – деди.

Магьмут: «Кёп яхшы болур, буссагьат айтайым», – деп чыгъып, Абдуррашитни янына барды.

Абдуррашит:

– Магьмут балам, нетдигиз, Абдулла байны къызын ушатдыгъызмы, нечик гёрдюгюз? – деди.

Магьмут:

– Арив чю къыз, буса да Абдулкерим ушатмады, бираз тарбиясыз оьсгенге ошай, – деди.

Абдуррашит:

– Герти буса ярай, атасы да эсги пикрулу гиши, олай тарбия-затдан англайгъан гиши тюгюл. Дагъы не айта Абдулкерим, башгъа ерде таныгъан, гьалын билеген къыз бармы? – деди.

Магьмут:

– Сиз къабул этсегиз, ярлы, пулан деп айтмасагъыз, Илйасны къызын ушата эди, – деди.

Абдуррашит ойлап турду да: «Илйасны къызы мактапда охуп да чыкъгъан бугъай. Къысгъа аякълыланы гьалын къысгъа аякълылар билсе ярай, Абдулкеримни анасына сорап къарайыкъ», – деп чакъырып айтды:

– Къатын, Абдулкерим Илйасны къызын ушатып гелгенге ошай, нечикдир, сен таныймысан?

Зулайха:

– Таныйман, кёп эдепли, гьакъыллы, илмулу къыз, бираз ярлы ер деп айтмаса, – деди.

Абдуррашит:

– Ярлылыкъ, байлыкъ деген бош хыял йимик затдыр. Кёп заман болмай Абдулла Илйасдан да ярлы эди. Гьали гёресен, Аллагь бергенде, шу англавсузлугъу булан кёп бай болуп гетди. Ону учун чу ишни бузма ярамас, сен барып Илйасны къатынына англатып, къызын да гёрюп гел, Аллагьны языву болса, гечикдирмей этип къояйыкъ, – деди.

Зулайха: «Кёп яхшы», – деп Илйаслагъа гетди.

Магьмут да Абдулкеримге гелип ишни англатды. Абдулкерим сююнюп Абидатны хыялын гёз алдына гелтирип, шону булан янгыз олтуруп, шону арив тилинден, татли сёзлерин эшитмеклик къачан болур экен деп, бир сагьат бир йылны гьисабында гёрюнюп, кёп алгъасай башлады.

Зулайха Илйаслагъа барып, уьюне гиргенде Рабият да, Абидат да ачыкъ юз булан хошгелди берип, Зулайханы олтуртдулар. Зулайха Абидатны аны, муну багьана этип къуллукъ буюруп, юрюш-турушун яхшы тергеп, бек ушатгъан сонг, къызым Абидат, сен ариги уьйге чыгъып турсанг, Рабият булан бираз лакъырым бар эди, – деди. «Кёп яхшы», – деп, Абидат ариги уьйге чыкъды.

Зулайха:

– Рабият, тюнегюн бизин Абдулкерим сизге Гьабибатны гёрме де гелгенге ошай. Ону бираз ушатмай, сизин Абидатгъа юреги авуп яратып, бизге англатдыргъан эди. Шону учун башгъа гишиден де айтдырмай, оьзюнг бар деп, атасы да айтып, Абидатны да гёрме сююп гелген эдим. Аллагьны языву буса, Абидатны гелин этме сюебиз. Сен, Рабият, гелгенде Илйасгъа да айтып, шо ишни этмесегиз амал ёкъ, Абдулкеримни пулан-алан деп мен макътамагъа тарыкълы тюгюл, оьзюгюз де билсегиз ярай деп ойлайман, – деди.

Рабият бу сёзню кёп арив гёрсе де, алгъасап: «Яхшы!» – деп жавап бермей:

– Зулайха, сен айтагъан сёзге терс деп чи айтмайман, буса да биз ярлы гишини къызы не болажакъ, затны хадирин не билсин деп, авур сёзлер айтылса, ону да яшавуну татыву болмай, бизге де рагьатлыкъ болмас деп ойлайман, бизге оьзюбюз йимик пакъыр къаршы буса деп, ойлай эдик, – деди.

Зулайха:

– Сен айтагъан герти, Рабият, халкъны кёбюсю ол гьакъылда бола, авур сёзлер эшитиле, буса да бизде о сёзлер болмажакъ. Биз байлыкъ, мал учун эте бусакъ, Абдулланы къызын алыр эдик, бизге мал тарыкъ тюгюл – адам тарыкъ. Нечик де, Рабият, сен бузагъанны яны болма, кёп тилеймен Илйасгъа да, Абидатгъа да англат, мен тангала де гелирмен, айырылма амалыбыз ёкъ, – деп кисесинден эки алтын билезик чыгъарып, шуланы Абидат къолуна такъсын деп, Рабиятны алдына салды:

Рабият:

– Буланы къойма, атасы сен оьзюгню ихтиярынг булан бизге де сорамай берип къойгъансан деп, магъа ачувланса да ярай. Сонг иш болажакъ болгъанда, берсенг де ярар, – деп, Зулайхагъа берди.

Зулайха:

– Ёкъ, мен муну алай белги-зат деп бермеймен. Олай ишлер заманында болур. Тек Абидат къолуна салгъанын сюемен, ал, – деп къаныгъып Рабиятны уялтып, къоюп гетди.

Рабият бу гетген сонг, Абидатгъа муну айтгъан сёзлерин, оьзю айтгъанларын къалдырмай айтды.

