Дёртюнчю сапар

Гьаммал Синдибад сююнюп гечени кёбю гетгинче ухламай туруп, ахыры ухлап танг къатгъанын, гюн чыкъгъанын да билмей къалып, бир замандан уянып къараса, къушлукъ болуп тура. Тез туруп, алгъасап бетин-къолун да жувуп, Денгиз Синдибадлагъа чапды. Барып къараса, баягъылар гелип олтуруп, бу гьаммалгъа къарап туралар. Бу да барып олтуруп, ашап-ичип бираздан сонг Синдибад сёзге гиришип айта:

– Уьчюнчю сапарымдан шо къыйынлыкъланы гёрюп къайтып, энди сама уьйде рагьат яшарман деп, шулай кёп заман турдум. Бир гюн дагъы да сапар эсиме тюшюп, къыйналсам да баргъан ёлумда этип гелеген пайдалар гёзюме гёрюнюп, нафсымны токътатып болмай, сапаргъа элтмеге тарыкъ болагъан затланы да алдынгъы ёллардан да кёп алып, Басратгъа бардым. Хыйлы оьзюм таныйгъан савдюгерчилер булан къошулуп, бир гемеге минип юрюдюк. Бир хыйлы гюн юрюген сонг бир гюн тюрлю еллер чыгъып, гемени ари-бери лавлатып турагъанда, гемечи, батарбыз деп къоркъуп, денгизни ортасында якъыр салып, гемени токътатды. Гече орта болса ярай эди, биз де Аллагьгъа ялбарып, гьар ким оьзюню билген дуасын охуп турагъанда, бирден кёп гючлю ел чыгъып, гемени якърын уьзюп бир ташгъа уруп, пара-пара этип йиберди. Гемени ичиндеги адамлар сувгъа тюшдюлер. Мен чи къачан да тюшюп юзюп, къалкъып, тюш болгъунча сувну ичинде турдум. Шо заманда г емени такътала рындан бириси къаршы болуп тутуп миндим. Менден башгъа да бир хыйлы оьмюрю узун савдюгерчилер къаршы болуп, олар да шо такътагъа миндилер. Бир гюн, бир гече денгизни ичинде туруп, экинчи гюн дагъы да бир гючлю ел чыгъып, толкъун ойнап, бизин элтип бир атавгъа урду. Биз де арып-талып, ачлыкъдан, гёрген къыйынлыкъны кёбюнден кёп къыйналып атавгъа чыкъдыкъ. Шол атавдагъы отлардан ашап, не буса да ачлыгъыбызгъа кёмек этдик. Шо гече шонда къалып, эртен туруп къарадыкъ – арекден бир юрт гёрюндю. Шогъар къарап юрюдюк. Къапусуна барып, гирме къоркъуп тура эдик. Бир табун ялангъач адамлар чыгъып гелип, бизин тутуп, пачасыны янына элтди. Пачасы бизге олтуругъуз деп ишара этди. Олтурдукъ. Алдыбызгъа оьзюбюз оьмюрюбюзде гёрмеген бир тюрлю аш гелтирип салды. Мени юрегим алмай, мен ашамадым. Ёлдашларым ону-муну тергемей ашап йибердилер. Магъа Аллагь языкъсынгъан буса ярай, ашамадым, гёресиз, бюгюн болгъунча яшап тураман. Ёлдашларым ашагъан эди: гьакъыллары тайып, шайтанлы гишилер йимик болуп, гьаллары алмашынды. Сонг олагъа наржилни майын да гелтирип ичирдилер. Шо майдан да ичген заманда, гёзлери аралып, тоягъан ерин де билмей, гьар не ашавда болдулар. Мен, олагъа языгъым чыгъып, къайгъыра, оьзюм де бек къоркъуп, не этежегимни билмей, гьайран болуп къалдым.

