Матбаадан^✻ чыкъгъан китаплары

Николайны муслиман миллетлерин гёз ачдырмай гьайван кебинде къолламакъ учун чыгъаргъан къанунлары^✻ юрюлюп, муслиманланы уятмакъ учун чалышагъан муътабар^✻ адамларыбыз да, къанунну зулмусундан тартынып, иш бажармайгъанына гёре, авам халкъларыбыз илму ва тарбиядан таза эдилер. Илмугъа гьавасы аз болмакъ себепли, газет ва журналгъа да къарама сюймей эдилер. Маргьумда бар фарасат^✻ булан булай ойлады:

«Халкълар^✻ дюньяны ярышындан сёйлейген затлагъа гьаваслы болмаса да, оьзлени напсылары лаззат^✻ алагъан затлагъа къарамагъа иштагьлы ва шавкълу болур эди». Де^✻ – аланы китап къарамагъа уьйретип ва сонгунда бара туруп илму-мадани китаплагъа къарар деген умут булан, башлап романлар^✻ язмагъа башлады. Булай мурат булан язгъан китапларындан «Жаншагь», «Денгиз Синдибат», «Давут булан Лайланы» санамагъа болабыз^✻.

Экинчи, халкъларыбыз оьзлер де тарбиядан таза^✻ болмагъына гёре, авлетлерин не ёлда тарбия этежегин билмей ва билеген адамлагъа да бермей, кёбюсю халкъ авлетлерин ёлсуз аявламакъ себепли, эркин къоюп, авлетлер эдепсиз, ёл-ёрукъну билмей, югенсиз кюйде оьсюп, уьйленмек заманлары гелгенде, тарбиясыз улангъа къыз бермей ва тарбиясыз къызны шайлы тарбиялы эр алмай къалып, къартайып, инг сонгунда ижтимаи^✻ яшавгъа тюрлю бузукълукълар болагъанын гёрегенде, «Языкъ Гьабибат ва насипсиз Жанбике» йимик китабын язды^✻.

Уьчюнчю, кёп заманлардан берли, халкълар рабиул-аввал айда пайхаммарны мавлютю^✻ охулуп, мажлислер этип, татув алагъанын гёргенде, ачыкъ пасигь тил булан, оьрде эсгерилген уьйретмек ва уьйренишдирмек мурат да булан, пайхаммарны гъакъында (назму булан) «Мавлют» язды^✻.

Николайны заманында рус миллетинден гъайры^✻ миллетлеге, айрокъда муслиманлагъа этген зулмуларына оьзюню гьамангъы кююнде янып ва оланы айрокъда бек руслашдырмакъ муратларын ерине етдирмек учун болгъан асасларына ачувланып, бу затланы гьакъындан сёйлемеге ва язмагъа къоркъувлу болмакъ себепли, язып болмай тура эди. Артда да рус-япон мугьарабасы^✻ болуп, Россия утдургъанда, пурсат табуп, 1906-нчы йылда Кафказ^✻ агьвалындан «Кафказны гьалы» деп бир китап язды^✻.

Андан да башгъа, халкъыбызны саният ягъындан бир тюрлю артдалыгъын ва гьам тарыкъсыз кюйде пешелеге гиришмегин билмеклигине гёре, «Саниятчылыкъ» деп бир китап таржума этди^✻.

1910-нчу йылда Кафказны икътисады^✻, ижтимаи тарихи ва бугюнгю гьалларын эсгерип, «Кафказны шикаяты» деген (назму булан) бир китап язса да, о заманда матбуатгъа^✻ чыкъмагъа бажарылмайгъангъа гёре, нечик де къол-къолда юрюлюп, бу гюнде китап ёкъ болуп тура. Матбуатгъа чыкъмай къалды.

Илмуну оьсдюрмек ва яшланы мактаплагъа шавкълу этмек^✻ учун, яхшы затны яхшылыгъын, яманны яманлыгъын танытып язгъан кёп шиърулары бар.

Булардан да башгъа, жигьан мугьарабасындан алгъан маълуматларын гьазирлеп язмакъ къастында болса да, заман пурсат бермей, оьзю булан къабургъа гетсе герек.

1918-нчи йыл, инкъылапдан^✻ сонг, айрокъда эркин ишлемеге гирише. Бир ягъындан аилеви^✻ яшаву эркинлик бермей эди буса да, уланы Зайналабидин Темирханшура (Бойнакъскиде) чыгъарагъан «Тангчолпан» деген инкъылаби бир журналны^✻ идара этмек^✻ учун Шурагъа чакъырылды. Зайналабид, ол журналдан да башгъа «Ишчи халкъ»^✻ деген газетинде мугьаррири^✻ болуп, «Тангчолпанны» да даимги мугьаррири болмакълыгъына гёре, атасы Нугьайны чакъыргъан ва бу маргьум да гелген, «Тангчолпанны» баш мудирлигине^✻ сайлангъан эди…