Абидат ойлашып, юреги бек къабул этсе де, Гьабибат булангъы ювукълугъу эсине гелип:

– Анам, мен олагъа ярлы гишини къызысан деп чи айтдырмас эдим. Олай сёзлени айтдырырдай гьакъылсыз тюгюл бусам ярай эди. Буса да гьали болгъунча Гьабибатны ала деп, халкъ да эшитген. Энди иш булай буса, халкъны арасында Гьабибатны ушатмагъан деген сёз болуп, Гьабибатгъа кёп сыныкълыкъ болажакъ, гьали болгъунча олар булан ювукъ болуп, бизин кёп онгсуз гюнлерибизде бизге кёп кёмек этип юрюген адамлар. Оьзлени эсине гелме де ярай: къара чы бизин къызыбызны алма деп юрюйгенин биле туруп, оьзлени къызын бердилер деп айтар деп, шондан къыйналаман, – деди.

Шо сёзлер булан ахшам болду. Илйас да ишден къайтды. Огъар да англатды. О да чы къабул эди. Буса да Абдуллалардан базмай эди. Нечик этежегин билмей, ойлап танггъа чыкъдылар. О гюн бираз явун болуп, Илйас да ишге бармай къалды. Тюш вакътиде Зулайха дагъы да Илйаслагъа гелди. Муну гелегенин гёрюп, Абидат да ариги уьйге чыгъып гетген эди. Илйас Зулайхагъа хошгелди берип олтуртдулар.

Зулайха:

– Илйас, мен тюнегюн де гелип гетген эдим. Рабият сагъа айтгъан буса ярай. Гьали де шо къуллукъ себепли гелген эдим. Сен де уьйде болуп яхшы болду. Энди магъа не жавап бересиз? – деди.

Илйас:

– Зулайха, яман чы гёрмей эдик. Буса да шу Абдуллалар булангъы арабызны сиз де билесиз, шундан къыйналабыз. Бираз эрши гёрерми экен, – деди.

Къысгъасы, кёп сёйледилер. Нетсе де булардан башгъа сёз эшитмей, Зулайха къайтып барып: «Бажарылмай», – деп Абдуррашитге айтды. Нечик де Абдулкерим де эшитип юрегине от тюшдю.

Абдулкеримни сюймеклиги гюнден-гюн арта башлады. Азды, ириди, этме амал тапмай: «Энди магъа сабурлукъдан башгъа зат ёкъ», – деп къолундан гелеген чакъы сабурлукъ этме къарай эди. Абидатны гьалы да мундан кем чи тюгюл эди, буса да Гьабибат себепли сырын гишиге бермей эди. Эки тобукъ эшитгенни, эл эшитир деп, биревден бирев эшитип, Абдуллалагъа етишди. Абдулла Илйасгъа барып:

– Мен бир хабар эшитгенмен, сен олай неге этесен? Бизин учун тартынма, этмесе ярамас, биз кёп арив гёребиз, не башгъа, Абидат да мени къызым, сен бермесенг де мен берирмен, – деп, Абдуррашитге гишиден айтып да йиберди.

Шулай Аллагьны язывундан къутулма амал ёкъ, кёп гечикдирмей алгьамын, къалымын да берип, кёп тындырыкълы той да этип, Абидатны элтип, эки де гьашыкълар муратларына етишдилер.

Булар булай турсун. Айлар-йыллар гетди, кёп заманлар оьтдю. Абдулла байны къызы Гьабибат бир гюн оьзюню адатында хомузун алып, согъайым деп бир кюйню башлап, эсине бир зат гелип, кюйню ярты къоюп, къолундагъы хомузун ерге салып, тез туруп истолну уьстюндеги гертиликни сёйлемекден къоркъмайгъан, адамны чархындагъы айыбын, эршилигин яшырмайгъан гюзгюге барып, оьзюню арив опракъларын гийип, исбайылыкъ береген затларын тагъып, къолу булан чачларыны къошулгъанларын тюзелтип турагъанда, арасындан бир тюкню тюсю алмашынып, агъарма башлагъанын гёрюп, халкъгъа гёрсетмежек болуп, юлкъуп ташласа да, юрегине от тюшюп гетип, уллу къайгъы тюшген эди. Гьабибат отуз бир яшына минген эди, дагъы да къыз эди. Оьзюню тенглилери бары да уьйленип, яшланы аналары болгъан эди. Къурдаш къызы Абидатны да алтынлар йимик уьч уланы бар эди.

Оланы да гёрюп оьзюню зая гетген оьмюрюне наълат бере эди.

Гьабибатны гиши тилемей де тюгюл эди. Башлап Абдулкеримден сонг бир яш доктор тиледи. Не пайда, бираз гёзлери къыйшыкъ эди. Гьабибат ушатмады. Экинчи, бир байны йигирма алты яшындагъы офицер уланы тиледи. Ону да чачы къара, мыйыгъы сари деп, къабул этмеди. Ондан сонг бир къатыны оьлген бай гиши тилетди. Огъар чы кёп сёгюшюп, дагъы айтмасдай этди. Ондан башгъа айтдыргъанлагъа да гьарисине бир багьана: бири кёп узун, бири къысгъа, бирини къулакълары узун, бурну къысгъа – гьасили, гьарисине бир сёз табып, шу вакътиге етишген эди. Буса да умутун уьзмей эди. «Гьали де мен къарт тюгюлмен, оьзюм таза къызман, байны да къызыман, мени тенглим табулмай, вакътим етмей турадыр, вакъти етишсе, озокъда, гьар ким де мени алмай къоймас», – деп, оьзю-оьзюне маслагьат бере эди.