Буланы адаты экен: шулай бизин йимик адамлар къаршы болса, тутуп гелтирип, шо ашны ашатып, гьакъылын тайдырып, баягъы майны ичирип, кёп ашатып семиртип союп, пачасына ашата экенлер. Оьзлер чи адамны чийлей ашай экен. Шо ишлени гёрюп, пашман болуп тура эдим. Ёлдашларым бир зат да билмей, гьакъыллары тайгъан кюйде, бир адамгъа берип, туварланы йимик бакъма йибердилер. Мен ашамай гюнден-гюн азып-ирип, кёп арыкъ болгъан эдим. Магъа къарамай, тергемей къойгъан эдилер.

Бир гюн чыгъып шо атавну къыдырып гетдим. Кёп узакъ гетгенмен. Баягъы мени ёлдашларымны багъып турагъан гиши мени гёрюп, мен гьакъылымны жыйып буланы ашындан ашамагъанымны билип, магъа арекден ишара этип: олай барма, онг якъгъа къарап юрю, уллу пачалыкъ ёл къаршы болур, шону булан гетсенг, къутулурсан деп англатды. Шо айтагъан якъгъа къарап юрюдюм. Бир уллу ёл къаршы болду. Ёлгъа тюшюп юрюп, баягъы гиши де гёрюнмейген болду. Бираздан ахшам да болду. Олтуруп рагьат болуп, бираз ухлайым деп къарадым. Къоркъувдан ухлап болмай туруп юрюдюм танг къатгъынча. Танг да къатды, кёп ач болгъан эдим. Шондагъы отлардан ашап, къурсагъымны тойдуруп, дагъы да юрюдюм.

Арекден бир къаралдылар гёрюндю. Ахшам да болду. Уьстюне етишип къарасам, бир табун адамлар къара бурч жыйып туралар. Мени гёрюп, уьстюме гелип: «Сен не адамсан? Къайдан гелгенсен?» – деп сорады. Мен де оьзюмню башыма гелген ишлени айтдым. Кёп тамашалыкъ этип, магъа языкъсынып, аш гелтирдилер. Ашадым, тойдум, бираз рагьат болдум. Булар, мени де алып гьазир гемеси бар экен, минип юрюдюлер. Бираздан шагьарына етишдилер. Булар мени пачасыны янына элтдилер. Мен пачагъа салам берип, оьзюм билген сый-икрамымны этдим. Бу да мени гьалымны сорады. Мен де оьзюм Багъдаддан чыгъып, шунда етишгинче гёрген къыйынлыкъларымны айтдым. Кёп тамаша болуп:

– Сен ол ялангъачлардан къутулмакълыгъынг уллу насип, оьмюрюнг узун экен, – деп арив сёйлеп, олтурмагъа ер гёрсетди. Олтурдум. Аш гелди, ашадым, тойдум, Аллагьгъа макътав этдим. Сонг туруп шагьарны къыдырдым. Кёп уллу шагьар, базары, тюкенлери, кёп савдюгерлери. Шо шагьаргъа етишмеклигиме кёп сююндюм. Шагьар агьлюлер булан танышдым. Пачаны янына да гьар вакъти сорамай гирип-чыгъып юрюйген болдум Сыйым-абурум гюнден гюн артып, кёп рагьат юрюй эдим.

Бир гюн къарайман, халкъ – уллусу да, гиччиси де атлагъа яйдакъ минип юрюйлер. Пачагъа сорадым:

– Бу халкъ яйдакъ атлагъа неге минелер? Ер яхшы болмаймы? – дедим. Пача:

– Ер деген не затдыр? Биз я гёрмегенбиз, я эшитмегенбиз, – деди.

Мен айтдым:

– Сен изну берсенг, мен бир ер этер эдим, – дедим. Пача:

– Кёп яхшы болур, эт, биз де гёрейик, не затдыр, – деди.