Абдулла да оьзюню савунда янгыз къызыны башгъалагъа ошагъанын сюе эди. Не этсин, къызы къабул этмеген сонг амалы ёкъ эди. «Энди чи ярашывлу ер буса, къызым сюймесе де берир эдим», – деп Хайрунниса булан да ойлаша эди. Къызыны булай заманы оьтгюнче уьюнде къалмагъын къызыны англавсузлугъундан, билимсизлигинден деп де ойламай эди. Тенги табулмай деп хыял эте эди.

Абдулла бир гюн чайханагъа барды, гьар ким де жыйылагъан ер. Савдюгерчилер де, башгъа бош гишилер де олтуруп, гьар ким оьзюню аварсындан сёйлеп, бош гишилер газет-зат къарап тура эди. Абдулла да гирип барып оьзюне ошайгъан савдюгерчилени арасында олтурду. Буланы арасында Пахрутдин деген бир савдюгерчи де бар эди. О да Абдуллагъа табиаты бек ошайгъан гиши эди.

Сёзден сёз чыгъарып, Абдулла Пахрутдинге: нетесен, уланларынга къыз алгъанмысан? – деп сорады.

Пахрутдин:

– Экисине чи алгъан эдим, гиччиси Арслангъа алмагъанман. Олай яхшы къыз табулса алырман деп ойлайман, – деди.

Абдулла:

– Арслан яхшы улангъа ошай, мен ону къылыкъларын кёп ушатаман, бек эдепли гёрюне. Нетейик, бизин чи бир къызыбыз болмагъан затыбыз ёкъ, ошавлу ер табулса берме сюедим, гьалиден элли минг манат чыкъгъан тюкенлеримни яздырып къояжакъ эдим, – деди.

Ариги истолда газет охуп турагъан яш гишилер аста булан бир-бирине: «Сен чи къызынгны Арслангъа берме сююп айта бусанг ярай, элли миллион берсенг де Арслан ону салма ер табар эди. Озокъда, сени малынгны Арслан йимиклер гёрюр хайырын», – деп сёйлей эдилер. Шу арада Пахрутдин:

– Биз де шолай, Арслангъа бир белгили гишини къызын алмагъа сюе эдик. Арслан башгъалар йимик тюгюл эди, англавлу, гьакъыллы эди. Мен охутаман деп къарадым, бираз охутагъан адамлар яхшы къарамай, охумай къалгъан эди, буса да савдюгерни ёлун яхшы биле, – деди.

Баягъылар астаракъ: сен охутаман деп юрюгенингден не пайда, Арслан сени алдынгдан тайгъандокъ, барагъан ерлери белгили эди. Оьзю дагъы да охутагъанлагъа айып эте, – деп де, Абдулла:

– Ёкъ, Пахрутдин, охутмакъны онча пайдасы ёкъ, охугъан адамланы гьакъылы бузула, газетге-затгъа кёп къарайлар, газет де яхшы зат тюгюл, ялан бош затланы яза, – деп, оьзюню англавсузлугъун айтып, Пахрутдин де герти деп, лакъыр этип тура эдилер.

Шу арада Абдулла:

– Яшлар, не бар газетде, давну-затны хабары бармы? – деп сорады.

Олар:

– Ёкъ, Абдулла, мунда бош затланы яза, давну язмай, – деп сёзюн бетине урдулар.

Бираздан сонг Абдулла Пахрутдинге савбол да этип, къолун алып чыгъып гетди. Барып Хайруннисагъа чайханагъа баргъанын, онда Пахрутдин булан лакъыр этгенин айтды.

Хайрунниса:

– Пахрутдин булан не лакъыр этдинг? – деди.

Абдулла:

– Къыз алыв, къыз беривню гьакъындан сёйледик, Арслангъа къыз алма сюелер, мен де чи бизин Гьабибатны гьакъындан лакъыр этген эдим, къулагъына гирдими, элли минг манатлыкъ тюкенлени де язып бегитежекмен деп айтгъан эдим, – деди.

Хайрунниса:

– Алай тюкенде, базарда къызынгны гьакъындан сёйлемеге айып тюгюлмю, халкъгъа да эшитдирип, артын-алдын тергемей сёйлейген кююнг бола, – деди.

Пахрутдин де уьюне барып къатыны Хадижатгъа Абдулла булан этген лакъырын къалдырмай айтды. Биз тилесек Абдулла къызын Арслангъа бережекге ошай. Бай ер эди, башгъа асабасы да ёкъ, бар малы бизге къалажакъ эди, – деди.

Хадижат:

– Берсе чи яман ер тюгюл эди. Къызы кёп гьайгев, оьктем къыз, нече гиши тилегенде де гьарисине бир багьана табып, бармай, бу замангъа къалды. Бизин Арслан да кёп темтек юрюй, шо ичгисин къоймай, нетейик, билмеймен шогъар, – деди.

Пахрутдин:

– Не этегендир, айт биразгъа адам болуп юрюсюн, Абдулланы къызын алма сюегенибизни де англат, къояр бугъай, нечик де гечикдирмей, адам йиберип англатайыкъ, башлап къатын гиши йиберсек яхшы тюгюлмю? – деди.

Хадижат:

– Къатын гиши яхшы, юрегин-гёнгюн билежек, молланы къатыны Жамилатны йиберейик, – деди.

Пахрутдин:

– Яхшы, йибер, арив ёлу булан айтсын, береген-алагъаныны уьстюнден иш бузулмас, – деди.

Язны аривлюгю, нюрю гетген эди. Къышны кёп сувукъ заманлары эди. Бираз алдын яп-яшыл болуп къувлуп турагъан тавланы уьстюн чатырлар къургъан йимик болуп къар басгъан эди. Тюрлю опракълар гийип тойгъа барагъан къызлар йимик безенген тереклер де япракълары тёгюлюп, кир гийген йимик болуп гёрюне эди. Тереклени арасында сейирлик этип юрюйген жымчыкълар да сувукъдан башларын сыйындырма ер къарап, ари-бери чабышмакъда эди.

Абдулла байны къызы Гьабибат, орамгъа бакъгъан терезеден къарап, оьтеген-барагъанны гёрюп, тюрлю хыяллагъа минип, яягъына таянып ойламакъда эди.

Къушлукъ вакъти Жамилат: «Уьйге яхшылыкъ!» – деп гирип гелди. Хайрунниса хошгелди берип, олтурдулар. Эсенлик-аманлыкъдан сонг Жамилат оьзюню не себепден гелгенин англатып айтды:

– Къызардашым Хайрунниса, гьалиги заманда къызланы уьйде кёп сакълап турмакъ пайдалы тюгюл. Ярашывлу ер табылса, берип къоймагъа герек. Мени де Пахрутдинлер йиберген эди. Сизин булан къардаш болма сюелер, уланы да гьакъылсыз улан тюгюл, Гьабибатгъа тенглик этмей къалмажакъ, ари-бери демеге башгъа зат билмеймен, тенги табылгъан сонг, берсегиз яхшы, – деди.

– Терс ер тюгюл, атасына да айтып къарайым, Гьабибатгъа да англатайым, олар да нечик гёрюр, тангала да бир айланырсан, бир жавап берирбиз, – деп, Жамилатны къайтарды.

Жамилат да Пахрутдинлеге барып, Хайруннисадан эшитгенин айтып: тангала гел деди, Аллагьны языву болса, болур деп, умут этемен деп, уьюне гетди.

Гече болду, танг къатды, къушлукъ вакъти болгъан эди. Арслан гече ичип-эсирип къайтып, гьали де турмагъан эди. Анасы барып, эшигин къагъып, нечик де къоймай уятды. Арсланны башы-гёзю шишген, кюстюне – башы авруй буса ярай, ах-ух, дей.

Анасы:

– Балам Арслан, шулай юрюш боламы, сен къачан токъташажакъсан, битмейген ичив боламы? Бираз адам болуп юрюсенг ярамаймы, айрокъда, шу заманда.

Арслан:

– Заман-заман деп башымны бездирдигиз, не замандыр бу? Ким ичген, сен къайда гёрдюнг мени ичгенимни? – деп къычырды.

Хадижат:

– Ай балам Арслан, сен билмейсен, биз сагъа къыз алабыз деп юрюйбюз, бираз жыйылсанг ярамаймы? – деди.

Арслан:

– Мен сизге къыз алыгъыз дейменми, ятсам, юхлама къоймайсыз.

Хадижат:

– Къой балам, гьайгев сёйлеме, гиши эшитсе де айыпдыр. Тюнегюн Абдулланы къызын тилетип гиши йиберген эдик, бугюн де баражакъ, берсе ярай, биразгъа арив тур, ичип-эсирип гишиге гёрюнме, – деди.

Арслан:

– Не Абдулла, сув ташыйгъан Абдулламы? – деди.

Хадижат:

– Не Абдулла болсун, бай Абдулла гьали элли минг манатлыкъ тюкенлерин де къызына язып бегитген, башгъа малы да къызына болмай кимге болажакъ, – деди.

Арслан шоссагьат Абдулланы байлыгъын-затын ойлап, ону харж этмеге планлар гьазир этип, истолну уьстюнден алып, бир папирос да къабыздырып, ари-бери юрюп, хыяллана башлады. Шо вакътиде Гьабибатны оьзюню къучагъында, Абдулланы акъчалары да истолну уьстюнде деп эсине гелди. Шо заманда Жамилат да гелип, булагъа ёлугъуп, Абдуллалагъа барагъанын белгили этип гетди.

Хайрунниса Жамилатны гелип гетгенин, этген лакъырларын Абдуллагъа айтып, ол да кёп сююп Гьабибатгъа да англатып, ол да сюйсе де, сюймесе де оьлгюнче къыз болуп турма арив гёрмей, къабул этип, Жамилат къачан гелир деп гьазир болуп турагъанда, эшикни ачып, Жамилат гирип гелди, Абдулла да хошгелди берип:

– Жамилат, сени бизге къатнавунг болмай хоншу бусагъыз да, гелип-гетип юрюме сюймеймисиз, нечикдир? Молла яхшы адам эди, жум гюнлерде гелип гёреген эди, – деди.

Жамилат:

– Мен де гелме сюймей чи тюгюл эдим, охуйгъан яшлардан чыгъып болмайман, – деди.

Шулай сёйлеп бираздан сонг Жамилат:

– Мен тюнегюн де гелип, Хайрунниса булан сёйлеп, дагъы да гелирмен деп гетген эдим, сен де уьйде болуп яхшы болду, – деп, баягъы Хайрунниса булан этген лакъырны бугъар да айтып: «Энди не жавап бересиз?» – деп сорады.