Мен туруп, бир яхшы агьач уста табып, ерге ярайгъан агъачлар да алып, шулай эт деп уьйретип этдирдим. Гьар бир турманын да гьазир этип, бир темирчиге оьзенгини кюйлерин гёрсетип, оьзенги де этдирип, пачаны атларындан бир ат гелтиртип, ерни де салып, пачагъа элтип бардым. Къарап, пача бек арив гёрюп, минип де къарап, чархына кёп рагьатлыкъ барын билип, кёп ушатып, магъа да кёп зат берди. Пачаны ерин гёрюп, бир вазири: «Магъа да шулай бир ер эт», – деп тиледи. Огъар да этдик. Башгъа уллу адамлар къайсы да тилеп, барына да ерлер этип берип, кёп зат къазандым. Агъач уста ерге, темирчи оьзенгиге уста болуп, уьчюбюз де биригип, ер ишлеп сатып тура эдик. Мени де халкъны арасында гьюрметим, сыйым, абурум артып, гюнден гюн уьйренишип, олар да мени кёп сююп, къайгъым, пашманлыгъым да тайып, Багъдадны, уьягьлюмню унутма къарагъан эдим. Бир гюн сёзден сёз чыгъып, пача айтды:

– Балам, сен бизин арабызда гьюрметли, сыйлы да болдунг, биз сенден айрылып да болмажакъбыз, сен бизин арабыздан тайгъанны да сюймейбиз, мен бир зат айтма сюе эдим, сен къабул этсенг, – деди.

Мен айтдым:

– Сен сюйген затны айт. Сен айтгъан затны бузмасман. Сен магъа кёп яхшылыкъ этгенсен. Мен сени бир къуллукъчунгман, – дедим.

Пача айтды:

– Буса мен сени уьйлендирме сюемен. Сагъа кёп арив, малы-гьалы булангъы бир къыз алып, оьзюнг де мени бир уьюмде туруп, таза, мекенли яшагъанынгны сюемен, айтгъанымны бузма, – деди. Мен бираз уялып, жавап къайтарып болмай токътагъан эдим. Пача дагъы да:

– Неге жавап бермейсен? Къабуллукъ этмеймисен? – деди. Мен:

– Бираз уялып сёйлемей эдим, сен сюйген затны кёп сююп къабул этемен, – дедим.

Шоссагьат къади, шагьатлар гелтирип, бир сыйлы табундан малы-мюлкю, уью-абзары булан бир къыз алып, магъа гебин къыйдылар. Пача магъа бир яхшы абзар-уьй, къул-къаравашлар да берип, оьзюме белгили алапа да язып, кёп рагьат яшап тура эдим. Бар гёрген къыйынлыкъланы да унутуп, къатыным да кёп гелишли болуп, бир-бирибизни кёп сююп, ериме къайтсам да къатынымны алып гетермен деп эсиме гелип, кёп шат, арив яшап тура эдик. Буса да Аллагьны къадарындан къутулуп болмажакъ. Шулай бир хыйлы заман тургъан эдик. Бир гюн мени булан ювукълугъу бар бир хоншумну къатыны оьлдю, мен де бугъар алгьамгъа бардым, къарадым: хоншум бек пашман болуп, йылавда-ясда тура. Мен бугъар алгьам этип, оьзюм билген насигьатны айтып:

– Ювугъум, пашман болма, Аллагь ондан яхшысын къаршы этсин. Сени оьмюрюнг узакъ болсун, – дедим. Хоншум бек йылап:

– Къардашым, магъа ондан яхшысын Аллагь къайдан къаршы этсин, оьмюрюм де не деп узакъ болсун. Гьали мени оьмюрюм бир гюн къалгъан! – деди. Мен:

– Олай айтма, эсингни жый, сен савсан, башгъа аврувунг гёрюнмей, – дедим. Хоншум:

– Сен мени бюгюнден сонг гёрмежексен, – деди. Мен:

– Неге? – деп сорадым. Ол айтды:

– Бюгюн мени къатынымны гёмежек, ону булан мени де гёмежеклер. Бизин адат: къатыны оьлсе эрин, эри оьлсе къатынын бирге гёме. Савда бирге яшагъаны йимик, оьлгенде де бир-биринден айырмай, – деди. Мен:

– Воллагь, о чу яман оьлюм, яман адат, савлай гёмюп, шулай адат боламы, – деп турагъанда юрт агьлю адамлар гелип оьлген къатынгъа да алгьам этип, бугъар да алгьам этип, къайгъырыша эдилер. Къатынны гебинлеп, бир табут гелтирип салып баягъы гишини де алып юрюдюлер. Мен де булагъа къошулуп гетдим. Шагьардан къыргъа чыгъып, бир тавну ягъына гелдилер. Бир уллу таш бар эди, гётерип тайдырдылар.