Абдулла:

– Яхшы болур, Жамилат, сен айтгъан сонг болур, олар да гьазирлик гёрсюн, айт, – деп къысгъа этип жавап берди.

Жамилат да барып Пахрутдинлеге айтып, олар да гьазирлик гёрюп, бережек-алажагъын да сёйлеп, кёп гечикдирмей уллу той да этип, Гьабибатны элтдилер.

Бир хыйлы заман гетди. Дюньяда яшагъан адамны бойнунда бир оьлюм бары белгили. Абдулла бай авруду, кёп де узакъланмай дюньядан гетди. Хайрунниса оьзюню яшлай къошулгъан ёлдашындан айрылмакъ себепли кёп къайгъырды. Абдулланы васиятын да таман этип, бираз яшап, о да къайтмас узакъ сапаргъа гетди. Буланы башгъа асабасы ёкълукъдан, бар имениясын къызы Гьабибатгъа бегитген эди. Гьабибат кёп узакъламай буланы къайгъысын чы унутгъан эди. Башында оьлгюнче таймажакъ бир къайгъы бар эди.

О да Арсланны бузукълугъу, ону айыкъмай ичип юрюмеклиги, гиши барма ярамайгъан, барса биябур болагъан ерлерден токътав чу къайда, гюн сайын артмакълыгъы эди. Арслан токътар бугъай, бираз гьакъылгъа тюшер бугъай деп Гьабибат атасындан къалгъан акъчасын Арслангъа берип, ол да аны баягъы ёллагъа сарап этип битдирген эди. Пахрутдин де, Арслан Гьабибатдан акъча алса, оьзлеге де кёмек этер деп ойлагъан эди. О хыялы да бош болуп, шо себепли Арслангъа ачыву чыгъып, айырып уьюнден де къувалагъан эди. Арслан Гьабибат булан петерде тура эди.

Муну охугъан ювукъланы Абдукерим булан Абидат эсинде болса ярай.

Бир гюн Абидат Абдулкеримден изну алып, яш заманындагъы Гьабибат булангъы ювукълугъу эсине тюшюп, бир гёрюп гелейим деп, Гьабибатлагъа баргъан эди. Уьюне гирип къараса, тёбен якъда бир эсги агъач карават, уьстюне эсги ювургъан да яйып, авруп ятгъан бир къатын бар, ол да Гьабибат эди. Эсенлик, аманлыкъ сорашгъан сонг Абидат:

– Къызардашым Гьабибат, сени гёрме сюймей, сени булангъы аралыкъны унутуп чу гелмей турмай эдим. Буса да танымагъан ят халкъны арасына тюшген эдинг, гелип-гетип юрюмеге багъыйсыз гёрюп, гелмей тура эдим. Нечиксен, яшавунг, къыйынлыгъынг? – деп сорады.

Гьабибат, Абидатны гёрюп бурунгъу оьзюню эркеликлери, оьктемликлери, атасыны-анасыны алдында не гьалда яшагъаны – бары да эсине тюшюп, ташып-толуп турагъан гёзлеринден инжи бюртюклер йимик болуп яшлар тёгюлюп гетди. Хыйлы заман шулай бузулуп йылап, бир замандан сонг бек мунглу тавуш булан: «Агь, къызардашым Абидат, не ёл булан мени къайгъымны, къыйынлыгъымны сагъа англатайым. Бусурман гишини баласына Аллагь мени башымдагъы къайгъыны бермесин, мени насибим болгъан буса, мен атам-анамны алдында, уьюмде турагъан заманда оьлмесмедим. Мени бу къыйынлыкъгъа тюшмеклигимни бир гишиден де гёрмеймен, атам-анамдан гёремен. Оьзюме айып этмеймен, бар айыпны оланы уьстюне саламан, гертиси де олар айыплы, нечик десенг, къызардашым Абидат, олар мени яш заманымда охутмадылар, бир зат англатмадылар, оьз эркеме къойдулар, озокъда, яшлар атасы, анасы тарбия этмесе, эдеп, гьакъыл, илму уьйретмесе, оьзлюгюнден уьйренмек болагъан зат тюгюл. Къызардашым Абидат, сени гюллемеймен, сагъа болгъан яхшылыкъгъа кёп сююнемен. Сен шулай насипли болагъанынг белгили эди. Оьзюнг оьлгюнче атанга, ананга дуа этип турсанг да олар сагъа этген яхшылыкъны бир азын да тёлеп болмажакъсан. Шу ярлылыгъы булан къаст этип сагъа илму алдырып, эдеп ёл булан тарбия этип оьсдюрдю. Артда сени оьлгюнче айрылмажакъ бир насипге байлады. Гьали мени къайгъыларымны биразын сама англатайым сагъа: бу ярахсыз, атамдан къалгъан акъчадан бир кепек къалдырмай битдирди. Мен де тилеген сайын берип, ахыры адам болур бугъай деп, хыял эте эдим, гюнден-гюн ярахсыз болса тюгюл эсе, гьеч эсин жыйма къарамай, гьар не ичивде, тарыкъсыз ерлеге барывда, кёбюсю гече де къайтмай къала. Гелген сайын акъча дей, акъча ёкъ десем тюкенлени-затны кагъызын бер, сатайым дей. Ай языкъ, сен шу ичгини къоюп, адам болуп юрюсенг, сагъа акъча табулур, шулай неге зая боласан, мени де неге языкъ этесен, энди сама ойлаш, къой шу бузукъ юрюшню десем, сен магъа гьакъыл уьйретемисен? – деп тутуп тёбелей, сав еримни къоймай. Шу озгъан айда ичип-эсирип къайтып, акъча тиледи. Акъча ёкъ, сен акъча къойдунгму магъа, деген эдим, ачувланып тёбелеп, эки-уьч керен къурсагъыма тебип, дёрт айлыкъ яшны гетертди. Петерни гьакъын да къолум булан халкъгъа иш этип оьзюм тёлеймен. Петерни ессилери де кёп ярахсыз адамлар, бугъар насигьат берегенни орнуна, байны къызы акъчам ёкъ дегенге инанма, сенден яшырадыр, къойма, ал – деп бу гьайгевню къутурталар. Гьеч бир ягъындан кёмекчим ёкъ. Къызардашым Абидат, яш заманда сени булангъы лакъырларым бир де эсимден таймай. Сен айтадынг: къысгъа аякълылагъа охумакъ, илму, эдеп билмек, эр булан къатынны арасындагъы эдепликни билмек борч деп. Олар о заманда мени къулагъыма гирмей эди. Бары да герти болгъан экен. Мен олай маърипатлы къыз болгъан бусам, бу Арсланны ярахсызлыгъын биле туруп, мен ону оьзюме къабул этмес эди, мени бугъар къаршы болмакълыгъымны оьзюмню англавсузлугъумдан, ёлсуз оьктемлигимден, атам-анам мени охутмай, адам ёлда тарбия этмей гьайван йимик бир зат да билмей оьсмеклигимден гёремен. Аллагьны языву да чы болгъандыр. Гьали де нетер эдим, бу адам болуп юрюсе, эби табулажакъ эди. Бугъар гелгенли адамлар йимик олтуруп, къыйыныбызны-тынчыбызны айтып, бир керен сама лакъыр этмегенбиз. Гьар не бузукълукъ да…» – деп турагъанда къырдан бир тавуш эшитип, Абидат терезеден къарады. «Ах… ту аа…сен» – деп ари-бери лавлай туруп, уьстю-бою батгъан, башында бёркю ёкъ, гёзлери шишген бир адам гелегенин гёрюп, къоркъуп сыпаты бузулуп, Абидат бир якъгъа къарап тайышды. Петерни есини къатыны алдына чыгъып:

– Арслан, гьаман оьзюнг ичип гелесен, бизге бир савгъат сама да гелтирмейсен, байны гиевю де болуп, – деп масхаралап къолу булан теберген эди. Лавлап йыгъылып гетип, гьаран туруп: «П… П… Патимат, …а…а… алгъасама гье… гьали Абдулладан къалгъан и.и… именияны сатажакъман шо… шонда алырман савгъат», – деп уьйге гирди.

Къарап Абидатны гёрюп:

– Анасын булай яшавну, уьйге гелсенг – аврув, къабакъгъа барсанг – акъча ёкъ, – деп, шишип къызаргъан гёзлери булан Абидатгъа яман къарады. Гьабибат:

– Сен шу юрюшюнгню къойсанг ярамаймы? Бираз адам болуп юрюсенг, акъча да, бар зат да табулажакъ эди, – деди.

– Гьы, сен магъа гьакъыл уьйретемисен? Мени адам этме сюесен. Мен чи сагъа адамлыкъ уьйретер эдим, уьйде къонакъ бар, – деп бёттёбен тюшюп созулуп ятды. Абидат бек къоркъуп: «Савбол, къызардашым Гьабибат, Аллагьгъа аманат бол», – деп, къолун да алып, чыгъып гетди.

Уьюне барып, эшитген-гёргенин Абдулкеримге де айтып, Гьабибатгъа языгъы чыгъып, Аллагь оьзлеге берген яхшылыкъгъа сююнюп, уллу шюкюрлюк этип турады.

Муну охугъан ювукълар, оьзюгюз тергеп къарасагъыз, бу языкъ Гьабибатгъа болгъан къыйынлыкълардан кёп ибрат алажакъсыз. Гьабибатны булай насипсиз болмакълыгъына аввал себеп – оьзюню англавсуз, тарбиясыз оьсмеклиги. Атасы-анасы оьзлени гьайванлыгъындан Гьабибатын адам ёлда тарбия этмей, шулай эркин йибермеклиги, дагъы да Гьабибатны бергинче де Арсланны бузукълугъун биле туруп, малы болгъан сонг къайырмас деп, артын-алдын ойламай бермеклик эди. Гьабибатны атасы-анасы илмулу, гьакъыллы адамлар болгъан буса, янгыз къызын тутуп шо эшекге бермес эди. Гьакъылына, илмусуна къарар эди, малына къарамас эди. Гьабибатны нечесе ерлерден тилегени эсигиздедир. Гьабибат илмулу, гьакъыллы къыз болгъан буса, оланы бирин де къабул этмей, отуз бир яшына чыкъгъанда бу бузукъгъа рази болурмеди? Дагъы да бизин халкъ башгъа халкълагъа къарагъанда, кёп тёбен даражада. Башгъалар мадрасалар, мактаплар салдырып, гьар ерден илмулу адамлар гелтирип, башгъа ерлеге Истамбулгъа, Мисриге адамлар йиберип охутдуруп, олар да къайтып гелип, ата юртуна бел бувуп къуллукъ этип, халкъын оьрлендирмекни къастында болуп, тиши-тырнагъы булан ябушуп юрюйген бир заманда, биз гьар не къапуллукъда, жагьилликде, бирев-биривню алдатып, гьарам-гьалал демей мал къазанмакъны къайгъысындабыз. Охугъанларыбыз да тазалыкъ этмекни, тараканы багьсындан озмайлар. Гене алдынгъы заманда нечик де къаст этип охутагъанларыбыз сама бола эди. Гьали яшланы эсги ёрукъда да охутма ер тапмайбыз. Къыз яшланы охутмакъ чы нечик де бизде адат тюгюл эди. Нагагь охутагъанларыбыз да Къуръан я билдирип чыгъара, я да уьйренгенликден молласыны уьюне бар-гел этип бир зат да англамай, оьзлер ялкъып токътайлар. Шулай затланы ойлама бизге де чи заман болгъан эди. Бизден башгъалар гьар ерде гёзюн ачгъанлар. Оланы гюллемеге герек эди.