Къараса, бир терен къую йимик анакъ гёрюндю. Оьлген къатынны гелтирип, шо анакъгъа ташладылар. Баягъы хоншумну да, белине йип де байлап, анакъгъа тюшюрдюлер. Бир кажин сув да, етти экмек де салдылар. Къуюгъа тюшгенде белиндеги йипни чечди. Йипни де алып, къуюну авзуна баягъы ташны да салып, хоншумну къоюп гетдилер. Мен де оьзюм оьзюме ойлашып,

Воллагь, мундан яман оьлюм болмас деп пачаны янына барып айтдым:

– Бу не адатдыр сав гишини оьлген гишиге къошуп гёмеген? – дедим. Пача:

– Бу бизин уллу аталарыбыздан къалгъан адатыбыз: эри оьлсе къатынын, къатыны оьлсе эрин бирге гёмебиз, савда да, оьлгенде де арасын айырмайбыз, – деди. Мен айтдым:

– Мени йимик ят гишини къатыны оьлсе де этемисиз шолай? – дедим. Пача:

– Башгъа тюгюл, ким буса да этебиз адат болгъан сонг, – деди.

Мен бу сёзню эшитгенде, юрегим ярылма аз къалды. Менден алдын къатыным оьлсе, шондан яман иш болурму деп къайгъыра башладым. Дагъы да ким биле, мен алдын оьлсем де ярай деп, оьз-оьзюме маслагьат берип, бираз заман тургъан эдик.

Бир гюн къатыным авруду. Авруву гюнден-гюн гючлю болуп, кёп узакъгъа да бармай оьлдю. Халкъ гелип къатыныма да, магъа да бир кюйде къайгъырыша эди. Пача да гелип, къайгъырышып гетди. Къатынымны гебинлеп, ялан багьалы опракъларын гийдирип, алтын-жавгьарларын тагъып, табутгъа салып, алып юрюдюлер. Баягъы къуюгъа гелип, ташны гётерип, къатынны салдылар. Сонг мени таныш-ювукъларым гелип магъа савболлашдылар. Мен къычырып йылап:

– Гьейлер, шулай зат болмас. Мен рази тюгюлмен сизин адатыгъызгъа. Мен сизин ерли адам тюгюлмен! – деп йыладым, тиледим, гьеч мени сёзюме тынглайгъан гиши болмады. Тутуп, белиме йип де байлап, баягъы къуюгъа салдылар. Йипни белингден чеч деп къычырды. Чечмедим, йипни де ташлап, бир кажин сув да, етти этмек де салып, къуюну авзун да бегетип къайтып гетдилер. Мен туруп анакъны ичине къарадым: топ-толу оьлген гишилени сюеклери кёп яман ийис, адам туруп болмай. Оьзюм оьзюме айып эте башладым: бу не къуллукъ эди деп магъа, арив рагьат яшап турмай, жанаварлыкъ этип деп. Буса да Аллагь магъа шулай язгъандыр, сабурлукъ этме герек деп токътадым.