Аллагьгъа шюкюр, биз Русияны къолунда бусакъ да, бизге динибизни юрютмеге, мактап, мадрасалар ачмагъа кёп эркинликлер берген, биз бир де пайдаланмайбыз. Оьзюбюзню англавсузлугъубуздан гьар не гюнден-гюн тёбен гетебиз. Оьзюбюзге тарыкъ затланы къайгъысын оьзюбюз этмесек, бизге башгъалар авара болмаслар. Нечик де гьаракат этип оьрленме къарайыкъ. Мактап-мадрасалар салып, улан болду, къыз болду, гьар не къаст этип яшланы охутма къарайыкъ. Башгъалардан сама уьлгю алайыкъ, гечикдирме ярамас, къардашлар. Гёресиз, башгъа халкълар этип турагъан ишлени: дюньяны генгин-тарын, узунун-къысгъасын оьлчеп билип, бир айлыкъ ёллагъа бир гюнден барагъан машин ёллар салып, бурунгъу заманда бары да билинмеген ерлени тюнтюп билип, эки-уьч айлыкъ ёллардан бир гюнден хабар алып болагъан телгирафлар, телифонлар салып, учу-къырыйы ёкъ денгизлерде оьрдеклер йимик юзюп юрюмек – бары да илму булан. Биз о илмуланы барын да билмейбиз. Олар дагъы да о илмулар булан да таманлыкъ этмей, энди къушлар йимик гьавада учуп, кёклерден, юлдузлардан хабар берме сюелер, берип де туралар. Бары да – илму булан. Олар башгъача адам болуп билмей, о илмуланы къаст этип охуп, къайда да барып жанларын къыйнап билгенлер.

Биз де шолай къаст этип охусакъ билежегибизге не шек бар.

Гьалиги заманда илмусу ёкъ адамлар тапталып къалажагъы белгили. Гьаракат этип оьрленме къарайыкъ, ювукълар!

Энди гелейик Гьабибатгъа, Шу эки-уьч йылда, насиби болгъан буса, бек татывлу болажакъ гюнлерин къайгъы, пашманлыкъ булан оьтгерди.

Бу да мени уьюм, биз де Аллагь къошгъан эр-къатынбыз деп, бир-бирине къыйынын-тынчын айтып олтурмадылар. Бир керен сама татывлу лакъыр этмедилер. Оьзюню яш заманында маърипатсыз, илмусуз, эдепсиз оьсмеклигине кёп уллу пашманлыкъ этип гьёкюне эди. Гьёкюнген учун не пайда, иш озгъан эди. Гьабибатны бир излейген, кёп гьасирет болгъан бир мурады бар эди. Ол да оьлюм эди. «Оьзюм йимиклени арасында шулай хор, абурсуз болуп яшагъынча, оьлмеклигим артыкъ», – дей эди. Буса да вакъти етмей туруп ол да болмайгъангъа, «энди магъа сабурлукъдан башгъа зат ёкъ, нечик де чыдарман, сабурлукъ этермен» деп тура эди.

Бир гюн Гьабибат, нечик де уьйде болмай, бир къуллукъгъа гетген болгъан. Арслан уьйге гирип, Гьабибатны тюкенлери-затлары оьзюне бегиген кагъызлары булангъы сандыгъын урлап, къыргъа чыгъарып, бузуп ичиндеги кагъызларын, башгъа затларын алып, Мескевге гетген эди. Гьабибат да уьюне къайтып, болгъан ишни билип, палициягъа билдиртдирип, нечакъы излесе де табып болмай юрюй эди.

Арслан Мескевге барып, оьзюню атына ялгъан доверенность да этдирип тюкенлени, абзарны банкгъа берип, он минг манат акъча алып, Мескевню Арслан йимик бузукълары барагъан ерлерине барып, пуч этип кёп узакъ замангъа да йибермей битдирген эди. Ёл харжгъа нечик де амал этип болгъан буса къайтажакъ эди. Огъар да эби ёкъ эди. Мескевню ичинде Арсланны пуч юрюйгени белгили болуп, муну танымайгъан адам ёкъ эди. Олай кюрлюкде юрюйген адам ялчылыкъ этип башын сакълама да уяла эди. Уялмаса да бажарып да билмежек эди. Петерни есси де яшав бермей эди, ону да тургъан гьакъын бермеген эди. Бермеге заты да ёкъ эди. Шо къыйынлыкъланы ойлап, бир гюн оьзюню опрагъын юкге салып, ичип ёлсуз эсирип, ойлап этмеге шундан лайыкълы кюй тапмай, кисесиндеи тапанчасын чыгъарып, башына эки керен уруп оьлюп йыгъылгъан эди.

Савунда бузукъ юрюйген гишини оьлюмю, кёбюсю гьалда, шулай болагъаны белгили. Тапанча тавушгъа халкъ да жыйылып, гьакимлер де муну оьлгенин гёрюп, белетине къарап, не ерли экенин билип, ерине тел ургъан эдилер. Бугъар ким гелсин – къачан да Пахрутдин оьлген эди, къардашлары да муну къайгъысында тюгюл эди. Нечик де итни чакъы да сыйы болмай бир ерге элтип, халкъ басдырып къойгъан эди.

Гьабибат да муну оьлгенин эшитип, оьзю бираз парахат болгъангъа сююнсе де, бар малындан, уьюнден, азбарындан айрылып, акъчас ыз яда сыйынмагъа макансыз, ерсиз къалмакълыгъына бек къайгъыра эди. Дагъы башгъа адамы ёкъ себепли «Абидатлагъа сама барайым, мени авур гёрмес бугъай», деп эсине гелип, оьзюню къалгьан гьапур-чу пурун бир арбагъа да юклеп, Абидатлагъа барды. Абдулкерим де уьйде эди. Муну гёрюп, бугъар гелген къыйынлыкълагъа бек къайгъырып затларын да тюшюрюп, гьюрметлеп уьйге гийирдилер. Ишни ёлун-ёругъун сорап билген сонг, Абдулкерим:

– Гьабибат, нетежек, Аллагь гёрсетген затгъа амал ёкъ, сабурлукъ этме герек. Уью бузулмакъ деген гьар кимге де къыйын тиежек зат, кёп къайгъырма, къайгъы гишиге кёп зиянлы болур. Парахат тур, Аллагь буюргъанны гёрюрсен, – деп муну гёнгюн алып сёйледи.

Гьабибат:

– Абдулкерим, сен айтагъан герти. Буса да мен уьюм бузулгъан деп чи къайгъырмай эдим. Гёресен, атамдан къалгъан акъчаны чы нечик де битдирген эди. Артда уьй-абзарым бегилген кагъызларымны да урлап, оланы да банкгъа салып, мени олардан да айырды. Сиз гёрдюгюз, нечик яшагъан эдим, артым не болду. Ондан башгъа, барып сыйынмагъа ерим ёкъ, сиз болмасагъыз. Не заман болгъунча сизин де авара этип шулай турарман. Турмай да не этейим, мен бажарып болажакъ бир зат да ёкъ. Гьалиги заманда малы болмагъан гишини сыйы болмай. Айрокъда, мени йимик гьакъылсыз, англавсуз адамгъа яшамагъа бек къыйын. Мени насибим болгъан буса, бу аваралагъа тюшгюнче оьлмесмедим, – деп йылай эди.

Бугъар языгъы чыгъып, Абидат да йылай:

– Къызардашым Гьабибат, не этежек, Аллагь гёрсетген сонг амал ёкъ, сабурлукъ этме герек. Сав бусанг мал да-гьал да табулур. Шулай бузукъ зат булан оьмюрюн зая этгинче, бар малын, гьатта опрагъын да къурбан этип айрылмакъ да яхшы. Къайырмас, биз сени авур гёрер деп эсинге гелмесин, гёрмежекбиз, пашманлыкъ этме, – деди.

Абдулкерим де:

– Вёре, Гьабибат, алай затланы ойлама, шу сени уьюнгдюр. Алдын атангны уьюнде нечик эркелеген бусанг, шунда да шулай болмасанг рази тюгюлмен. Алгъасама, уьйлерингни, тюкенлерингни къайтарып алма къарарбыз. Сен мени вакил этип доверенность бер. Мен оланы къайгъысын этейим. Сен парахат бол, мен оланы къайтарырман, – деди.

Гьабибат да Абдулкеримге доверенность берип, бу да къайгъысын этип, кёп заман да гетмей, тюкенлерин, уьюн-абзарын къайтарып алды. Шу арада Гьабибат да, Абидатдан оьзюню намазын, оразасын шартлары булан охуп уьйренип, Къуръанны билип, бир-эки тюрк китаплар да охуп къайгъысы, пашманлыгъы да тайып, бираз рагьатлыкъ гёрюп, чырайы ачылып, янгы дюньягъа чыкъгъан йимик болуп тура эди. Тюкенлерин де киреге берип, олардан да яхшы гелим де гелип, Арслан булан яшагъанда гёрген къыйынлыкълары бары да унутулма къарагъан эди. Шо заманда Абдулкеримни къурдашы Магьмутну къатыны оьлюп, Абдулкеримлер де ону гёмюп, тазиятына юрюп, парахат этген сонг, Абдулкерим Магьмутгъа айтды:

– Магьмут, булай турма да ярамас, мени эсиме бир зат геле, сен де терс гёрмессен деп ойлайман. Шу Гьабибатны сагъа алсакъ, нечик болур экен?

Магьмут:

– Абдулкерим, сен яхшы билежексен, магъа тийишли гёрсенг, мен айтажакъ бир сёзюм де ёкъ, сен сюйгенни эт, – деп жавап берди.

Кёп узакъгъа да тебермей, Гьабибатны Магьмутгъа алып гебин къыйдылар. Гьабибат да оьзюню оьмюрюню кёбю гетген сонг сама, рагьатлыкъ гёргенине шатланып, Аллагьгъа кёп шюкюрлюк этип, Абидатлар булан да къурдашлар йимик татывлу болуп яшадылар.