Анакъны ичи къарангы, гечени-гюнню айырып болмай. Туруп этмеклени де, сувну да алып, ачдан оьлмесге аз ашап, кёп янсам бираз сув ичип, оьлюп къаларман деп къоркъуп тура эдим. Сонг туруп анакъны ичин къыдырып къарадым. Кёп генг анакъ экен. Кёп замандан оьлюп къув болуп къалгъан сюеклер бар. Ийисден къачып, бираз арек барып, оьзюме ятмагъа бир ер ярашдырдым. Ашны-сувну да аз ашап, аз ичип, битип къалыр деп къоркъуп тура эдим. Бир гюн, къарасам, къуюну башы ачылды. Гелтирип бир оьлген гишини, бир сав къатынны да ташлап, бир кажин сув да, етти этмек де салып, къуюну башын бегетип, гетдилер. Мен къатынны гёремен, къатын мени гёрмей эди. Мен туруп, къолума бир оьлген адамны йилигин де алып, къатынны уьстюне барып, башына йилик булан урдум. Къатын эсден тайып йыгъылды. Уьч-дёрт керен уруп, къатынны оьлтюрдюм. Этмегин, сувун да алып, оьзюм турагъан ерге гелтирип салдым. Аз-аз ашап, шулай анакъгъа ташланагъанланы оьлтюрюп, ашын-сувун алып шону булан яшап тура эдим. Бир гюн ухлап тура эдим, уянып гетдим: бир зат гемиреген тавуш эшитип, баягъы йиликни де алып, уьстюне багъып юрюдюм. Мени гёрюп о зат къачды. Къыр жан экенин билип, бу къайдан гирген экен деп артындан юрюдюм. Бир хыйлы юрюген сонг бир ерден юлдуз йимик ярыкъ гёрюндю. Анакъны бирдагъы авзу буса ярай деп, ярыкъгъа багъып юрюдюм. Къарасам, бир тешик экен, къыр жанлар тешип, анакъны ичиндеги оьлюлени ашап тоюп, шондан гирип-чыгъып юрюй экенлер, Шону гёрюп сююнюп жаныма умут этип, тешикни де къолум булан уллу этип къыргъа чыкъдым. Къарасам, мен чыкгъан ер – уллу тавну этеги, бир денгизни ягъасы экен. Сююнюп, Аллагьгъа макътав этип, къайтып анакъгъа гирип, оьлюлени яхшы опракъларын, такъагъылгъан алтын-гюмюш, жавгьарларын алып, къыргъа ташып, тёбе этдим. Гьар гюн анакъгъа гирип, янгы ташлангъан адамланы оьлтюрюп, этмегин, сувун алып, шону булан яшап бир хыйлы заман турдум. Бир гюн, къарасам, денгизни ортасындан бир геме гетип барагъанын гёрюп, баягъы опракъланы гётерип, булагъа ишара этип, къычырдым. Булар къарап, мени гёрюп магъа багъып юрюдюлер. Бир къайыкъ йиберип, мени гемеге алдылар. Булар магъа:

– Не адамсан? Мунда не этесен? Оьмюрюбюзде бу ерде адам гёрмегенбиз, – дедилер. Мен айтдым:

– Мен бир гемеде эдим. Гемебиз гьалек болуп бузулуп, мен де оьзюмню усталыгъымдан бираз затларымны да, жанымны да къутгъардым. Хыйлы заман бола эди, геме къаршы болмасмы экен деп, шунда турагъаным. Мени насибиме Аллагь сизин къаршы этди, – дедим. Булай тайышдырып айтмакълыгъым, ким биле, баягъы шагьардан гемеде адам болса деп къоркъуп эди. Сонг гемечиге баягъы алтын-гюмюшлерден чыгъарып, алдына салып:

– Ал шуланы сен этген къуллукъну къаршысына, – дедим. Гемечи:

– Ёкъ, биз олай зат алып къуллукъ этмесбиз, Аллагь учун этербиз. Денгизде шулай адам къаршы буса, аш да, сув да, гийме опракъ да берип, харжы ёкъ буса харж да берип, ерине етишдиребиз, – деп мен берген затны алмады.

Мен де:

– Оьмюрюнг узакъ болсун, Аллагь рази болсун, – деп дуа этдим. Шолай тюрлю атавлагъа, тюрлю шагьарлагъа тийип юрюй эдик. Оьлюлени арасында тургъаным эсиме гелсе, эсден тайма аз къала эдим. Шулайлыкъ булан ахыры Басратгъа етишдик. Онда да бираз заман туруп, гемедегилеге савбол да этип, Багъдатгъа гелдим. Мен гелгенни гёрюп, къардаш-ювукъларым гелип, мени эсен-аман къайтмакълыгъыма сююндюлер. Мен де пакъырлагъа садагъалар берип, арив ашап, арив гийип кёп парахат бир хыйлы заман турдум, – деп Синдибад сёзюн токътатып: тангала да гелирсиз, сизге бешинчи сапарымны айтарман, – деп гьаммалгъа юз мисгъал алтын да берип, ашатып-ичирип йиберди. Булар да къайтып гетдилер.